Олохпут, бастатан туран, өйбүт-санаабыт олоруутуттан, ис култуурабыт сайдыытыттан, бэйэ-бэйэҕэ сыһыаммытыттан тутулуктаах. Ити барыта «Духуобунай култуурабыт» кыһалҕалара буолаллар. Билиҥҥи кэмҥэ “Духуобунай култуурабыт” кыһалҕалара инники күөҥҥэ туруохтаахтар. Бу кыһалҕалары быһаарарга, хас биирдии киһиттэн саҕалаан, нэһилиэк, улуус, өрөспүүбүлүкэ бүттүүнэ турунан үлэни ыытыахтаах. Оччоҕо эрэ олохпутугар бары хайысхаларынан сөптөөх хамсааһын барыаҕа, олохпут дьиҥник сайдыаҕа, кэскиллээх буолуоҕа.
1. «Духуобунай култуура» диэн өйдөбүлгэ - өйбүт-санаабыт (үөрэхпит, наукабыт), култуурабыт (ис култуурабыт, тас култуурабыт), духуобунаспыт (сиэрбит-майгыбыт, сыһыаммыт), үгэстэрбит, итэҕэлбит, барыта киирэ сылдьаллар.
2. Олохпут сатарыйыытын төрүөтэ “Духуобунай култуурабыт” симэлийиитигэр сытар. Өй-санаа, сиэр-майгы, ис култуура мөлтөөһүнүгэр.
3. Билигин "Материальнай култуурабытыгар" (Тас эйгэбитигэр) - 90% бириэмэбитин, күүспүтүн-уохпутун барыыбыт, онтон "Духуобунай култуурабытыгар" (Ис эйгэбитигэр) баара суоҕа - 5-10% эрэ. "Духуобунай култуурабытыгар" сөптөөх болҕомтону, күүһү-уоҕу, харчыны ыыпат буоллубут.
4. Аны “Духуобунай култуурабытыгар” сүрүннээн “тас култуурабыт” сайдыытыгар эрэ барыыбыт(көргө-нарга, ырыаҕа, үҥкүүгэ, спортка, сынньалаҥҥа).
5. “Духуобунай култуурабыт” сүрүн сыала-соруга – сиэрдээх буолууга, ис култуурабытын сайыннарыыга, сыһыаммытын тупсарыыга сытыахтаах. «Духуобунай култуура» биир эмит хайысхата итини өрө туппат, тутуспат буоллаҕына, атын ыытар үлэтэ барыта туһата суох буолан хаалар.
6. “Духуобунай култуурабытын”, баҕарбыппытын курдук сайыннаран, кэҥэтэн испэппитин биир биричиинэтэ, ити өйдөбүлү бэйэтин ситэри өйдөөбөппөтүгэр сытар. Дьиҥ ис хоһоонун, суолтатын, сыалын-соругун, тутулун билбэппитигэр.
7. “Духуобунай култуурабыт” кыһалҕаларын быһаарбатахпытына, өйү-санааны, духуобунаспытын өрө туппатахпытына, «Материальнай култуурабыт”, материальнай эйгэбит эмиэ табыгастаахтык, таһаарыылаахтык сайдар кыаҕа суох.
8. “Духуобунай култуура” кыһалҕалара “Материальнай култуура” кыһалҕаларын кытары тэҥҥэ тутуллуохтаах, быһаарыллыахтаах. Ол аата, төһө болҕомтону, бириэмэни, күүһү, үбү-харчыны “Материальнай эйгэҕэ” ыытабыт да, соччо күүһү, сэниэни, харчыны “Духуобунай эйгэҕэ” угуох тустаахпыт.
9. Хас биирдии саха киһитэ, «Духуобунай култуураҕа” баар кыһалҕалары өйдөөн туран, "Духуобунай култууратын" өрө тардыныахтаах, тулалыыр эйгэтигэр "Духуобунай култуураны" тупсарыахтаах, сайыннарыахтаах. Уонна бэйэтиттэн, дьиэ кэргэниттэн, нэһилиэгиттэн, улууһуттан саҕалаан, бүтүн өрөспүүбүлүкэ, судаарыстыба "Духуобунай култууратын" сайыннарыытыгар төһө кыалларынан үлэни ыытара табыгастаах буолуо этэ.
10. Хас биирдии киһиэхэ, дьиэ кэргэҥҥэ, нэһилиэккэ, улууска «системнай», «комплекснай» “Духуобунай култуураны” сайыннарар бырагыраамалары оҥорон үлэлэтэр табыгастаах. Оннук бырагыраамалары оҥорорго көмөлөһөр - «ОЛОХ ТЫЫНА” диэн бырайыгы саҕалаабыппыт. Ити бырайыак туһунан бу сигэнэн https://t.me/oloh_tuuna киирэҥҥит көрүөххүтүн сөп.
11. «Духуобунай култуураҕа” табыгастаах бородууксуйаны(продукт) элбэтэр, сайыннарар булгуччулаах. “Материальнай култуураҕа» бородууксуйалар (продуктар) күн ахсын элбии, сайда туралларын курдук (электроника, таҥас-сап, массыына, дьиэ-уот), “Духуобунай култуура” эйгэтигэр эмиэ оннук элбэх, куруутун сайда турар бородууксуйалар (продуктар) баар буолуохтаахтар.
12. “Духуобунай култуураҕа» тэрээһиннэр, бырайыактар KPI-дарын (коэффициент эффективности) быһаарыах, таһаарыах тустаахпыт. Онтон тирэнэммит табыгастаах хамсаныылары оҥоруо этибит, оччоҕо дьэ «духуобунай култуурабыт” эйгэтэ дьиҥник, биллэрдии сайдан, кэҥээн барыа этэ.
