Саха норуодунай суруйааччыта Егор Неймохов, баара буоллар, кулун тутар 30 күнүгэр 73 сааһын туолбут буолуо этэ. Хомойуох иһин, талааннаах суруйааччыбыт 2011 сыллаахха күн сириттэн күрэммитэ. Томпо Мэҥэ Алданыгар бара сылдьан норуодунай суруйааччы Егор Неймохов олоҕун аргыһын көрүстүбүт. Мария Петровна кэпсээн-ипсээн сэһэнньит бэрдэ киһи эбит.
– Мария Петровна, бэйэҥ хайа дойдугунуй? Төрүттэриҥ туһунан билиһиннэриэҥ буолаарай.
– Үөһээ Бүлүү Далырыттан төрүттээхпин. Эһэбит Ньурбаттан төрүттээх, өрөбөлүүссүйэ иннинэ Үөһээ Бүлүү Куорамыкытыгар көһөн кэлбит. Ньурбаҕа олоҕо табыллыбатах: төрөппүттэрэ утуу-субуу барыталаабыттар, дьиэтэ уокка былдьаммыт. Собус-соҕотоҕун хаалан, ханна да барар-кэлэр сирэ суох буолан, сирин уларытарга санаммыт. Араспаанньатын кытары Багынанов диэн уларыппыт. Оҕо сылдьан наһаа улаханнык бааҕынаан ытыырын иһин, Бааҕынаан диэн хос ааттаах эбит. Онтун араспаанньа гыммыт. Үөһээ Бүлүүгэ олохтоох атыыһыкка үлэлээбит, Бодойбоҕо табаарын илдьэ айанныыр эбит. Кэлин атаҕар туран, Кэнтик кинээһин кыыһын ойох ылбыт. Далырга кэрэ айылҕалаах Кубалаах диэн сиргэ олохсуйбуттар. Гражданскай сэрии кэмигэр үс чэркиэс ороспуойун кытары быһаҕынан киирсибит Эһэ Харах диэн аатырбыт ороспуой эһэбитин убаастыы саныыр уонна кини тылын быһа гыммат эбитэ үһү.
Эһэбит эйэлээх олоҕу баҕарар үтүө санаалаах киһи эбит. Олохтоохтор кинини олус убаастыыллара. Ол да иһин кулаактааһыҥҥа түбэспэтэх быһыылаах. Кулуһуннаах диэн сиргэ турар улахан дьиэтин сэбиэскэй былааска кулууп гыналларыгар биэрбит. Ол дьиэ соторутааҥҥа диэри арыы сыаҕа буолан турбут. Билигин иччитэх турар, эдьиийим Зоялыын ону сөргүтэн, түмэл гыммыт киһи дии санаабыппыт.
– Оттон төрөппүттэриҥ кимнээҕий? Хас бииргэ төрөөбүккүтүй?
– Эдэрбэр хантан төрүттээхпин соччо аахайбат курдугум. Биирдэ кылааһынньыгым: “Эн төрүт Үөһээ Бүлүү буолбатаххын. Ньурбаҕын, ийэҥ Бүлүүттэн төрүттээх. Үөһээ бүлүүлэргэ, кырдьык, эбэбит Ыстапаанньанан эрэ силис тардар эбиппит. Ийэбит – Бүлүү Үгүлээтэ, нуучча эрин (биэлсэр) кытары кэлбиттэр. Баара-суоҕа икки эрэ сыл бииргэ олорбуттар, оҕоломмотохтор. Ол барахсан сэлликтээн өлбүт. Ийэбит дьүһүнүнэн олус кэрэ, номоҕон дьахтар эбит. Ол иһин эрэ өлбүтүн кэннэ, олохтоох уолаттар сыбааттаһа сатаабыттар. Сүүрбэтин эрэ ааспыт дьахтар ол уолаттары чугаһаппатах. Бэйэтиттэн сүүрбэ сыл аҕа киһиэхэ, биһиги аҕабытыгар, эргэ тахсыбыт. Төрөппүттэрбит 12 оҕоломмуттарыттан түөрт эрэ буолан ордубуппут. Баһылай, Зоя, Байбал уонна мин. Улахан убайбыт Баһылай, дьиҥэ, бэһис оҕонон төрөөбүт. Оҕо турбат ыалыгар “абааһыттан куоттаран” саҥа төрөөтүн кытары хотон түннүгүнэн атын ыалга биэрбиттэр. Атын аҕыс оҕо бары, сорохторо сэрии иннинээҕи кэмҥэ, сэрии аччык, аас-туор кэмигэр өлбүттэр. Урут сахаҕа оҕо тохтообот буоллаҕына, ыалтан оҕо ииттэ ылар үгэс баар эбит. Икки оҕону иитэ ылан баран, Баһылайы төттөрү ылбыттар. Ол кэннэ, дьэ, биһиги төрөөбүппүт, син тыыннаах ордубуппут.
