Тохсунньу ыйбыт томороон тымныытынан, үллүк туманынан бүрүллэн, Сахабыт сиригэр тыйыһыран, хараҥаран, дьикти кистэлэҥ тыыннанан, таҥха күннэрин аҕалла.
Бу тохсунньу ыйы, былыр, бүтэй кэм дииллэрэ. Киин сир сахалара билигин даҕаны итинник дииллэр. Хотугу сахалар «хараҥа ый» диэн ааттыыллар эбит. Тохсунньу ыйы от ыйа батыһар. Маны таһынан, бу ыйга сааһы уонна сайыҥҥыны билгэлииллэр: тымныы буоллаҕына – сайына сөрүүн, сылаас буоллаҕына – сайына куйаас, тибии түстэҕинэ – от ыйыгар сөрүүн түһэр, түүмэхтээх буоллаҕына – өҥ сайын битэ. Тохсунньу - таҥха ыйа.
Таҥха кистэлэҥнэрин, уратытын туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин туйгунун, А.Д. Макарова аатынан Дьокуускайдааҕы култуура уонна ускуустуба колледжын төрүт култуураҕа салаатын уһуйааччытын кытта Михаил Николаевич Винокуровтыын кэпсэттим.
– Михаил Николаевич, дорообо. Эйиигин кэлбит Саҥа Дьылынан, бырааһынньыктарынан итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибит.
– Махтал, эһигини эмиэ.
– Таҥха диэн өйдөбүлүн быһаарыахха.
– Таҥха диэн бу саха норуотун астрологията, саха норуотун түҥ былыргы итэҕэлин көстүүтэ. Таҥха диэн саха норуотун сиэрдээх билиитэ, инники олоҕун анаарыыта.
– Таҥха тоҕо тохсунньу ыйга ыытылларый?
– Саха итэҕэлинэн ылан көрдөххө, сэтинньи сэттис, ахсынньы ахсыс, тохсунньу тохсус ыйдар. Сахаларга тоҕус чыыһыла ытыктанар уонна саамай улахан чыыһыланан буолар. Өбүгэлэрбит тоҕус чыыһылаҕа ураты суолта биэрэллэрэ. Оттон дьыл кэминэн ылан көрдөххө, тохсунньу ыйбыт – дьыл оройо, муҥутуур хараҥа кэм, туох баар сир-дойду, айылҕа, от-мас барыта тоҥон, иһийэн, утуйан сытар кэмэ. Ол иһин, итэҕэли тарҕатааччылар, чинчийээччилэр этэллэринэн, бу ыйы сир уонна халлаан силбэһэр кэмэ диэн ааттыыллар. Ол аата, атын эйгэ аартыктара, ааннара арыллан, атын эйгэлэр бэйэ-бэйэлэрин кытта алтыһар кэмнэрэ. Бу маннык кэми саха киһитэ былыр-былыргыттан билэр этэ, ол иһин бу тохсунньуга бэйэтин тус олоҕор уонна инникитин хайдах дьыл буолуой диэн бэйэтэ биттэнэр-билгэлэнэр үгэстээх этэ. Онон, бу тохсунньу ыйга, саха өйдөбүлүнэн, киһи бу кэмҥэ түүһүүр, сэрэйэр, киһи билгэлиир дьоҕура ордук күүһүрэр дииллэр. Ол иһин, таҥхабыт тохсунньу ыйга ыытыллар.
– Таҥха кэмэ чопчу хаһыстан хаһыска диэри буоларый?
– Таҥха кэмэ тохсунньу сэттэ күнүттэн уон тоҕус күнүгэр диэри буолар. Оттон сорохтор этэллэринэн, тохсунньу уон үһүттэн уон тохсуһугар диэри диэн. Субу маннык икки мөккүөр баар. Мин бу араастаһыыны маннык быһаарыахпын баҕарабын. Халандаардар уларыйыыларыттан сылтаан, бу биһиги Сахабыт сирэ Арассыыйа састаабыгар киириэхпититтэн, Юлианскай, Григорианскай халандаардары ылынан, ону тэҥэ православие бырааһынньыктара киирэннэр, маннык мөккүөрдэр үөскүүллэр.