13. “Духуобунай култуураҕа” көрү-нары, бириэмэни эрэ ылар тэрээһиннэри, хамсаныылары аччатар кэм кэллэ. Дьиҥ ис хоһоонноох, үөскээбит кыһалҕалары быһаарар кыахтаах тэрээһиннэри, бырайыактары оҥоруох, өрө тутуох тустаахпыт.
14. “Духуобунай култуураны" сайыннарар судургута суоҕа биллэр, бу бүтүн Аан дойду биир сүрүн кыһалҕата буолар. Ону өйдөөн туран бу эйгэҕэ кириэххэ наада. Үрдүнэн-аннынан сыһыаннаспакка, чопчу сыалы-соругу туруоран, үлэлиирдии, тиһэҕэр диэри ситиһэрдии турунан.
15. «Духуобунай култуураҕа” харчы хамнаатаҕына эрэ бу эйгэ сайдыаҕа. Ол эбэтэр, ити өттүгэр сыһыаммытан уларыттахпытына сатанар. Харчы билигин «материальнай эйгэҕэ» эрэ эргийиэхтээҕин курдук сыһыаннаспакка эрэ. Уопсайынан харчыга сыһыаны, көрүүнү уларытан, саҥа сыһыаны, саҥа култуураны киллэриэхпитин наада. «Харчы – үлэ кээмэйэ”, “харчы айылҕа сүрүн сокуонун- эргиир сокуонун тутула”, “харчылаах киһи – элбэх үтүө дьыаланы оҥорбут” диэн өйдөбүллэргэ кэлэммит.
16. “Духуобунай култуура» сайдарыгар дьиҥинэн “Материальнай эйгэҕэ” курдук элбэх үлэ, харчы ирдэниллибэт. «Духуобунай култуура” нематериальнай эйгэ, ол иһин информация, билии күүһүнэн быһаарыллар кыахтаах.
17. Куйаары үөрэтээчилэр (астрологтар), айылҕалаахтар этэллэринэн - Водолей үйэтигэр үктэннибит, Квантовай физика таһымыгар таҕыстыбыт дииллэр, эбэтэр атыннык - “Духуобунас үйэтигэр» дииллэр. Ол иһин, билигин «Духуобунай култуура” эйгэтигэр буолар хамсааһыннар сыаналанар буолуохтара дииллэр. Дьон, норуот «ис эйгэтигэр”, «чараас эйгэҕэ” сүрүн болҕомтотун ыытыаҕа диэн.
18. “Духуобунай култуураны» сайыннарыыга кытаанах санааны үөскэтэн, тутан түһүнүө этибит. Кыччаабыта - ити спортка, үлэҕэ дьаныһан туран, хорутуулаахтык үлэлиирбитин-хамсанарбытын курдук. Оннук улахан сэниэни, күүһү, болҕомтону ити эйгэҕэ ыытыахтаахпыт. Формальнайдык для галочки, “Тиийбэт тирии, таппат тараһа” буолбакка эрэ.
19. «Духуобунай култуураны» сайыннарыыга хас биирдии киһи туруннаҕына, хамсаннаҕына эрэ, улахан уларыйыы буолуоҕа. Маны өйдөөбүт, бу кыһалҕаны быһаарарга хамсаммыт, турууласпыт эрэ киһи, норуот тыыннаах хаалыаҕа, инникитэ кэскиллээх буолуоҕа.
20. «Духуобунай култуурабытын» сайыннарарга болҕомтобутун ыытаммыт, ис хоһоонун, тутулун өйдөөммүт, олох бары хайысхаларыгар бииргэ турунан хамсаннахпытына, бу тыын кыһалҕаны судургутук да быһаарыа этибит.
Онон, «Духуобунай култуурабыт» кыһалҕаларын быһаарарга бары турунуоххайыҥ. Биһиги онно анаан араас бырайыактары олоххо киллэрэн, үлэлэтэ сылдьабыт: “Олох отуора”, “Олох тыына”, “Олох суола”, “Өбүгэ суолунан”, “Айыы тыына” уо.д.а.
Александр Протодьяконов, “Айгы ситимэ” уопсастыбаннай түмсүү салайааччыта
КУЛТУУРА, ДУХУОБУНАС УОННА ЭКОДУХУОБУНАС ТУҺУНАН
Бастатан туран, Александр Протодъяконовка духуобунай култуура тиэмэтин көтөхпүтүгэр уонна экологическай бырайыактары олоххо киллэрэр далааһыннаах практическай үлэни ыытарыгар Кут Дабаан ассоциация аатыттан махталбын биллэрэбин.
Кырдьык, “духуобунай култуура” диэн култуура уонна духуобунас - икки дириҥ өйдөбүллэри киһи аймах баччааҥҥа диэри бииргэ булкуйа, ис хоһооннорун бутуйа өйдүү сылдьар. Дойду маассабай мероприятиялара, араас бырааһынньыктара, идиэйинэй хамсааһыннара, иитии-үөрэтии политиката - барыта онно тирэҕирэн ыытыллар. Бу таһым үүнүүнү-сайдыыны хааччахтааһына, социальнай-экологическай содуола технократическай сиэмэх уопсастыбаҕа өссө өйдөнө илик. Ону ааптар “духуобунай култуура кыһалҕалара” диэн бэлиэтээбит. Бу проблеманы быһаарарга тас материальнай эйгэттэн ис духуобунай култуураны тупсарыы суолугар тахсыыны суруйбут. Киһи өйүн-санаатын, духуобунаһын өрө көтөҕөр боппуруоһу сөпкө туруорбут. Ити курдук эко-патриот Кут Дабаан иитии түһүгэтигэр чугаһаабыта үчүгэй.