Далырга наһаа үчүгэй учууталларга үөрэммиппит. Баһылайдаах Зоя Михаил Алексеевка үөрэнэр дьолломмуттара. Баһылайы Михаил Андреевич архитектор буолуо дии санаабыт да, уола юрист идэтин талан соһуппут. Биһиги төрөппүттэрбитин билэр, ытыктыыр этэ. Оскуола дьиэтигэр олорбут буоламмыт, төрөппүттэрбитигэр ордук чугас этэ. Мин өр хаампатахпын, ол иһин арыт көтөҕө сылдьан оҕолорун үөрэтэр үһү. Хомойуох иһин, кини атын сиргэ баран, мин киниэхэ үөрэнэр дьолу билбэтэҕим. Төрөппүттэрбит бэйэлэрэ үөрэҕэ суох буолан, биһигини үөрэттэрэ сатыыр эрэ мөккүөрдээхтэрэ. Кинилэр кэс тылларынан төрдүөн үрдүк үөрэҕи бүтэрбиппит. Баһылай борокуруор этэ, Зоя – СӨ норуодунай артыыһа, Байбал – геоботаник уонна саамай кыралара – мин.
– Бииргэ төрөөбүт эдьиийиҥ – Зоя Багынанова. Эйиэхэ хайдах эдьиий этэй?
– Зоя миигиттэн уон сыл аҕа. Быыкаа эрдэхпиттэн бүөбэйдээтэҕэ. Наһаа үчүгэйдик иистэнэрэ, миэхэ былаачыйа, куурка, сон, бэл, саҕынньах тигэрэ. Сыбаайбалыыр былаачыйабын эмиэ кини тикпитэ. Гостуруоллуу сылдьар буолан, сыбаайбабар кэлбэтэҕэ. Зоя оскуоланы бүтэрэригэр, баартыйа оччолорго хомсомуоллары төрөөбүт холкуостарыгар тутуспутунан үлэлии тахсалларын туһунан ыҥырыы этиттэрбиттэр. Зоя күүрүүлээхтик эппитин кэннэ, оччотооҕу хомсомуоллар тыаҕа үлэлии тахсарга быһаарыналлар. Сайын оттуу сылдьан, “Ньурбаҕа тыйаатырга оҕолору сүүмэрдээн эрэллэр үһү” диэни истэн, дьүөгэтэ Машалыын (СӨ үтүөлээх артыыһа Мария Николаева) ыллылар да, күрээн хаалбыттар. Оо дьэ, онно Далырга улахан араллаан тахсыбыта. “Хомсомуоллар күрээн хааллылар!” – диэн оччолорго улахан айдаан. Мин онно эдьиийбиттэн кыбыстан, таһырдьа оонньуу тахсыбат буолан хаалбытым. Эдьиийим Ньурбаҕа ылбатахтарын иһин, аны Дьокуускайга баран туттарсыбыт этэ. Зоя артыыс буолар баҕатын дьүккүөрдээхтик ситиһэн, төһө даҕаны баартыйа эппитин кэстэр, СӨ норуодунай артыыһа, бары да сүгүрүйэр киһибит буолар быатыгар “күрээтэҕэ”. Күн бүгүҥҥэ диэри миигин, кыра балтын, көрө-истэ, сүбэ-ама буола сылдьар. Билигин даҕаны иккиэн бииргэ тутуһан сылдьабыт.
– Мария, кэргэниҥ Егор Неймоховы ханна, хаһан көрсөн билсибиккитий, сүрэххитин холбоон ыал буолбуккутуй?
