Үгүскүт өйдүүр буолуохтаах, бүтэһик сылларга бассаап, инстаграм социальнай ситимнэргэ оһуокай түһүлгэлэригэр сүрдээх иччилээхтик, ис-иһиттэн иэйэн-куойан туран, ойон-тэбэн биэрэ сылдьар кылбаа маҥан бырдьа бытыктаах аҕамсыйа барбыт эр киһини. Элбэх киһи өссө социальнай ситимҥэ сири-уоту дэйбиирдээх ыраастыы сылдьарын көрөн, ханна эрэ айаннаан иһэр айанньыт дии санаабыта. Ойуун Сааскаҕа холоон. Ол эрээри кини айылгыта атын, атын суол, сирдээҕи анала туспа. Дьэ, бу кимий таабырын буолбут саха киһитэ? Билсэн кэбиһиҥ – Александр Барчахов, Арчыһыт Айыы Уолана Алаас. Бүгүн биһиэхэ олоҕун суолун туһунан кэпсиир.
– Александр, бастаан саха сиэринэн кимтэн кииннээх, хантан хааннаах буоларгын сэһэргиэҥ буолаарай?
– Үөһээ Бүлүүттэн төрүттээхпин. Төрөөбүт сирим – Булуҥ улууһа, Күһүүр нэһилиэгэ. Дьонум, онно ананан кэлэн, почтаҕа үлэлээбиттэрэ. Төрөөппүн кытары кыһыл оҕону туппутунан Үөһээ Бүлүү Тамалакааныгар, төрүттэрбит олорбут сирдэригэр, төннүбүттэрэ. Онно төрөөн-үөскээн, улаатан кэлбит киһибин. Дьонум улуус киинигэр – Үөһээ Бүлүүгэ сылдьан үлэлииллэрэ. Хас сайын аайы миигин Тамалакааҥҥа, эдьиийим Настааҕа, Арыылаах диэн сайылыкка таһаараллара. Онно сиргэ-уокка, күөх сирэм айылҕа ортотугар улааппытым.
– Онно сырыттаххына айылҕаттан айдарыыҥ тугунан эмэ баарын биллэрэр этэ дуо?
– Ол иҥэрин билбэккэ да сылдьар буоллахпыт. Сахалыы өйбүнэн кэрэх мастартан тэйиччи туттарым. Оҕо сылдьан аттыбар туох эрэ тыын сылдьарын син эппинэн-хааммынан билэрим. Аҕам хомуньуус бэрдэ этэ, абааһыны-таҥараны адьас итэҕэйбэтэ. Ыһыахтары өйдүүбүн, Үөһээ Бүлүүгэ хас да күннээх-түүннээх оһуокайдар буолаллара. Сарсыардааҥҥа диэри. Ону сөҕөрүм.
– Үөлээннээхтэриҥ эйигин өр сылларга ИДьМ систиэмэтигэр эҥкилэ суох үлэлээбит Александр Барчахов быһыытынан билэллэр, дьэ, ол туһунан кылгастык сэһэргээ эрэ?
– Аармыйаттан кэлээт, Үөһээ Бүлүү милииссийэтин отделын таһынан ааһан иһэн, алҕаска үлэ туһунан ыйыта киирбиппэр тута үөрүүнэн үлэҕэ ылбыттара. Онно икки сыл үлэлээн баран уурайбытым. Онтон куоракка кэлэн, суоппар кууруһун бүтэрэн, массыына ыытар быраап ылан, дойдубар «Дорожнай» тэрилтэҕэ суоппардаабытым. Ол үлэлии сырыттахпына, Амма улууһун ГАИ-тын салайааччыта Игорь Иванович Долгунов кэлэн үлэҕэ ыҥырда. Кинини батыһан барыстым. Аммаҕа тиийэн үлэлээтим. Мээндиги диэн нэһилиэккэ олорон, ГАИга да үлэлээтим, учаскыабайдаатым даҕаны. Онтон куоракка дьиэнэн көһөн киирэн, алта сыл тухары ГАИга үлэлээбитим..
– Бэл, хаһан да светофордамматах Жатай бөһүөлэгэр светофор туруорсан, «Светофор Барчахова» баар буолбут диэн кэпсииллэрэ...