Айылҕа баайын кэлтэй үллэстэр үлүскэннээх материалистическай капитализм духуобунай эйгэҕэ тардыһар интэриэһэ суох буолан, экодухуобунай Кут Дабаан чэлгийии инновацията элбэх харгыстары солоон иһэр. Аныгы үйэҕэ киһи айылҕаҕа сиэмэх, алдьатыылаах техногеннай сыһыанын көтүрэн, биосфернай эко-биһигин өрүһүйэртэн атын суһал ирдэбил суох (чрезвычайный вызов времени). Соһумара диэн, экологическай геополитика онно туруна илик. Киһи айылҕаны уонна уопсастыба иһигэр атааннаһар сыһыана цивилизация байыаннай харсыһыытыгар тириэртэ. Ядернай катастрофа алдьархайын өҥөйдүбүт. Айылҕа Ийэ тулуйар саппааһа уостан бүтэн иһэр. Ону килиимэт уларыйыытыттан дьиксинэ көрөбүт. Дьэ бу кутталы туоратарга Тугу оҥоруохха сөбүй? Бу тыын боппуруоһу тобуларга алларааттан сомоҕолоһуу кыалла илик. Глобальнай экология туруга киһиттэн тутулуктаах (антропогеннай фактор). Тулалыыр эйгэ (айылҕа, уопсастыба-ОС) туругун маннык борустуой формуланан быһаарабыт:
Человек-дитя природы, созидатель, кузнец Счастья
Состояние ОС = -------------------------------------------------------------------------
Человек-“хозяин природы”, потребитель, разрушитель
Түмүк: киһи сиэмэх адьынатын көтүрэ-көннөрө охсуохха наада. Кырдьык, бу тыын проблеманы быһаарыы күлүүһэ духуобунай култуураттан саҕаланар.
Духуобунай култуура ис хоһооно уонна араҥата (1-3)
- Духуобунас чараас эйгэни таарыйар дириҥ уонна куйаар ыраах хабааннаах, элбэх киэлилээх өйдөбүл. Ону киһи сүрэх билгэ өйүнэн уобарастаан, моделынан сабаҕалаан, математиканан суоттаан өйдүүр. Бу аныгы атомнай-информационнай сайдыы таһыма. Аныгы кэм ирдэбилинэн биһиги үөрэх систиэмэтин култуураттан духуобунаска өрө көтөҕөргө турунабытт. Кут Дабаан тускулун “ЭКОДУХУОБУНАС” диэн научнай-дидактическай концепциянан тыыран быһаардыбыт.
Экодухуобунас уопсай өйдөбүлэ (4-6)
4. ЭКОДУХУОБУНАС - эко-биһик көмүскэлэ. ХИФУ профессора У.А.Винокурова. “Экодухуобунас - айылҕа тыынынан - Айыы тыыннаныы” диэн сахалыы бэрт табыгастаахтык чуолкайдаабыта. Күн Сиригэр олох тутула киһи билиитэ, тыын кута, иһэр уута, эко-дьиэтэ, энергиятэ, аһыыр-таҥнар, үүнэр-сайдар ресурсата, эт-хаан бэйэтэ - барыта тулалыыр айылҕаттан, ыраах куйаартан, тыгар күнтэн кэлэр. Салгын Кут айылҕа тыынынан киһи айар-тутар, чэлгийэ сайдар дьоҕурун арыйар. Ийэ Кут оҕо төрөтөн, ууһаан киһи дьолун уһанар. Буор Кут төрөөбүт дойдутугар өлбөт-сүппэт суолу солоон киһи Үрдүк Айыыттан аналын толорор.
5. Экодухуобунас сыала-соруга. Сыала - киһи айылҕаҕа сиэмэх сыһыанын, алдьатыылаах адьынатын уларытан биосфернай эко-биһиги өрүһүйүү. Бу проблеманы быһаарыы киһи ис айылгытын тупсарыыны, Кут Сүр күүһүн уһугуннарыыны эрэйэр. Соруга - сиэмэх үгэһи (потребительскай сознаиие) көтүрэн үрдүк өй-санаа (созидательный разум) идеалыгар - Ноосфераҕа дабатыы. Онон култуура сөҥүр (застойнай) горизонуттан духуобунай үрдэлгэ тардыһыыны Кут Дабаан дьулуур хамсатар.
6. Экодухуобунай креатив. Нуорманан-быраабыланан, стандарт буукубатынан тыынар үлэһит - маладьыас, олоҕу хамсатар, былааны толорор. Ол эрээри, кини саҥаны булан-тэлэн, олоҕу сайыннарар хорсун-хоодуот дьулуура кэмчи.
Үүнүү-сайдыы суолун креативнай, айар-тутар туора толкуйдаах (накомыслящие), проблеманы сатаан ырытар, тобугас өйдөөх дьоннор солууллар. Экодухуобунай оскуола уратыта диэн киһи толкуй өйүн хамсатар, айар-тутар эрчимин күүрдэр. Киһи өйө эт мэйии уонна сүрэх-билгэ икки өрүтүн быһаарар.
Экодухуобунас чараас эйгэтэ (7-9)
7. Киһи ядернай сүдү Кут-Сүр күүстээх.
