Күн-дьыл: Кыстык ыйын саҕаланыытыгар айылҕа (балаҕан ыйын 27 күнүттэн алтынньы 2 күнүгэр диэри) оту-маһы “ииктэтэр”, көтөҕөнү түһэрэр, күн кылгаан барар. Көтөҕө балаҕан ыйын 16 күнүттэн алтынньы 4 күнүгэр диэри түһэр. Бу кэмҥэ эһэ арҕаҕар киирэр, моҕотой хороонугар утуйар. Айылҕа кыһыҥҥыга бэлэмнэнэр. Көтөҕө түспэтэҕинэ, мас көтөҕөтө кыһын хаар үрдүгэр түһэн хаары эрдэ хараардар, хаартан уу кэлбэт.
Бу ый бастакы аҥаара “буһурук” (күһүҥҥү балык миинэ) дэнэр. Ол аата, үрэхтэргэ кыдьымах киирэр. Буһурук кэмэ алтынньы 2 күнүттэн 13 күнүгэр диэри салҕанар. Бу кэмтэн сарсыардатын муус тоҥор, ардахтаах буолар. Ону “сири силимниир” дииллэр. Сир алтынньы ортотун иннинэ тоҥор. Улуу добдурҕа саҕаланар. Муус күөлү барытын бүрүйэр эрээри, өссө да чараас буолар, киһини, сүөһүнү уйбат.
Алтынньы 8-гар ирбэт үөк хаар түһэр, күөл уута дырдыа буолар. Бу кэм алтынньы 14 күнүттэн 20 күнүгэр диэри барар. Бастакы дьыбар алтынньы 21 күнүттэн саҕаланар уонна ый бүтүөр диэри буолар.
Алтынньы хас да тыаллаах: буһурук тыала, силлиэ, кыс хаар тыала, күрдьүгү үүннэрэр тыал, өрүс турар тыала.
Ый 14 күнүгэр диэри атахтаһыннарар үгэс баар. Кыһыҥҥы 6 ыйы сааскы-сайыҥҥы 6 ый батыһар. Онон балаҕан ыйын иккис аҥаарыттан алтынньы бастакы аҥаарыгар диэри кэм кулун тутар иккис аҥаарыттан муус устар ортотугар диэри кэмҥэ түбэһэр. Оттон алтынньы иккис аҥаарыттан сэтинньи бастакы аҥаарыгар диэри кэм муус устар иккис аҥаарыттан ыам ыйын бастакы аҥаарыгар диэри кэми батыһар.
Дьүкээбил уота аҕыйахтык умайдаҕына, үчүгэй сыл буолар. Үргэл ый үрдүнэн аастаҕына, кураан буолар. Оттон дьүкээбил чугаһынан аастаҕына, уулаах буолар. Ый бастаан тахсарыгар иҥнэри буоллаҕына, кэлэр ый сылаас буолар, оттон уһуктаах уонна туруору буоллаҕына, тымныы буолар.
Ый дьиэлэннэҕинэ, сотору былыт кэлэр. Күн туорчахтаах (төгүрүк иилээх, ол үрдүнэн өссө тунахтаах) буоллаҕына, улахан былыт кэлэр. Күн ытарҕалаах эрэ буоллаҕына, ардах түспэт, былыт эрэ кэлэр. Уот көҕөрдөҕүнэ, сотору тымныы буолар. Хаар маҥнай халыҥ гына түһэн, онтон халлаан үчүгэйдик итийэн баран халыннаҕына, ол дьыл сааһыгар хаартан уу кэлэр. Сир кырса төһө да муус килэҥ буолбутун иһин сотору халыҥ хаар түстэҕинэ, сир кырса куурар.
Сарсыарда кэлбит хаар уһуннук түспэт. Дьыл эрдэ киирдэҕинэ (Бокуруоп иннинэ тоҕус күн эрдэ), кыһына сымнаҕас буолар. Бокуруоп иннинэ сыл киирдэҕинэ, онно хаара-самыыра суох тыалырдаҕына, эһиилигэр кураан дьыл буолар. Ыйы быһа кыраһалаатаҕына, сааһыгар хаартан уу кэлбэт. Хаар күһүҥҥүтүгэр эрдэ түстэҕинэ, саас эрдэ хараарар.