– Ама дуу? (күлэр) Дьэ истэбин. Ол эрээри оннук үлэлээбит кэмнээх этим. Жатайга, кырдьык, светофор суоҕа. Онно соҕотох саха буоламмын, нууччалары кытта нуучча буолан хаалан, кинилэр курдук араас инстанцияҕа туруорсан, сүүрэн-көтөн светофор баар буоларын ситиспитим. Суолга куттал суох буолбута. Дьон эрэх-турах санаммыттара. Онно миэхэ Жатай оччотооҕу баһылыга Анатолий Кистенев күүс-көмө, тирэх буолбута. Куһаҕан үлэһит аатырбатаҕым. Бииринсиптээх, бэриккэ-туһахха киирбэт киһибин.
Онтон ИДьМ харабыллыыр эйгэтигэр көһөн, хас да сыл «группа задержания» диэҥҥэ сылдьыбытым. Сигнализация тыаһаатаҕына тиийэн түөкүттэри тутарбыт. Бөлөх ыстаарсайынан сылдьыбытым. Араас быһыы-майгы, быһылаан. Элбэҕи билбитим, уол оҕо уйан-хатан сырыытын. Дьалхааннаах тоҕус уонус сыллар этэ буоллаҕа.
ИДьМ-ҥа 25 сыл үлэлээн баран, биэнсийэҕэ тахсан, чааһынай харабыллыыр тэрилтэ салайааччытынан үлэлээбитим. «Спецохрана» ХЭТ-кэ салайар үлэҕэ сылдьыбытым. Кэлин бэйэм «Сапсан» диэн чааһынай харабыллыыр тэрилтэ арынан ситиһиилээхтик үлэлээбитим.
–Дьэ, дьикти эбит, көстүбэт эйгэттэн тосту-туора атын үлэҕэ сылдьан, хайдах маннык чыҥха атын суолу тутустуҥ?
– Салгыы быраабы араҥаччылыыр эйгэҕэ үлэлээбит киһи быһыытынан, харабыллыыр эйгэҕэ үөрүйэхпинэн үлэлии сылдьыам эбитэ буолуо. Ол эрээри Үөһээҥҥилэр, Үрдүк айыылар бэлиэ-сэрэтии биэрэннэр, олоҕум тосту уларыйбыта. Ону сырдатыым.
Харабыллыыр эйгэҕэ уопутум улахан буолан, бэрт далааһыннаахтык саҕалаабытым. “Энергосбыт” тэрилтэни кытта кэпсэтэн, Сунтаарга, Ньурбаҕа, Бүлүүгэ, Горнайга эбийиэктэргэ пуос арыйан, дьону туруортаан, дьыалам бэркэ диэн табыллан, дьиэлээн төннөн испитим. Орто Сурка икки көс тиийбэккэ массыынам алдьанан хаалла. Кэннигэр араамата сыбааркалана сылдьыбыт буолан, онто хоҥнубут. Сапчаас наада буолла, онон аргыстарбын дэриэбинэҕэ көмө көрдөһүннэрэ ыытан баран, соҕотоҕун күһүҥҥү хараҥаҕа хааллым.