Үөрэх уонна култуура, наука уонна техника, производство уонна экономика сайдыыта барыта киһи айар-тутар ис кистэлэҥ күүһүн сэллээн саҕаланар. Гомо Сапиенс толкуйун -интеллектуальнай биоэнергиятын духуобунай, Кут Сүр күүс күөдьүтэр. Биир холобуру аҕалабын. 1939-1940 с.с. ученайдар ураан ис ядернай күүһэ кистэлэҥин арыйбыттара. Харахха көстүбэт “Айылҕа Кутун” (условно) - тыгар радиацияны киһи аймах аан бастаан баһылаабыта. Историяҕа атомной эпоха аһыллыбыта. Дьэ онно холоотоххо, киһи бэйэтин ис духуобунай күүһэ таабырынын баччааҥҥа диэри ситэ таайа, билэ, салайа илик. Киһи ис айар-тутар Кут Сүр күүһэ атомнай буомбатааҕар күүстээх! Дьолго, бу билимҥэ өбүгэ духуобунай “Кут-Сүр” үөрэҕэ өтө киирбитин үөрэтэн, билэн эрэбит. Мин ону философ Л.А.Афанасьев-Тэрис дириҥ научнай хорутуутугар көрдүм. Онон экодухуобунас киһи кутун үөрэтиигэ саха үөрэҕэр, үгэһигэр, Тенгрианскай итэҕэлигэр тирэҕирэр.
8. Күнтэн - Айылҕа Кута тыгар. Атомнай реакторга ураан ядротын нейтронунан охсон үлтүрүттэххэ күүстээх радиоактивнай сардаҥа - “Айылҕа Кута” тыгар. Күҥҥэ водородтан гелийы синтезтыыр термоядернай реактор үлэлиир. Күн сардаҥатын спектра (айылҕа кутун өссө биир көрүҥэ) сэттэ өҥнөөх кустук (“Каждый Охотник Желает Знать, Где Сидит Фазан”) буолан сиргэ тыган тыыннаах үүнээйи тыыллар (фотосинтез). Хамныыр харамай, тыыннаах олох биореактор энергиятынан үүнэр-сайдар. Туохтан да модьу киһи интеллекуальнай-духуобунай кыаҕын төгүллүүр.
9. Экодухуобунас уонна Олонхо. Библия: “В начале было СЛОВО”. Оттуллубут холумтан иннигэр олонхоһут оҕонньор оллоонноон олорон, “былыргы быралыйар быраман мындаатыгар” Орто туруу бараан дойду үөскээбит номоҕун тоҕо эрэ “ДЬИЭ БУО!” тылтан саҕалаан кэпсиир. Ити курдук “ЭКО-ДЬИЭ” олоҕу Күн Сиригэр кут-тыын олуктуур суолтата уһулуччу чорботуллан бэлиэтэнэр. Өйдүөххэ наада, Орто дойдуга олохсуйуу иһин Ньургун Боотур охсуһан кыайыытын-хотуутун быччыҥ-батас, тас күүс быһаарбатаҕа. Олонхоҕо Үс Кут Сүр күүс модьу кыаҕа туойуллар. Истээччи ону “Ноо!” диэн ис куолаһынан этиттэрэн, сайдыы хайысхалын Ноосфернай Кут Дабаан чыпчаалыгар угуйар. Дэлэҕэ даҕаны, Олоҥхо муударай философията киһи аймах нематериальнай култууратын сиэдэрэһинэн билиниллиэ дуо! Ону бэлиэтээн, мин Россия геокиинигэр үөрэнэр студеннарбын кытары “Олонхо Сибиир-Россия култуурунай эйгэтигэр” диэн экобырайыагы 10 сыл устата ыытан турабын (2006-2015с.с.).
Экодухуобунай иитии уруога (10-13)
10. Дидактическай уратыта. Экодухуобунай оскуола методическай уратыта диэн, үөрэнээччигэ бэлэм эппиэти (ыйыстар балыгы) биэрбэт. Уопсай билиини төбөҕө талкыйан сыҥалаабат. Киһи мэйии толкуйун хамсатар инструмени (күөгүнү) туттарар. Ирдиир-бултуур сүргэтин өрө көтөҕөр (Сүр Кутун). Айар-тутар иэйиитин сырдатар (творческое озарение). Этноментальнай тирэҕин хомуйар. Проблеманы быһаарар дьоҕурун уһугуннарар;
11. Экодухуобунай Кут Дабаан чэлгийии алгоритма. Бырайыак ис хоһооно 4 ступеннаах “Ноосфера” ракетаны космоска көтүтүү схематынан быһаарылынна.
1-гы кэрдиис - киһи Ийэ айылҕаны кытары төрүт сибээһин харысхала. Оҕо үөскээбит айылҕатыттан, өбүгэ үгэһиттэн, омугун култууратыттан иҥэринэр этноментальнай задатога (үүнэр-сайдар тирэҕэ).
2-с кэрдиис. Интеллектуальнай сайдыы, профессиональнай үөрэх, үлэ, сулуусба. Ыал буолуу, оҕо иитии, дьолу уһаныы. Пенсияҕа тахсыахха диэри олох актыыбынай суола.
1-2 кэрдиистэр бириэмэнэн уонна миэстэнэн муҥурдаах сайдыы горизона, култуура, духуобунай култуура таһыма.
3-с кэрдиис. Духуобунай эйгэҕэ тахсыы, олох уопута мунньуллан муударас энергиятын байытар.