Күһүҥҥү уонна кыһыҥҥы тибии – аһыҥа, кураан битэ. Дьылы ыйын аҥаардаан баран ону маҥнайгы аҥаарыгар тэҥилииллэр. Онно Бокуруоптан (алтынньы 14 күнэ) ыла ааҕан тэҥилииллэр. Онно кураана кураанын үтүктэр, ардаҕа ардаҕын үтүктэр. Сыл ыйын аҥаардаан бүк тутан баран тэҥилээтэххэ, маҥнайгы ый кураанын, ардаҕын сайыҥҥы маҥнайгы ый батыһар.
Хоту таҥара күүскэ умайда-ҕына, кыһыҥҥыта тымныы, сайыҥҥыта кураан буолуохтаах. Дьыл эрдэ киирэригэр күһүн кутуйах ороҕун эрдэ бүөлэнэр. Кутуйах уйатын даҥа чараас буоллаҕына, хаар халыҥ буолар. Сайыҥҥы ыйдар алтыһыылара сайын кыайан көстүбэт. Алтыы алтынньыттан көстөр. Алтыы диэн ый, үргэл икки утарыта кэлэн аасыһыыларын аата. Онно үргэл сорох ардыгар ыйы ортотунан, сорох ардыгар үөһээ өттүнэн барар. Алтыһыы диэн буолар ый саҥатыгар эбэтэр эргэтигэр.
Үргэли кытта ый алтыһыыта куруук биир чыыһылаҕа буолан иһиэхтээх сыл аайы, онуоха куруук үстүү хонугунан быысаһан, ааспыт ыйдааҕар урут алтыһан иһэллэр. Үргэл сорох сылга үөһэнэн барар ыйы – өҥ сылга. Алтынньы 18 күнүгэр алтыы буолар. Күһүн дьыл киириитигэр (Бокуруоп саҕана) арҕааттан, илинтэн охсон тыалырдаҕына, нөҥүө сайыныгар өҥ буолар, оттон соҕурууттан тыалырдаҕына, кураан сайын буолар.
***
Ый уратыта: Хотугу Муустаах муора мууһунан бүрүллэр, арай дириҥ үөстэр сиикэй хаалаллар. Дьыл Оҕуһа Хотугу Муустаах муораҕа сылдьан мууһу-хаары сиэн уойар. Кытылга тахсан тыынан сатарытар. Онто тымныы буолан биллэр. Алтынньы аҕыс эргийиитигэр тус арҕаа диэкиттэн хаардаах-муустаах хайа хаспаҕыттан хара күлүк оҕус хамсаан кэлэр.
Алтынньы сыллааҕы бэлиэтэ
Кыһын бастакы өттө Улуу Добдурҕа дэнэр. Алтынньы 14 күнүттэн сэтинньи 14 күнүгэр диэри барар.
***
Үгэс. Бу кэмҥэ саха дьоно хаһааҥҥытааҕар да түмсэллэр. Бэйэ-бэйэлэрин өйөһөллөр. Ол иһин бу ыйы Хотой Айыы ыйа диибит. Киһи бу кэмҥэ кыһыны быһа тугу эмэ гынар санаа ылынар. Ол санаатын андаҕайан кэбиһэр.
Тиэрбэс иһинээҕи ойуу көтөрү бэлиэтиир. Биһиги бу ойууну Хотой Айыы бэлиэтинэн билинэбит. Хотой Айыы түмсэр күүһү биэрэр, тэрээһини түстүүр.
Өрөһөм туһунан
Төрдүс киэлим баар,
Бу киэлибинэн
Айыы дьонун кытта
Ситимнэһэбин.
Хотой Айыы ойбоно өрөһө туһунан сөп түбэһэр. Бэрээдэги тутуһар өй-санаа бу ойбонунан киирэр. Биһиги ол иһин бу ойбону күүстээх санаа ойбоно диибит. Киһи Хотой Айыы туругун ылар иһин кини сэттэ ыалын барытын арыйбыт буолуохтаах. Ол гынан баран ити ылбычча кыаллыбат. Күүстээх санаалаах дьон аҕыйах буолар. Кинилэр дьону тугу эмэ гынарга көҕүтэллэр. Инньэ гынан уопсай хамсааһыны үөскэтэллэр.