Онно хонон турдум. Биир күн ааста. Ким да биллибэтэ. Иккис түүнүм үүннэ. Арай суол кытыытынааҕы ыркыйга туох эрэ элэҥниир. “Тыый, дьон бааллар эбит дуу” диэммин тахсан көрдүм – ким да суох. Арай ол олордохпуна аттыбар хараҥаҕа дьон кэпсэтэллэр: «Бу киһини куттаан биэрэбит дуо?» Мин соһуйдум, этим сааһа аһылынна. “Өлбүт дьон сылдьаллар дуу” диэн санаатым. Ыксааммын, арааһа, өйүм көтөн хаалан буолуо, тахсан: «Хайдах бачча тымныыга хараҥаҕа сылдьар дьоҥҥутуй, кэлэн миэхэ массыынаҕа иттиҥ», – диэн үөгүлээтим. Ханна эрэ күлсэр саҥалар улам ыраатан бара турдулар. Олордум, арай көрдөхпүнэ, массыынам иннигэр маҥан кууркалаах кыыс турар. Кэннинэн турар, массыынабар өйөнөн. Фарабын холбоотум – тута сүттэ! Ыксааммын, солуонум хайдарынан муусука холбоон баран олордум. Иннибэр туохтар эрэ элэкэчиҥнииллэр. Сүүрэн тахсабын – сүтэн хаалаллар. Оннук хонон турдум. Күн таҕыста. Айылҕаны көрөн, таалан, туран хааллым. Арай айылҕа күөнүгэр өйдөөн көрбүтүм, от-мас быыһынан көстөр-көстүбэт сахалыы таҥастаах дьон бөҕөтө тоҕуоруспут эбит. Онно туран санаатым: арааһа, худуоһунньуктар манныгы көрөн холусталарыгар түргэнник түһэрэн ылаллара буолаарай диэн. Атын сир диэки хайыстым да, сүтэн хаалаллар. Өр биир сири тобулу көрөн олордоххо, эмиэ сыыйа ойууланан тахсан кэлэллэр. Сүүрэн тиийдим, эргиччи хонууга былыргылыы, хонууга саха дьоно төгүрүктээн олороллор. Сороҕор сүтэн хаалаллар, онтон эмиэ көстөн кэлэллэр. Мин ыксаан үөгүлүүбүн: «Мин эһигини көрөр эбиппин, саатар, куттаммакка толору көстүөххүтүн!» Массыынабар тиийэн эмиэ олордум. Бу бириэмэҕэ хап-хара былыт сабардаан кэллэ. Ардах түстэ. Этиҥ этэн ньиргиттэ. Тииттэри оҕуста! Ол охсоотторун кытта, тииттэрим сөҥ куолаһынан саҥаран бардылар. Биир бэрт модьу куолас: “Ол киһини манна тутан аҕалыҥ эрэ!” – диэн этэн сатарытта. Ону кытта тииттэр арылланнар, дьон бөҕө тоҕуоруһан таҕыста. Биир саамай бөдөҥнөрө, аарымалара миигин тобулу көрөн тура, саҥата суох сөмүйэтин хамсатан ыҥырар. «Дьэ, аньыыбын-харабын быһаарар күннэрэ үүммүт. Туох айыылаах буоллахпыный олохпор?» – диэн олохпун эргитэ санаатым. Илиибэр уулаах бытыылка, килиэп тоорохойо бааллар. Тиийдим, эмиэ бары сүтэн хааллылар. Соҕотох аарыма тиит турар. Ол анныгар тиийэн уубун куттум, килиэппин уурталаатым. “Туох эрэ аньыылаах-харалаах буоллахпына, баһаалыста, бырастыы гыныҥ”, – диэн көрдөстүм. Массыынабар тиийэн олордум, тыабын одуулуурбун уураппаппын. Ол көрөн олордохпуна, тыаттан былыргыы таҥастаах уонча киһи тахсан, төгүрүччү олорунан кэбистилэр. Саҥалара иһиллэр: «Бу киһини хайдах гынабытый, элэ-была тылын этэн көрдөстө». Биир киһилэрин төбөтө мин диэки хайыһан олорор. Кэпсэтэн бүттүлэр. Ойуурдарын иһигэр киирэн, сүтэн-симэлийэн хааллылар. Ол олорон ойоҕоспун көрбүтүм, доҕоор, тыа саҕатын үрдүнэн салгыҥҥа былыргы мааны таҥастаах саха дьахталлара олороллор! Оттон аллара бу соторутааҕыта көрбүт дьонум бары ол далбар хотуттарга сүгүрүйэн олороллор. “Хайа, бу тугуй, сууттаары гыннылар дуу?” дии санаатым. Үөһэттэн далбар хотуттартан биирдэстэрэ миэхэ сүр эйэҕэстик мичийэр. Аллара биир аарыма кырдьаҕас олорор, аттыгар кыыстаах, онто тугу эрэ киниэхэ кэпсиир, миэхэ туох да иһиллибэт. Арай ол