– Мин суруйааччыга кэргэн тахсыбатаҕым. Кини оччолорго “Эдэр коммунист” хаһыакка кэрэспэдьиэн этэ. 1975 сыллаахха институту бүтэрэн баран, Белинскэй аатынан киин бибилэтиэкэҕэ үлэлии киирбитим, онно билсибиппит. Оччолорго Егор успуорт кэмэнтээтэрин быһыытынан биллэрэ. 1976 сыл – Олимпиада сыла этэ. Егор ыам ыйыгар Одессаҕа баран кэлбитэ. “Эдэр коммунст” хаһыакка “Одесса түһүлгэтин дуорааннара” диэн Сэбиэскэй Сойуус чөмпүйэнээтин туһунан суруйбута. Сахалар тустууну наһаа сэҥээрэр буолан, Егор матырыйаалын ааҕаары сарсыарда эрдэттэн киоскаҕа уочарат бөҕө буолбуттар үһү. Сахалар үс уолбут Монреальга миэстэлэһэн кэлбиттэрэ. Егор Одессаттан миэхэ София Ротару быластыыҥкатын аҕалбыта. Аны уоппускам суох, ханна да барбаппын диэн, эрдэ ылбатаҕым. Онтубут сайын эмискэ Егор дойдутугар барар буолан хааллыбыт. Аракыатанан от ыйын ортотун диэки Мэҥэ Алдаҥҥа тиийдибит. Сэмэн Тумат арыалдьыттаахпыт. “Бэлэм буоллар” Уус Тааттаҕа хомондьуруопкаҕа баран иһэллэр эбит. Дьэ, суруналыыстар көрсөн, үөрүү бөҕө буоллулар. Сэмэн Тумат Егор аҕатын кытта суруйсар этэ, “баран эрэбит” диэн суруйбут. Ол гынан баран кэргэннэһэрбит туһунан эппэтэх, бакаа кистэлэҥҥэ туттубут, “сюрприз” курдук. Киэсэ диэн сэрии бэтэрээнэ абаҕата “Запорожец” массыыналаах. Көрсө киирдэ. Молодежнай диэн уулусса биир муннугар – Киэсэлээх, анараа муннугар Бүөтүрдээх олороллор. Кийиит кэлбит буоллаҕына, массыына олбуор иһигэр киириэхтээх диэн эбит. Олбуор иһигэр киирбитигэр аймахтар бары саба сырсан кэллилэр. Күһүн балаҕан ыйыгар сыбаайбалыахпыт диэн буолла. 70-с сылларга биһиги диэки соччо ас-үөл суох этэ. Мэҥэ Алдаҥҥа помудуордара, оҕурсулара диэн буолунай, халбаһы, апельсин, дьаабылыка. Уопсайынан, Дьокуускайга мээнэ атыыламмат ас-үөл. Онтум баара, Томпо бырамыысыланнай оройуон буолан, ас-үөл, табаар дэлэччи. Үтүө да дойду эбит диэн, мин сөхтүм.
– Неймоховтар кийииттэрин хайдах көрүстүлэр, ылыннылар?
– Наһаа сылаастык, истиҥник көрсүбүттэрэ. Биһиги кэлбиппитигэр окко күүлэй тэрийдилэр. Мин дьиэбэр мааны, атаах оҕолоро буолан, үлэҕэ, окко соччо сыстыбатах этим. Ынаҕы да сатаан ыабаппын. Миигин уот отторго хааллардылар, чэй өрүөхтээхпин. Ардах кэлэн түспүтүгэр барыта ньылбы илийэн хаалла. Били, кутаа уоту сатаан оттубат киһи өссө буорайдым. Араастаан бары умата сатаатым да, умайбата. Дьонум чэйдии таҕыстылар, мин чэйим да, уотум да суох. Эр дьон түргэн үлүгэрдик уоттарын оттон, чэйдэрин өрөн кэбиспиттэрэ. Дьэ, оннук кийииттээн турардаахпын. Тугу да сатаабат эбит диэн сиилээһин эҥин суох, барытын көргө-дьээбэҕэ кубулутан кэбиһэллэр. Күүлэйгэ бары киирэн охсоллор, Тумат эмиэ туора турбат.
– Кэргэниҥ, суруйааччы киһи, тапталга билинэн суруйара, хоһуйара да ураты буолуо. Таптал тыллардаах сурук туттаҕыҥ аҕай буолуо?