Киһи күүстээх санаалаах буолан олорор. Күүстээх санаа киһи өрөһөтүнэн киирэр. Өрөһө киһи дьулуурун сайыннарар. Киһи тугу эрэ оҥорорго дьулуһар. Онтон дьыала дьулустуҥ да, оҥоһуллар буолбатах. Онно кэми-кэрдиини уонна күүһү ыытаҕын. Ону барытын “өн” диибит. Ол гынан баран дьыаланы хамсатары сорох дьон утарсыахтарын сөп, дьыаланы оҥорор иһин утарыы баарын үрдүнэн хамсатыахтаахпыт. Олоххо куотуһуу бара турар. Онон суоллары быһыта аасыһыы мэлдьи баар. Балартан ордук күүстээх кыайар. Манна хорсун буолуу ирдэнэр. Онтон хорсун буоллахха өйөөччү дьон баар буолаллар. Ол дьону түмсүү диибит. Ити дьон саҥа дьыалаҕа көмөлөһөр иһин тугу эрэ гыныахтаахтар. Ити көмөнү оҥорууну тэрээһин диибит.
***
Өрөһөҥ хайдыбатын. Хотой санаата өрөһөнөн киирэр диибит. Өрөһө киһи этигэр түөһүн уонна иһин араарар быыс эт. Быччыҥнартан турар. Киһи бу этин туһанан түллэр да кыахтаах, уостар да кыахтаах. Өрөһөҥ хайдыбатын диэн этии баар. Ол аата, наһаа киһиргээн кыаллыбат дьыаланы ылсыма диэн.
***
Көмөлөсүһэн олоруу. Киһи дьону кытта көмөлөсүһэн олорор. Урут дьон тус-туспа хайдан олороллоро кыаллара. Онтон билигин аан дойду барыта кэриэтэ биир сорукка түмүллэр. Сиргэ олох хааччылларын ситиһии.
***
Өрүһүлтэлээх санаа. Киһи олоҕун туох быһаарарый? Киһи муҥур суолу талыан сөп эбэтэр сөп суолу талыан сөп. Киһи иннин арынан иһэрин өрүһүлтэлээх санаа дииллэр.
***
Суоллаах буолуу. Өксөкүлээх Өлөксөй 1910 сыллаахха биһиги иннибитигэр үс суолу эппитэ:
Биһиги олохпут бу үс сүрун суолу быһаарыы өттүнэн барар. XXI үйэҕэ да бу тыллар иннибитигэр тураллар. Онон биһиги суоллаахпыт. Биир өттүнэн киһи быһыытынан хааччаҕа суох буолуохтаахпыт. Иккис өттүнэн, бэйэбитин сүтэриэ суохтаахпыт.
***
Айыы быата. “Үүннээх-ыҥыырдаах үтүө тыл” диэн этии Айыы быатын ыйар. Ити быа быстыа суохтаах. Киһи ол тухары тыыннаах сылдьар. Чуолаан ити тыл биһиги салгыы олохпутун хааччыйар.
***
Хотой Айыы эбэтэр Орумтаҕай улахан Айыы быһыытынан биллэр. Хотой Айыы илиитигэр аҕыс кырыылаах тааһы тутан олорор. Кини күлүгэ – хотой.
Саха кинини көтөр төрдүн курдук саныыр. Көтөрдөр биир уратылаахтар. Кинилэр таҥара тылын Орто дойдуга тиэрдэллэр. Хотой Айыы ити суолтаны илдьэ сылдьар. Сорохтор Хотой Айыыны хотой таҥарата дии саныыллар. Ол гынан баран сахаларга тойон ууһунан аатырбыт дьон хотой таҥаралааҕа биллэллэр. Ол аата бу таҥара былааһы кытта сибээстээх буолан тахсар.
Бу таҥара улахан суолталааҕа. Ыһыах алгыһыгар өрөбөлүүссүйэ буолуор диэри ааттанара. Билигин биһиги Хотой Айыыны былаас таҥаратын быһыытынан билинэбит. Кини төрдүс үөтүүлээх халлааҥҥа олорор уонна дьоҥҥо-аймахха түмсүүнү, иллээх (судаарыстыбаннастаах) буолууну биэрэр. Хомпоруун Хотой иллээх буолуу таҥаратын быһыытынан, кини үтүө тыына киһиэхэ киирдэҕинэ, киһи иллээх буолар дьоҕура уһуктар. Ол иһин, саха дьоно Айыы дьоно буолалларын, түмсэллэрин баҕаран айыыларга хайыһыыны оҥоруохтаахтар.