4-с кэрдиис Кут Дабаан үрдэл Ноосфернай чыпчаала.
3-4 кэрдиис. Культуураттан духуобунаска өрө дабайыы туруору суола (вертикаль).
12. Экодухуобунай иитии оскуолата. Кэскил оҕо издательстватыгар 25 сыл үлэлээбит редактор Т.И.Жиркова - Таату Кэскилчээнэ экодухуобунай инновация идеятын сөбүлээн ылынан, 2022 сылтан ону үөрэх систиэмэтигэр киллэрэргэ туруммута. Саха национальнай гимназиятыгар (ЯГНГ имени Чиряевых) директор В.С.Пермякова өйөбүлүнэн народнай педагогика лабораториятын аспыта. Үс сыллаах үргүөмнээх үлэнэн Якутскай уонна киин улуустар оскуолалрыгар 15 ЭД-экспериментальнай лабораторияларын тэрийиини ситистэ. Онон Экодухуобунай иитии оскуолата үөскээһинигэр сүүҥкэн кылааты киллэрдэ. Методическай үлэни, семинардары, консультациялары быыстала суох ыыта сылдьар. Маны тэҥэ 60 сыл ыстаастаах ытык педагог, учууталлар учууталлара Л.С.Аргунова-Сандаара республикаҕа “Ыал педагогиката” оскуолатын тэрийэригэр ЭД-чэлгийии сүүрээнин киллэрдэ. 20 тахса кинигэни таһаарда.
Оскуолалар айар бырайыактары ыыталлар, республиканскай НПК-конференцияларга уонна ПедЯрмаркларга кытталлар. Павловскай оскуола (С.Д.Пудова, А.А.Дмитрьева) экодухуобунай инновацияны оскуолаҕа А.Е.Кулаковскай айымньыларын үөрэтиигэ дьүөрэлээн чаҕылхайдык киллэрдэ. Эрилик Эристиин аатынан Чакыр оскуолата (М.Е.Филиппова, А.В.Неустроева) экодухуобунай дьүүктэни мин биир ытык эһэм, ийэм дойдутугар дьоһуннаахтык тыктарда. Кинилэри нэһилиэк баһылыга К.И.Лебедев тус кыттан өйүүр. А.А.Холмогорова Мэҥэ Хаҥаластан кэлэн Кулуубу салайар. Кадетскай оскуола - ЯКШИ (математик А.П.Захарова) И.Е.Максимов авторскай үлэтин булан ЭД-бырайыактары республикаҕа таһаарда. Кыайыы 80 сылыгар эйэлээх кэм ядернай харысхалын тутуутугар кылааты киллэрбит саха атомщиктарын үйэтитии мэҥэ бэлиэтин туруорууну ситистэ. Болтоҥо оскуолата (В Ю.Скрябин, Д.В.Васильева, Чурапчы) “Үс Кут экодухуобунай пространствата” тиэмэҕэ 2024с. РФ Президенин гранын ылла. 2025с. Л.С.Аргунова Мындыр саас тиэмэҕэ СР Баһылыга - Ил Дархан гранынан бырайыагы олоххо киллэрэ сылдьар.
Уопсайынан, ЭД-инновацияҕа наадыйыы, тардыһыы күүстээх. Ыраах улуустарга тиийэ саҥа аадырыстар заякалара эбиллэ тураллар. Бу сайдыы тэтимин кадр проблемата уонна консервативнай стандарт хааччаҕа туормастыыр.
Биһиэхэ ХИФУ Пединститутун Н.Д.Неустроев аатынан кафедра иһинэн күүстээх научнай-методическай сектор үлэлиир (кафедра сэбиэдиссэйэ А.Н.Неустроева).
13. Экодухуобунас саҥалыы көрүүлэрэ (новизна).
ЭД-чэлгийии тосхолун оҥорууга маннык сүрүн боппуруостарга саҥалыы быһаарыылары киллэрдибит.
- Киһи айылҕаҕа сиэмэх, содуоллаах сыһыанын сонуннук быһаарыы. Сир шара (глобус) бүтэр-бүтэй параметрын аҕалан туран, биосфера эко-дьиэ кэмчитин-кэрэтин, намчытын-кэбирэҕин оҕолорго өйдүүрр гына дакаастаатыбыт;
- ЭД-чэлгитии саҥа стратегията уонна тактиката. Глобальнай социальнай экологическай кризис үөскээһинигэр киһи (антропогеннай фактор) оруолун чопчу сыаналыыр формуланы оҥордубут;
- Техногеннай үөрэх систиэмэтин тупсарыы. Иитии-үөрэтии систиэмэтин таба салайан уларытарга экологическай критерийы киллэрдибит. Үөрэх экологическай миссиятын өрө көтөхтүбүт;
- Култуураттан духуобунаска дабайыы. Култуура горизона сайдыыны харгыстыырын быһаардыбыт. Аныгы кэм ирдэбилинэн духуобунаска дабайыы алгоритмын оҥордубут;
- Өбүгэ Үс Кут Сүр үөрэҕэр тирэҕирии. Ытык өбүгэ экомуударай нэһилиэстибэтин - үөрэҕин, үгэһин, итэҕэлин научнай-дидактическай ис хоһоонун арыйдыбыт;
- Экодухуобунас методическай уратыта. Үөрэнээччи толкуйун хамсатар, ирдиир иэйиитин сырдатар, этноментальнай сүргэтин өрө көтөҕөр. Айар-тутар дьоҕурун уһугуннарар;
- Дьылҕаны эрдэ саастан салайыныы тускулун оҥордубут. Ситии-хотуу аттестатын Алгыс-наставлениятынан арыаллыырга быһаарынныбыт;
- Экодухуобунай Кут Дабаан чэлгийии алгоритма. “Ноосфера” ракетаны космоска көтүтүү схемата. Эконавт сирдээҕи култуура гравитациятыттан төлөрүйэн духуобунай чэлгийии Ноо-үрдэлигэр дабайар;
-ЭД-иитии оскуолата үөрэх систиэмэтигэр аан бастаан киирэн эрэр;
- Экодухуобунай чэлгийии “Кут Дабаан” ассоциация Саха Сиригэр, Россияҕа саҥа үөскээтэ. Бу событие суолтата сыыйа киэҥник өйдөнүө;
- Айылҕаны кииннээн ЭД-сомоҕолоһуу парадигмата. Экодухуобунай эйгэлээх дьону үүннэрэн-дэлэтэн, айылҕаны тула сомоҕолоон эрэ биосфернай эко-биһиги өрүһүйэр кэскиллээхпит (Актуальность “очеловечивания самоедского общества потребления”). Экологическай геополитикаҕа, туруктаах сайдыы стратегиятын саҥардарга итинтэн атын кыах-шанс баара биллибэт.