олордохпуна, туох эрэ дыыгынаан кэллэ да, кулгаахпар «лыс» гынан киирэн хаалла. Сотору буолаат, ол кыыс саҥата ала-чуо иһилиннэ. Туох баар аймахтарбын ырытан киирэн барда. Өлбүттэри-тыыннаахтары барыларын аҕынна. Сөхтүм. Оҕо эрдэхпиттэн бу сааспар диэри туох буолбутун барытын. “Өлө иликпинэ тоҕо өлөрөн эрэллэрий, сууттаан эрэллэрий?” диэн, санаабын этэн биллэрдим. Онуоха саҥаларын моһуонуттан өйдөөтөххө, “бу киһини Үөһээттэн анаан оройго оҕустулар, туох эрэ айдарыылаах кэлбит, тугу эрэ кини туһугар быһаарыахпытын наада” диэтилэр. Сотору буолаат, аны өлбүт дьону көрдөрөн бардылар, ийэбин, аҕабын, билэр дьоммун. Бары көлүкэ ньууругар мөссүөн буолан, устан кэлэн көстөллөр. Ол оннук бу дьүүл, дьон мөссүөнүн ортотугар икки хоммут эбиппин. Оннук сырыттахпына, хата билэр киһим массыынанан кэлэн куоракка илдьэ барда. Алдьаммыт массыынабын состорон илтэ. Ол тухары “били дьонум” аттыбар бааллар, арахсыбаттар. Көрөбүн, хайыыр да кыах суох. Ол-бу арааһы барытын көрөн куораты буллум. Туох-баар от-мас барыта тыыннаах, кэпсэтэр буолбутун биллим. Кэлин санаатахпына, ол сахалыы «эттэппит» эбиппин.
Онтон дьиэбэр кэллим, олбуорбар мастарым: «Оо, хайа, доҕоор, кэллиҥ дуо?» – дэстилэр. Биир хатыҥ эйэҕэс эмээхсин куолаһынан: «Тоойуом, улуу киһи буолбуккунан», – диир. Мин бу үлүгэр буола сылдьаммын бэйэбин туох да улуу курдук санаммаппын. Эдьиийим, кэргэним, аймахтарым – бары, кырдьык, өйө хамнаабыт дии санаабыттар этэ. Аны дьиэм иһигэр киирбитим сибэккилэрим кэпсэтэн бардылар: «Өр да кэтэстибит эйигин». Оҕом барахсан маны көрө-көрө хомойон ытыыр: “Оо, аҕам сибэккилэри кытары кэпсэтэ турар”, – диэн. Тиһэҕэр, дьонум тулуйбакка, дьиэбиттэн көһөн бардылар. Соҕотоҕун хааллым. Сүрдээх элбэх ыараханы көрсөммүн, ол күннэри аһарбытым. Ол дьиэҕэ сыппытым барыта эттэнии эбит.
Оһуокайга сыстыым ол күннэртэн киирбитэ. Оһуокай этэллэрэ биэстии-алталыы күн устата кулгаахпыттан арахпат этэ. Оһуокай тылын үөрэтэ сатыыллар этэ. Онтон ончу ыраах киһи олох куотунарым, батынарым. Дьолго, иккис кэргэннэммитим, кини миигин оһуокайга илдьэн сырытыннарар буолбута. Онтон ыла чэпчиир аакка барбытым. Өйүм-санаам чөллөрүйбүтэ, чэпчээбитэ. Ол эрээри көрөр эйгэм син биир баар, аттыбар сылдьаллар, сүбэлииллэр. «Эн аналыҥ дьону ыраастааһын» диэн этэллэр. Бэйэм ыраастаабаппын. Кинилэр киһинэн ыраастаталлар. Холобур, бэйэм дорҕоон таһааран, кинилэри ыҥыран ылабын. Оччоҕо кэлэн миэхэ көмөлөһөллөр, дьиэни бүөлээн биэрэллэр. Онно баар көстүбэт эйгэ. Куһаҕаннык өлбүт дьон, дэриэтинньиктэр диибит биһиги. Ол сыыһа. Бу “барбакка” хаалбыт дьон сылдьаллар. Ытааһын-соҥооһун диэн баар өлбүт киһиэхэ. Улаханнык ытаатаххына-соҥоотоххуна, кинилэр бу дьон биһигинэ суох сатаныа суох эбиттэр диэн, хаалан хаалаллар. Үчүгэйи оҥоробут диэн хаалаллар. Ол эрээри син биир куһаҕаны оҥороллор. Холобур, ким эмэ кэргэннэниэ, ону сөбүлээбэккэ, ол киһини сорун сордуохтарын сөп. Атын сиргэ көрөҕүт дии: бокуонньугу ыллаан-туойан, үөрэн-көтөн атаараллар. Оннукка түргэнник бараллар. Тиийиэхтээх сирдэригэр тиийдэхтэринэ, онно кинилэри Айыылар, туох-баар өбүгэлэрэ мустан ханна барыахтааҕын сууттууллар. Ол дьиҥнээх. Мин дьону ыраастыыбын, ыытары ыытабын.
