Төрүччү күүһүн сөпкө туһаннахха, ыарахаттары туоруурга, киһи ис кыаҕын күүһүрдэргэ, төрүччүнү бөҕөргөтөргө уонна кэскили түстүүргэ көмөлөһөр. Ону таһынан удьуор күүһэ киһи дьылҕатыгар өссө туох ураты дьайыылааҕый? Бу туһунан ойуун Спартак Соколов кэпсиир.
Кэм-кэрдии кэллэ
– Тоҕо кэнники кэмҥэ удьуор утума, өбүгэ ситимэ диэн кэпсэтиилэр, араас дьарыктар элбээтилэр?
– Билигин удьуор күүһүн туһунан кэпсэтии улахан суолталанна. Бырааттыылар, эдьиийдэр, оннооҕор ыраах уруулар бары биир ситим буолаллар. Чугас дьону кытта иирсэр сатаммат – иэдээҥҥэ тиэрдиэн сөп. Үгүс дьон кыайыыларын-хотууларын бэйэм кыахпынан ситиһэбит дии саныыллар, оннук буолбатах. Хас биирдии көлүөнэҕэ ураты дьоҕурдаах киһи баар буолар: сорохтор киириилээх-тахсыылаах, сатабыллаах дьон буолаллар, сорохтор эмтииллэр, атыттар ойууннааһынынан дьарыктаналлар, тимиринэн, маһынан уһаналлар, сорохтор элбэх оҕолонон удьуордарын кэҥэтэллэр. Биир киһи тугу барытын билэр, сатыыр кыаҕа суох. Манна удьуорун утума, өбүгэлэр быһаарар кыахтара улахан.
Барытын сатыыр, туппута барыта табыллар киһи эмиэ баар. Ол курдук, көлүөнэҕэ ойуун буолар дьоҕурдаах киһи үөскүүр. Бу маннык дьону араас култуураҕа тус-туһунан ааттыыллар: ведуннар, ведьмагтар, колдуннар, ойууннар, удаҕаттар уо.д.а. Кинилэр сүрүн соруктара удьуору көмүскээһин уонна бииргэ түмүү буолар. Ол иһин кинилэр бастатан туран уруу-аймах дьонноругар көмөлөһүөхтээхтэр.
Ойуун дьоҥҥо барытыгар көмөлөһөр иэстээх дииллэрэ сыыһа. «Эн күүстээх энэргиэтикэлээххин, ол иһин дьоҥҥо көмөлөһүөхтээххин" диэн сыыһа өйдөбүл. Дьоҕурдаах киһи сүрүн соруга – бэйэтин аҕа, ийэ ууһугар, аймахтарыгар көмөлөһүү. Дьиҥнээх ойуун бастаан чугас дьонугар кыһаллар, күүс-көмө буолар.
– Оттон удьуор сиэрэ-туома туохха нааданый?
– Биһиги бары айылҕа сорҕото буолабыт. Айылҕа курдук үүнэбит, сайдабыт, кэхтиэхпитин эмиэ сөп. Ол иһин удьуорбутун мас курдук көрүөҕүҥ. Манна маспыт хас биирдии эттигэ бэйэтэ туспа суолталаах. Силиһэ – өбүгэлэрбит, мас умнаһа – удьуор, лабаалара уонна сэбирдэхтэрэ – бу дьиэ кэргэн уонна удьуор утумнара. Итинтэн ханнык эмэ лабаа эчэйэн тоһуннаҕына, ол лабаа хагдарыйан хатан хаалар. Ол курдук, эдэр киһи күүскэ эчэйдэҕинэ эбэтэр ыарыйдаҕына кыайан эмтэммэккэ олоҕо быстыан сөп. Оччоҕо удьуорун утумун салҕаабакка, сирдээҕи аналын толорбокко эрдэ "бараахтыыр". Удьуоругар соҕотох оҕо буоллаҕына, бу аймах удьуора салҕаммакка кэхтиигэ киириэн сөп.