– Оттон таҥха күнүгэр дьон-сэргэ хайдах сылдьыахтааҕый? Туох сиэрин-туомун тутуһуохтаахпытый?
– Саха норуота былыр-былыргыттан бу тохсунньуну, этэн аһарбыппыт курдук, билгэлэнэр-биттэнэр ый быһыытынан ылынар. Урут алаас-алааһынан, тус-туһунан олорор кэмнэригэр, бэйэлэрэ тутуһар үгэстээхтэр-сиэрдээхтэр этэ. Ол курдук, бу таҥха кэмигэр, дьон дьиэҕэ-уокка айдаарыа суохтаах, сибигинэһэн кэпсэтии буолуохтаах, улахан тыас-уус тахсыа суохтаах. Тоҕо диэтэр, бу тохсунньу ыйга ойбонтон сүллүүкүттэр өтөхтөргө тахсаллар диэн өйдөбүл баар. Ол иһин, сүллүүкүнтэн куттананнар, күрүөлэрин айаҕар, балаҕаннарын, хотоннорун айаҕар тымтыгынан, талаҕынан кириэс оҥорон анньаллара. Муус түннүккэ, ааҥҥа, үөттүрэҕинэн, хоруонан кириэс оҥороллоро. Таҥха кэмигэр, былыр, сүллүүкүн дьиэ иһин көрүөҕэ диэннэр муус түннүк кырыатын ыраастаабаттар, кыһыйбаттар, үүттээбэттэр эбит. Маны таһынан, киһи кутун-сүрүн сүллүүкүттэр илдьэ барыахтара диэн сууйуллубут таҥаһы таһырдьа ыйаабаттар. Оттон билгэлэнэр, таҥхаланар дьон бэйэлэрэ туспа тутуһар туспа сиэрдээхтэр этэ. Холобур, былыр дьиэ иһиттэн биир эмэ киһи таҥхалыыр буоллаҕына, хас эмэ күн дьиэлээхтэри кытта мээнэ кэпсэппэт, харахтарын утары көрбөт, сирэйин-илиитин сууммат, биилээҕи-уһуктааҕы туппат эбит. Бу аата, кини бэйэтигэр туспа эйгэ тэринэр, этэ-сиинэ иһийэн, сэрэйэр дьоҕурун күүһүрдэн биэрэр. Дьиҥинэн, өссө даҕаны түөлбэлэринэн араас үгэстэр элбэхтэр буоллаҕа дии.
– Оттон таҥха уонна нууччалар «святки» диэн күннэрэ туох майгыннаһар өрүттээхтэрий? Уонна бу икки ураты кистэлэҥ күннэр, эн санааҕар, туох ситимнээхтэрий?
– Хайа баҕарар норуот атын ханнык эмит норуоттуун майгыннаһар өрүттээх буолар. Хас эмэ үйэ тухары норуоттар бэйэ-бэйэлэрин кытта алтыһаллар. Онон, култууралар, итэҕэллэр алтыһан ааһыылара олус элбэх. Славян норуоттара «святки» диэн күннэрин кэпсиир буоллахха, бу кинилэр халаандарынан бырааһынньыктара буолар. Бу ураты күннэр славяннарга түҥ былыргы языческай итэҕэллэриттэн кэлбитэ биллэр. «Святки» кэмигэр күҥҥэ сүгүрүйэллэр, улахан кутаа оттоннор элбэх үҥкүүнү үҥкүүлүүллэр, ырыа ыллыыллар, араас үгэстэри, сиэрдэри-туомнары толороллор эбит. Бу кэмҥэ кинилэргэ үксүн кыыс аймах билгэлэнэр диэн суруллар. Холобур, кэргэн тахса илик кыыс блины буһаран баран, ыалларын түннүктэрин тас өттүгэр сыһыарар эбит. Ону дьиэлээхтэр көрөннөр, «олор» эбэтэр «бар» дииллэр эбит. Оттон, «таҥха» уонна «святки» майгыннаһар өттүлэрин ылар буоллахха, иккиэн түҥ былыргы итэҕэллэргэ киирсэллэр... Былыргы итэҕэллэр үөскээбит төрүттэрэ биир – тулалыыр эйгэни тыыннаҕымсытыы, айылҕа күүстэригэр сүгүрүйүү, тыынары-тыымматы барытын иччилээн көрүү. Ол иһин, хайа баҕарар норуокка итинник майгыннаһар өрүттэр баар буолаллар.