– Биирдэ, аҕыйах сыллааҕыта, эн суол ыраастыы сылдьаргын дьон көрөн, эйигин Ойуун Сааскаҕа маарыннаппыттар этэ, кини туһунан эн туох санаалааххыный?
– Суолу хайаан да ыраастыахха наада. Араас саахал буолбут, тахса турар сиригэр онно хаалбыт дьон бааллар. Суолга эмискэ көстөн кэлэн саахал, өлүүнү-сүтүүнү таһаараллар. Оннук сирдэри хайаан да ыраастыахха наада. Ол суол учаастагын бөҕөргөтөн биэрдэххэ, суолтан туорууллар, көстүбэт буолаллар. Оттон Александр Габышев-Ойуун Сааска бу, чахчы, улахан айдарыылаах киһи сылдьар. Александр соҕотоҕун айылҕаҕа тахсан өр кэмҥэ олорбута. Онно киниэхэ от-мас иччилэрэ, Үрдүк айыылар өй-санаа уган, дьону ыраастыыр аналын ыйаннар, кини ону ситэри туһаммакка, аара суолугар мөкү дьону көрсөн, бэлиитикэҕэ киирэн атын суолунан барда.
Өскөтүн ким эмит дьиэтин-уотун, сирин-уотун ыраастатыан баҕарар буоллаҕына миигин булуохтарын син.
– Дьон-сэргэ эйигин уонна оһуокайынан өйдүүр, оһуокай эн олоххор туох суолтаны биэрдэ?
– Оһуокай сахаҕа – сүрдээх күүстээх ыраастаныы. Бу – алгыс. Киһи туругун күүһүрдэр. Туох-баар ыарыытын суох гыныан сөп, эмтиир күүстээх. Элбэхтик сылдьар буолуҥ. Мин кынат буолабын. Биир киһи эттэҕинэ, ол күүһэ тиийбэт. Оттон эргиччи бары хатылаан эттэхтэринэ – ол модун күүс, энэргиэтикэ, ыраастаныы. Тустууну да ылан көрүҥ, манна саха дьоно бары кэлэн бөҕөс туһугар ыһыыран-хаһыыран “ыарыйдахтарына” кини хотор! Оттон туора сиргэ киниэхэ ким да ыалдьыбат, ол иһин хотторор. Ол курдук. Мин кынакка сылдьан эппит тылларым дьону тэбиэһирдэн, кинилэри сэрээттиир, эмтиир. Оһуокайдыы сылдьан турукка киирдэххинэ, бэл, Үрдүкү айыыларгын көрөҕүн. Ол кырдьык. Көрөр инигин: бу биһиги Орто дойду дьоно оһуокайдыы сылдьар түһүлгэбит таһынан, Айыы дьоно салгыҥҥа эмиэ оһуокайдыы сылдьаллар. Кинилэр өссө күүстээх эниэргийэни биэрэллэр. Онно өссө илбиһирэн, итийэн-кутуйан этэн бараҕын. Улахан турукка, таһымҥа тиийбит киһиэхэ оһуокай тыла бэйэтинэн Үөһэттэн киирэр.
– Александр Васильевич, интэриэһинэй сэһэргэһииҥ иһин махтал!
Сэһэргэстэ
Евгений Васильев.