Үгүс биллиилээх дьон, учуонайдар, педагогтар өйөбүл этиилэрэ, отзывтара баар.
Экологическай уонна духуобунай чэлгийии “Кут Дабаан ассоциацията (14-17)
14. Ассоциация 2024с. тэриллэн юридическай регистрацияны ааста.
Экодухуобунас бырайыага Парламентскай истиилэри баран, кэскиллээх инновация үөрэх систиэмэтиэр киллэрии рекомендациялара Ил Түмэн ГС №133-VII 24.04.2024 уурааҕынан бигэргэтиллибитэ.
Экодухуобунай чэлгийии тосхоло олоххо киириитэ кадры бэлэмнээһинтэн тутулуктаах. Ол иһин үөрэх сайдыытын институтугар -ИРОиПК учууталлар Кут Дабаан квалификацияларын үрдэтэр үлэ саҕаланна.
15. «Ваше МАС-Благородие!” диэн Махатыров Афанасий Спиридоновичка -Сөөлүн Сиэнигэр барҕа Махталбытын тиэрдэбит. Кини Россияҕа биллиилээх “Хоту Тент” фирманы тэрийбит предприниматель. Дьиктитэ диэн, кини Халлаан Таҥарата - Уордаах Урааҥҥа сүгүрүйэр куттаах ураанхай саха ыччата. Мин урааны кытта үлэлээбит атомщик, экодухуобунай чинчийиини ыытарбын истэн, 2021с. Академгородокка кэлэн биир нэдиэлэ истибитэ. Сиһилии сэһэргэспиппит. Кут Дабаан алыптаах энергетикэбин илэ билэн-билгэлээн, бу үлэни өйүүргэ чопчу быһаарыыны ылыммыта. Айар бөлөҕү тэрийбитэ. Дьэ уонна 5 сыл устата үгүс-элбэх, киэҥ сырыылаах, өлгөм ситиһии доҕуһуоллаах үлэ оргуйда. Ити курдук байар материальнай интэриэскэ буолбатах, дьоҥҥо, дойдуга үтүөнү-кэрэни оҥорор духуобунай куттаах бизнес киһитин аан бастаан билэн дьоллоннубут.
16. Кут Дабаан кэскил съеһэ. 28.03.2025 РС(Я) үөрэх уонна наука министерстватын кытары ассоциация бастакы съезһэ ыытылынна (8 чаастаах видео стенография баар). Ил Тумэн рекомендацияларын олоххо киллэриигэ суолталаах практическай хардыы оҥоһулунна. Съезд түмүгэр олоҕуран Экодухуобунай үөрэҕи сайыннарыы программата ылыныллан, СР Правителсьтватын дьаһалынан бигэргэтиллэрэ күүтүллэр.
17. И.Е.Максимов 30 сыллаах общественнай-патриотическай үлэтин түмүктүүр айана. Быйыл мин 87 сааспар төрөөбүт Сахам Сиригэр үс ый үлэлээн, көрсүһэн, сынньанан, элбэҕи билэн-көрөн, толкуйдананан кэллим. Барыта остуоруйа курдук дьиктилээхтик ааста, историяҕа хаалар дьоһуннаах бэлиэни хаалларда. Үөрүү-хомойуу даа түгэнэ хаарыйда.
Үтүөкэн да дьоннор бааллар! Ханна да үөрэ-көтө, арчылыы-алгыстыы көрүстүлэр. Дойдубар Үөһээ Айыылар көмөлөрүн илэ билэн долгуйабын. Ол аата өбүгэлэрим “Кэриэс туолуута” кириэстэрин сөпкө тута сылдьабын. Түмүк айаным сорох түгэннэрин аҕалабын.
*28.03.2025. Кут Дабаан съезд суһаллык тэриллэн ДП-2 историческай саалатыгар суолаталаахтык барда. Ити күн айылҕаны кытары сибээһи көмүскүүрбүтүн бигэргэтэ Мугудайга (Гоголева Сардаана - Куо хаһаайкаҕа) икки игирэ “Кутчаана” уонна “Дабайаана” ньирэйдэр төрөөн үөрүүбүт үрдээтэ.