Биһиги өбүгэлэрбит – ийэбит, эбээбит, хос эһээбит уонна да атын аймахтар эрэ дии саныырбыт кэрэгэй. Улуу Айыы Өбүгэ диэн көлүөнэ тумус туттар дьоно буолаллар. Айылҕаттан бэриллибит билиитин-дьоҕурун уруу-аймах дьоно сайдарыгар анаабыт киһини Улуу Өбүгэбит диэн ытыктыыбыт. Ол гынан баран өбүгэ эмиэ араастаах буолар. Сорохтор сыыһа быһыыланан аллараа дойдуга барбыттар, атыттар өлөн да баран, уоскулаҥы булбакка сир халлаан икки ардыгар хаалбыттар. Үрдүк таһымҥа тиийбит Улуу Айыы өбүгэлэр эмиэ бааллар. Маннык өбүгэлэрбит төрүччүбүт, удьуорбут сайдарыгар, чэчирииригэр көмөлөһөр, көмүскэл, харысхал буолаллар. Кинилэри кытта ситимниир сиэри-туому орто дойдуга олорор эрэ киһи оҥорор кыахтаах.
– Орто дойдуга олорор киһи диэн тыыннаах киһи буоллаҕа дии?
– Оннук, тыыннаах киһи суолтата олус улахан. Киһи орто дойдуга көннөрү олоро эрэ кэлбэт. Киһи таптыыр, үөрэнэр, сайдар, айар-тутар, уларытар, тупсарар уонна Улуу Өбүгэлэрин кытта ситими оҥорор кыахтаах.
Саҥа олох
– Холобур, киһи бэйэтигэр тиийинэн өллөҕүнэ, кута улахан аньыыга киирэр. Маннык ыар дьылҕаламмыт киһиэхэ көмөлөһүөххэ сөп дуо?
– Бу уустук үлэ, ол гынан баран көмөлөһүөххэ сөп. Удьуор утума тупсарыгар анаан улахан удьуор сиэрэ-туома оҥоһуллар. Оччоҕо өбүгэлэрбит үөһээ дойдуга олохторо тупсар, дьиэлэнэллэр, дэриэбинэ олохтууллар, үлэлэнэллэр, дьонноругар көмөлөһөр кыахтаналлар. Сир халлаан икки ардыгар хаалбыт уонна аллараа дойдуга аньыы оҥорон хааллыбыт аймахтарын куттарын үөһээ тахсалларыгар көмөлөһөн биэрэллэр. Аллараа дойдуга сылдьар болдьохторун кыччатарга эбэтэр иэстэрин төлөһөргө эмиэ кыах үөскүүр. Удьуор чөлүгэр түһэригэр улахан хардыы буолар.
– Удьуор утума тупсарыгар маннык сиэри-туому хаста оҥоруохха сөбүй?
– Сыл аайы оҥорор ордук. Киһи төһөнөн биэрэр да, оччонон хардата кэлэр диэн өйдөбүл баар. Үчүгэйи оҥордоххуна, үчүгэй үксүүр. Үтүө санаа үтүөнү тардар. Онтон кэччэйэр буоллаххына, олоҕуҥ эмиэ кэччэгэй буолар. Айылҕа оннук оҥоһуулаах.
– Тоҕо? Барытын биирдэ оҥорон ыраастыыр сатаммат дуо?
– Удьуор сиэрин-туомун кэнниттэн куттар иэстэрин төлөөһүн саҕаланар. Биир туомунан ол барыта быһаарыллан хаалбат. Үөһээ дойдуга өбүгэлэр олохторо тупсар, баайдара-дуоллара, астара-үөллэрэ элбиир. Олорор дьиэлэрэ элбиир, сирдэрэ кэҥиир. Кинилэргэ бу курдук сиэр-туом эрэ оҥорон көмөлөһүөххэ сөп. Ол иһин бу маннык сиэр-туом туһалааҕын сөпкө өйдөөн, салгыы оҥорор өссө үчүгэй буоллаҕа.
Биһиги Куйаар таһымыгар, Айыыларга кып-кыра буолабыт. Саҥабыт кинилэр таһымнарыгар иһиллэрэ да саарбах, биһигини өйдөөн да көрөллөрө биллибэт. Ол эрээри Айыы өбүгэбит Айыыларга тиийэн биһиги көрдөһүүбүтүн тириэрдэр кыахтаах буолар.
Мэҥэ халлааҥҥа барыта олус улахан, киэҥ, кытаанах. Сирдээҕи киһи Үрдүк Айыыларга этэрин истиэхтэрэ дии саныырбыт – сыыһа толкуй. Арай Айыы өбүгэлэрбитин кытта ситими туттахпытына, кинилэр үөһээ дойду Айыыларыгар, уот, сир, уу, салгын, дойду иччилэригэр уо.д.а. этиибитин, көрдөһүүбүтүн тиийэригэр көмөлөһүөхтэрин сөп.