– Билигин таҥха сорох оонньууларын ыытыыны улахан аньыынан ааҕаллар. Холобура, бүлүүһэни сүүрдүүнү, ойбон иһиллээһини уо.д.а. Маныаха эн санааҥ хайдаҕый?
– Бу ыйытыкка хоруйдуурбар, мин ийэм, билэр дьонум кэпсээннэриттэн холобурдаан кэпсиэм этэ. Оҕо эрдэхпинэ, дьон бүлүүһэ сүүрдэллэрин олус аньыыргыыллара. Оттон ийэм кэпсииринэн, таҥха кэмигэр сэргэни миинии уонна сылгыны иһиллээһин улахан сэттээх-сэмэлээх оонньууларынан буолаллар эбит. Киһи, былыр, сэргэни мииннэҕинэ, Сэргэ Иччитэ аһары мөҕөр эбит. «Мантан ордук туох ордук олоҕун булаарыгын, бу туох кэбин кэбилэнниҥ, дьүһүлэнниҥ?!» - диэн, Сэргэ Иччитэ илгэн кэбиһэрэ үһү. Ол охтубут киһи куһаҕан дьылҕаланар диэн өйдөбүллээх. Ийэм кэпсииринэн, сылгы кэпсэтиитин былыр саха киһитэ кыайан истибэтэҕэ үһү. Дьон олох тулуйан сыппакка, тулуйан истибэттэрэ үһү. Онон, субу маннык сэттээх-сэмэлээх оонньууну толороллоругар бэйэтин билиммит, күүстээх санаалаах дьон толороллоро үһү. Оттон, билиҥҥини ылан көрдөххө, бүлүүһэ сүүрдэр үгэһин, быраабылатын билэр эрэ буоллаххына сүүрдүөхтээххин. Онон, саха норуота урут-уруккуттан, үксүгэр, боростуой, судургу оонньууну оонньуура.
– Билиҥҥи кэмҥэ дьон таҥха туһунан араас санаалаах. Бу күннэргэ салюту ытымаҥ, улахан тыастаах-уустаах тэрээһиннэри ыытымаҥ дииллэр. Маныаха, эн санааҥ хайдаҕый?
– Бу ыйытыыга санаам маннык. Бэйэм тыа сиригэр, кыракый дэриэбинэҕэ үөскээбитим, улааппытым. Оччолорго, төһө даҕаны сэбиэскэй кэм буоллар, биһиэхэ саха итэҕэлэ баар этэ. Ол курдук, араас бобуулары аньыырҕаан кэпсииллэр этэ. Мин саха итэҕэлин барытын илдьэ сылдьабын диэбэппин, ол гынан баран, хайа эрэ өрүтүн илдьэ сылдьарым быһыытынан, ити көстүүлэри сүөргүлүүбүн. Айылҕа утуйан, тоҥон, иһийэн, утуйа сытар кэмигэр күүстээх тыаһы-ууһу таһаарыыны соччото суоҕунан ааҕабын.
– Таҥха кэмнэригэр киһи хайдах ыраастаныан сөбүй?
– Таҥха кэмигэр киһи таҥхаланан баран, бэйэтэ судургу ньымаларынан ыраастаныан сөп. Ол курдук, биһиэхэ айылҕа ыраастыыр күүстэрэ бааллар. Таҥхалаан баран, киһи илиитин, сирэйин сууна туран: «Мин билгэлэммэтэҕим, биттэммэтэҕим буоллун», - диэн сөп. Маны таһынан, кытыан, боҕоруоскай отторун уматан, бэйэтин дэйбииринэн охсуоланан, ыраастаныан сөп. Уопсайынан, хайа баҕарар норуокка уот кири-хаҕы, куһаҕан тыынтан ыраастыыр диэн өйдөбүллээх. Онон, остуолга чүмэчи уматан эмиэ ууруохха сөп. Саха норуотун итэҕэлинэн, маҥан сиэли уматан, буруо, сыт-сымар таһааран, ыраастаныахтарын сөп.
– Михаил Николаевич, аҕыйах ыйытыкпар хоруйуҥ иһин махтал!