*04.04.25 Арыылаахха (Чурапчы) Кулаковскай 1904 с. Чөл олох уопсастыбатын тэрийэ туруорбут Сэргэтигэр Күн тыкта, дьөһөгөй сылгылар кэлэн кытыннылар.
*06.04.25. “Чыбын Чаайыны” (Чурапчыттан 58 км) тохтообокко эрэ мэлдьи ахтан-ааттаан ааһар этим. Бу сырыыга куортка төннөн истэхпинэ массыынабыт алдьанан, эмискэ тохтоото. Сибээс суох сиригэр попутканы тутан Мугудайга көмө көрдүү тиийдибит (30 км). Дьолго киһи элэкэйэ көрсөн элбэх түбүккэ түстэ. Миэстэтигэр тиийэн көрдө. Чурапчыттан запчас аҕалтарда. Биэс чаас элэҥнии оҕуста. Барытын быһаарда. Дьокуускайтан дойдутугар ыалдьыттыы кэлэ сылдьар Андрей Варламов диэн бэртээхэй кыччат баар эбит. Өссө кэргэнэ Мария Новосибирскайга үөрэммит, мин - наставник студенкам буолан үөрүү өссө үрдээтэ. Махтал-Таптал!
*9.05.2025 Кыайыы болуоссатыгар мин “Бессмертный полк” колоннатын доҕуһуоллуу сэрии кэннинээҕи эйэ 80 сылын хааччыйбыт атомщиктар туһунан ТВ-интервью биэрдим. Киэһэ ТВ “Якутия-24” ханаал мин биир чаастаах кэпсээммин көрдөрдө.
*Хатаска АБО (СВО) байыаһа оҕобутун Костяны тиһэх суолугар атаарыы кутурҕана ыарахан санаалары күөдьүттэ. Иэдээн элбэх эбит. Биир күн Маҥараска ыал аҕалаах уолун атаарбытын биллибит. Билигин оҕолорбут этэҥҥэ эргиллэллэрин алҕаан күүтэртэн ордук кыһалҕа суох!
*ХИФУ Президенэ. убаастабыллаах Е.И.Михайлова Кут Дабаан үлэҕэ алта чаастаах болҕомтотун уурда. Кини чиэрэс СВО- ҕа сылдьар аймаҕым уолугар суһал көмө оҥордум. Ийэтэ, учууталлара махтаннылар. Үчүгэйиэн, Володя 9-с кылааһы бүтэрэн, санаата тупсан, инники эрэлэ бөҕөргөөн хаалла.
*02-12.06.25 Правительство кыһамньытынан (зам.пред А.А.Семенов) бэртээхэй Эмтэнии-реабилитация киинигэр (ЛРЦ) туһалаах обследованияны бардым, эмтэнним. Барҕа махтал!
*15.06.25 Болугур ыһыаҕар (Мындаҕаайы) Кыайыы 80 сылыгар эйэ ядернай көмүскэлин тэрийиигэ кылааттаах И.Е.Максимов, И.Е.Кожуров атомщиктар ааттарын үйэтитэр мэҥэ бэлиэ бигэргэтилиннэ. Кадетскай оскуола - ЯКШИ туруорсуутунан. Бу событиены Якутскайтан Кут Дабаан бөлөҕө, бырайыак автордара К.М.Сидоров, А.П.Захарова кэлэн өйөөтүлэр.
*16.06.25. Мөнкүүдэҕэ И.Е.Максимов 21.06.1945 оҕо сааһыгар сылдьыбыт Кыайыы ыһыаҕын Ытык Сэргэтигэр сүгүрүйдүбүт (үстэн биирэ турар). Үөскээбит Ымаахы алааспар өбүгэм өтөҕөр аҕам Е.Л.Максимов (1916-1941) олбуорун остуолбатын сүрэхпэр ыга тута куустум. Күөл үрдүгэр мин күчүмэҕэй оҕо сааһым бэлиэтэ буола үүммүт Аар Кут Мас сириэдийбитин булан сүрэхтээтибит. Салгыы 60-с сыллаахтан кураанахсыйбыт Мөҥкүүдэ киэҥ тоҕойун эргийэн, төннөр хайысхалга таҕыстыбыт. Эмискэ хантан да күөрэйбитэ биллибэт кыһыл дьөһөгөй ойон тахсан биһигини тула дьиэрэҥкэйдии ойуокалаан эҕэрдэлээтэ. Эчи кырасыабайын! Ити курдук Мөҥкүүдэ тыыннаах Иччитэ жарахха көстөн атаарда!
Быраһаай, үөскээбит алааһым!
Экодухуобунай чэлгийии кэскилэ (18-20)
18. Экодухуобунас постулата уонна дьону түмэр идеологията.
1/ Мир тесен! - Сир шара кыараҕас. Экология проблемата глобальнай хабааннаах. Биир туспа территорияҕа, дойдуга быһаарыллар кыаҕа суох.
2/ Мир неразумен- так жить нельзя! Аан дойдуга өй-санаа. кэҕиннэ -маннык олорор сатаммат.
3/ Жизнь коротка - надо заполнять ее духовным содержанием! Олох кылгас - Киһи үйэтин духуобунай тыын эрэ уһатар кыахтаах. Ол иһин биһиги Кут Дабаан чэлгийии суолун солуубут.