***
Алтынньыга сөп түбэһэр бэйэни сананыыны кытта сибээстээх тылларынан “түп”, “тонук”, “дьоһун” диэн тыллар буолаллар. Түп диэн бэйэтигэр төһө эмэ эрэбиллээх киһи. Ити эрэбилэ киниэхэ дуоһуйууну биэрэр. Түп – бүөм олох, сынньалаҥ. Түбэ суох киһи – холкутук олорбот киһи. Түп – олоххо төрүттээх буолуу. Тонук диэн бэйэни туохха эмэ туһалаах дии санааһын. Тонук – тугу эмэ талан ылбыттан орпута. Тонуктаах – тонуктаах эрдэхпинэ суох буол – үчүгэй настарыанньалаах кэммэр баран хаал. Тонук – биһиги саныырбытынан: киһи уларыйбат үтүө өттө. Дьоһун диэн бэйэни улаханнык сананыы. Тыйыс дойдуга олорор дьоҕурбут. Киэҥ суола бэйэни билиниини көрдөрөр. Бэйэни билинииттэн бэйэ тутулуга суох буолуута үөскүүр. Бастакы өйдөбүл тонук диэн. Тонук бэйэни билинии баарын бэлиэтиир. Иккис өйдөбүл түп диэн. Түп тонук туруктаах өттүн түмэр. Киэҥ түпкэ олоҕуран баар.
Төтөл, хабысха, хабаан сөп түбэһиини бэлиэтииллэр. Алтынньыга төтөл суола диэн баар буолар. Төтөл – бэйэни туттунуу. Салгын кукка бэйэни туттунуу төһө баара. Хабысха – бэйэни туттуу төрдө. Ийэ кукка бэйэни тутта сылдьара. Холоон – бэйэни туттуу көстүүтэ. Буор кукка бэйэни тутуу төһө баара. Төтөл диэн быһа холоон сөп түбэһэри көрдөрөр. Ити сөп түбэһэрин төтөллөөх диибит. Төтөл диэни туора барымыы диэххэ сөп. Төтөл диэн туораамыы. Биһиги улахан эбэтэр кыра хамсааһыннары оҥорбуппут биллэр. Төтөлбүтүн нэһииччэ харыстаабыппыт. Саха төтөлө ордук Эллэй Боотур туһунан кэпсээннэргэ олоҕурар.
Хабысха диэн сөп түбэһии баарын бэлиэтиир. Атыннык эттэххэ хабар төһө эрэ баарын көрдөрөр. Холобур, дьон тус-туспа бэлитиичэскэй туһаайыылаах буолуохтара. Ол гынан баран кинилэри холбуур хабысха баар. Хабысха диэн тохтооһун, бытаарыы.
Алтынньыга төрөөбүт киһи төрүт майгылара:
Алтынньыга боотур, хапсаҕай, ил эйгэлэр сөп түбэһэллэр.
Боотур төрдүнэн Уордаах Дьөһөгөй буолар. Онтон Орто Дойдуга Эллэй Боотур буолар. Киниттэн сирдээҕи боотурдар үөскүүллэр.
Ити кэмҥэ оҕолору Байанай ойууругар таһаарыллыахтаах. Бултуур тэриллэри, хойгуолары, эмэгэттэри көрдөрүллүөхтээх. Ол кэннэ боотур хамсаныыларын уонна үҥкүүтүн толоруохтаахтар. Хапсаҕай Боотур диэн тылы кытта сибээстээх. Онон бастакы хапсаҕайдьыт Эллэй Боотур буолар. Киниттэн саҕалаан тарҕанар Ил диэн судаарыстыбаннай тутул. Ил төрдө Хотой Айыыга иҥэ сылдьар. Хотой Айыы дьоҕурун Орто дойду киһитигэр Элэй Боотурга биэрбит. Эллэй Боотур Ил тэрийээччи буолар.
Алтынньыга Хотой Айыыны олордуу, Сүргэни көтөҕүү, Саха дьонун барытын аһынан этинии, Аартык иччитин аһатыы, өдүкэккэ (буор иччитигэр) киирии, Ыт иччитин күнэ, Туостар туомнара, 9 саас – болҕомтоҕо киллэрии, өрөс-чөрөс саас – 21 саас, Кылабыыһаҕа кэрэх маһы туруоруу, Дьаһалта, сокуонньут алгыһа, Норкуотугу утарыы, Сылы атахтаһыннарыы, Сүүһү тобукка тиэрдии хамсааһына, Балык буолан оонньооһун, Андаҕар биэрии, Боотур туома уо.д.а. туомнар ыытыллыахтарын сөп.
“Кут-сүр” кыһа.