Уруу-аймах түмүстэҕинэ сайдар кыаҕа күүһүрэр
– Удьуор сиэрэ-туома кимиэхэ ыытылларый?
– Бары көлүөнэҕэ. Дьиҥинэн, бу сиэри-туому бары уруу-аймах мустан тэрийиэхтээх. Ким эрэ харчынан көмөлөһөр, ким эрэ үлэлээн, кымыс кутар, алаадьы астыыр, чэчир анньар. Барыта, «С миру по нитке – голому рубаха», дииллэринии түмүллэн оҥоһуллар.
– Маннык туому барытын биир киһи оҥоруон сөп дуо?
– Ити кыаллар эрээри, кыра да көмө баар буоллаҕына, өй-санаа өттүнэн, үп-харчы да өттүнэн, оччоҕо көхтөөх, кыайыылаах буолар. Удьуор сиэрин-туомун кэнниттэн судургу ирдэбиллэри тутуһуллуохтаах: этиһииттэн, быдьар тылтан, арыгыны иһииттэн туттунуу. Харчыны иэс ылыллыбат уонна биэриллибэт. Киэһэ өттүгэр төбө сыгынньах сылдьыллыбат. Бу уустуга суох, ол эрээри сорохтор «бырааһынньыкка арыгы испэккэ хайдах сылдьыахпыный» диир дьон баар буолар. Маннык кыра хааччахтар туһаҕа эрэ бараллар.
– Тулаайах киһи үксэ төрөппүттэрин да, төрүттэрин да билбэт буолар. Маннык киһи удьуор сиэрин-туомун хайдах оҥотторор?
– Маннык түгэҥҥэ хайаан да оҥортороро ордук буолар. Киһи төрөппүттэрин эбэтэр аймахтарын билбэт буоллаҕына, ол аата кини өбүгэтэ суох диэн буолбатах. Өбүгэлэр барыбытыгар бааллар. Сиэр-туом кэмигэр удьуор ситимэ күүстээх буолан, маннык дьоҥҥо эмиэ өбүгэлэрэ истэн бэлэх ыла кэлэллэр. Билигин үгүс дьон өбүгэлэрин эбээлэригэр уонна эһээлэригэр эрэ диэри билэллэр. Арай кэлиҥҥи кэмҥэ төрүччүнү оҥорторуу тэнийэн эрэр. Бу кэскиллээх быһыы.
– Холобур, мин удьуорум күүһүн туһана сылдьан өбүгэлэрбэр махтаммат буоллахпына, туттар күүһүм мөлтүүр, сүтэр дуо?
– Оннук, удьуор күүһэ тохтоло суох кэлэ турбат, мөлтүөн, быстыан сөп. Бу күүс Улуу Айыы Өбүгэлэртэн туттарыллар. Ол иһин өбүгэлэргитигэр махтанан туран үлэлээтэххитинэ, күүскүт-уоххут эбиллэн, күүһүрэн иһиэҕэ. Удьуор утумнанара бигэ туруктаах буоларга көмөлөһөр. Онтон ойуун өбүгэлэригэр сүгүрүйэрэ тохтоотоҕуна, өбүгэлэрин ситимин ыччаттарыгар салҕаабатаҕына, удьуорун күүһэ мөлтүүр. Оччоҕо удьуор кэхтиитэ буолуон сөп. Ол иһин кэмиттэн-кэмигэр махтанан, сүгүрүйэн удьуор сиэрин-туомун оҥорон бу күүһү элбэтэн, күүһүрдэн уонна бу ытык өйдөбүлү ыччаттарга утумнуур кэскиллээх.
–Ааҕааччыларбытыгар тугу баҕарыаҥ этэй?
-Улуу Айыы Өбүгэлэргитигэр сүгүрүйүҥ, төрөппүттэргитин ытыктааҥ, ыччаккыт үтүө дьон буоларыгар болҕомтоҕутун ууруҥ уонна бэйэҕит күүскүтүгэр эрэниҥ. Бу судургу сүбэлэр дириҥ өйдөбүллэрин сөпкө өйдөөн күннээҕи олоххутугар туттуҥ. Улуу Өбүгэ ситимэ удьуору күүһүрдэр, ыччаттаргыт инники олохторо тупсарыгар төһүү күүс буолар. Бу туох да куттала суох, кэскиллээх эрэ дьайыылаах суол. Эһиги олоххутугар куруук эйэ, уйгу уонна дьол аргыстастын.
Алина Тарабукина.