Экодухуобунас - Кут Дабаан иллээх энтузиастары бииргэ түмэр, сомоҕолуур идеология. Саха Сиригэр өбүгэ үөрэҕин, тенгрианскай итэҕэлин, омук үгэһин тутуһар, харыстыыр, үөрэтэр-чинчийэр, саҥа кэмҥэ сыһыарар духуобунай үлэһиттэр аҕыйаҕа суохтар. Духуобунай култуура «Арчы” дьиэтэ үлэлиир. Республикаҕа култуура уонна духуобунай сайдыы министерствата баар. Ол эрээри, өй-санаа инерцията күүстээх, бу тэрилтэ “духуобунай култуура” оботун ситэ туоруу, Кут Дабаан куорсуннана илик.
“Олонхо дойдутугар” олох мифическай номоҕунан үлүһүйүү күүстээх. Олоҥхо оскуолаҕа үөрэтиллэр, институт, ассоциация, театр баар. Анал ыһыах ыытыллар. Сүүҥкэн арктическай киин тутулла турар.
Биллэн турар, духуобунас хайысхалара, структуралара араас көрүүлээхтэр, өйдөбүллээхтэр, Олох диалектиката уустук, сорох активистар бэйэ-бэйэлэрин өйдөспөт амбициялаахтар.
Экодухуобунас философията дьэҥкир, идеята-идеологията ыраас. Айылҕа кут тыынын- тыын кутун арыйар, көмүскүүр. Киһи Сүр Кутун арчылыыр. Тыыннаах билиигэ угуйар. Ол иһин дьон бу идеяҕа таттарар, үөрэтэ-билэ сатыыр. Киһи аймах айылҕаны кииннээх сомоҕолоһорун ситиһэрбит эбитэ буоллар Орто дойду олоҕо уларыйыа, туруктаах, иллээх, кэскиллээх буолуо этэ.
19. Саха Сирэ - экодухуобунай Кут Дабаан чэлгийии акылаата-тирэҕэ.
Экодухуобунай инновацияны мин 2008-2012сс. Россия геокинигэр, Новосибирскай гос.университет ЮНЕСКО кафедратыгар, “Инвестиции в человека” Евросоюз граныгар кыттан тыырбытым. “Киһи аймах дьылҕата оскуола паартатыгар быһаарыллыахтаах” диэн санаанан үөрэх экологическай миссиятын өрө көтөҕөргө соруммутум.. Бу үлэ тумугэ НГУ, РФ ЮНЕСКО-ҕа дьыалатыгар комиссиятын Бочуоттаах грамотанынан бэлиэтэммитэ (2012с.). Евросоюз наблюдателэ г-жа А.Вусени (Бельгия) бу үлэни “перспективное направление, достойное тиражирования в других регионах и представляющее собой образцовый вариант внедрения на практике результатов выполнения инновационного образовательного проекта Евросоюза / ЮНЕСКО” диэн сыаналаан, олоххо киллэрэргэ эппитэ (2010г.). Үрдүк билиниилээх үлэ 2022-2025 с.с. Саха Сиригэр Экодухуобунай иитии оскуолатын тэрийии кэскилин аста.
2024с. «Якутия - оплот духовного возрождения России и созидания биосферной колыбели жизни на земле” тиэмэҕэ республиканскай экофоруму биһиги Николаев-Кииҥҥэ ыыппыппыт мээнэҕэ буолбатах. СР бастакы Президенэ М.Е.Николаев (1937-2024). “Богатства душевно-духовных недр нашего народа превосходят богатства земных недр” диир этэ. Экодухуобунай куттаах сирдьиппит 1992-2002с.с. хайдахтаах курдук республиканы өрө көтөхпүтэ - история бөлөөҕүрбэт уруога.
Экологическай критерий биосфернай биһиги быыһыыр суолталаах. Духуобунаһы кытары ситимнээтэххэ (синергизм) универсальнай сабыдыалланар. Экодухуобунай чэлгийии кэскилин мин маннык хабааннаан көрөбүн:
Этап 1. Саҕалааһын. Саха Сирэ - экодухуобунай үөрэхтээһини тэлэйэн, киин сири уһугуннарыаҕа.
Этап 2. Уһуктуу. Российскай Федерация Национальнай идеянан билинэн турунуон сөп.
Этап 3. Турунуу. Аан дойду “Парадигма природо-центристского понимания мира” ылынан киһи аймаҕы айылҕаны кииннээн сомоҕолуурга турунар. Биосфернай эко-дьиэни өрүһүйэр кыах (шанс) үөскүүр.
Экодухуобунас алгыһа
Икки атахтаах сиэмэх мироед техника (технология) сайдыытын 100 сылын иһигэр айылҕаны алдьата охсубут аньыытын билинэн, Үрдүк Айыыттан үҥэн-сүҥэн көрдөһөн. оҥорбут содуолун көннөрөн буруйун толуйуохтаах. Бу дьыалаҕа сир олохтооҕо барыта айылҕаны тула сомоҕолоһон турунуохтаах. Он өйдүүр кэм ончу уолдьаста.
Киһи киһиэхэ үс баҕа санааны - Доруобуйаны, Ситиһиини, Дьолу этэр үгэстээх. Оттон мин ЭҺИЭХЭ КУТ ДАБААН АЛГЫСПЫНАН БАҔАРАБЫН:
Үс төгүл кырдьык сыһыаны - Будьте праведны - трижды правильны-
ЭКО-ДЬИЭҔЭ, АЙЫЛҔАҔА, В отношении к ЭКО-ДОМУ - ПРИРОДЕ,
Тус БЭЙЭҔИТИГЭР, В отношении к ЭГО-Я - СЕБЕ,
КИҺИЭХЭ, ДЬОҤҤО-СЭРГЭҔЭ! В отношении к ЭКО-Мы ЛЮДЯМ земли!