– Хантан?! Иккиэн куруук бииргэ сылдьар буоллахпыт, хаһан тэйсэн суруйсубуппут баарай... Тылынан эппитэ буолуо да, умуннаҕым дии. 1980 сыллаахха Гоша хомсомуоллары кытта “айар ыччат” диэн Италияҕа бара сылдьыбыттара, путевканан. Суруйааччылартан Гоша, Наталья Харлампьева, Анатолий Старостин уонна артыыстар, балериналар эҥин бааллара. Табаарыһа – Иван Горохов диэн спортсмен. Онно баралларыгар 25 эрэ солк. валюта ыларга көҥүллээбиттэрэ. Онтуларын аны лираҕа уларыталлар, уларыппыттара доҕоор, суумка муҥунан биэрбиттэр. Сүүһүнэн лира быһыылааҕа. Гавриил Колесов: “Тыый, мантыбыт олох сүллүүкүн кууллаах харчытын курдук буолла!” – диэн күллэртээбит. Мальта диэн арыыга, лааҕырга сынньаммыттар. Кэнсиэр көрдөрөөрү гыммыттар. Гавриил Колесов “Ньургун Боотур” олоҥхоттон быһа тардан ааҕыахтаах. Олоҥхо уһун буоллаҕа. Онуоха Гоша сүбэлиир: “Эн саҕаланыытын аах, онтон ортотуттан Ньургун Боотур Уот Уһутаакыга этэрин этээр. Уопсайынан, тоҕо Туйаарыманы былдьаһан сордоннохпутуй. Эрэйэ суох аҥаардаһыахха, эн үчүгэй киһи үөһээ өттүн, мин аллараа да өттүн ылыам”, – диэн күлсүү бөҕө буолбуттар. Ол саҕана вельвет джинса муода буола сылдьар, миэхэ ону аҕалбыта. Кээмэйбин билбэккэ сордоммутугар, доҕоро И.Горохов: “Ити балерина кыыһы кууһан көрөн бил”, – диэн хаадьылаабыт. Хата, оруобуна сөбү аҕалбыта.
– Хас оҕолооххутуй?
– 1977 сыллаахха улахан уолбут төрөөбүтэ, онтон – орто уол, сааһыран баран 1988 сыллаахха аччыгый уолбут күн сирин көрбүтэ. Онон үс уоллаахпыт. Оҕолорум үһүөн үһүс чыыһылаҕа төрөөбүттэрэ. Икки уол сэбиэскэй кэмҥэ төрөөн “биир муостанан хаампыттара”, барыта быраабыланан, хамаанданан. Кыра уолбутун көҥүл кэмҥэ көҥүллүк ииппиппит. Аҕата букатын көтөҕө сылдьара. Икки уол Дьокуускайга олороллор, орто уол – Питергэ. Үһүөн ыаллар.
– Суруйааччы ойоҕо буолан, айымньытын бастаан эн сыаналыырыҥ буолуо?
– Егор мин тугу эмэ этэрбин төрүт ылыммата. Тоҕо эрэ бириинсиптэһэн ылыммат этэ. Сөпкө да эттэхпинэ, ылынааччыта суох. Тоҕо оннук гынарын билбэтим. Егор баарына аккырыыкканы да суруйбат киһи билигин кыралаан син ону-маны суруйабын ээ. Урут норуодунай суруйааччы баарын кэннэ, мин суруксуттуу сылдьыам дуо? Суруйар киһи диэн туох да уһулуччу талаан, сүүһүгэр күннээх дьон курдук саныырым. Кэнники саныыбын ээ, урут мин этэрим син сөп быһыылаах да буоллар, кини тус суолун-ииһин алдьатымаары этиибин ылыммат эбит. Ол аата, мин эппиппинэн баран хааллаҕына, бэйэтин толкуйуттан туораан, атын киһи санаатынан баран хаалыам диир быһыылаах. Быһата, суруйааччы “индивидуальноһын” сүтэриэн баҕарбат буоллаҕа. Кини айымньыларын барытын массыыҥкаҕа бэчээттиирим, айымньытын барытын.
– Ээ, ол кини айымньыларын бэчээттии олорон, омнуолуу, саарбахтыы санаабыккар тус санааҕын эттэххинэ ылыммат этэ дуо?
– Мин “маннык буолуон сөп” эҥин диэн, санаабын этэбин буоллаҕа. Кини төрүт сөбүлэспэт, чугаһаппат даҕаны, ол иһин кэнники сапсыйан кэбиспитим. Саатар, эттэхпинэ да, кириитикэлиир былаастаах этэбин быһыылаах. Ол иһин ылыммат. Дьиэҕэ-уокка дьаһайа үөрэммиппинэн кини айымньытыгар кытары орооһон дьаһайсыахпын баҕарбыппын, начаас оннубун булларбыта. Егор сэһэнин “Хапсыһыы” диэбитэ: хапсыһыыга көҥүл тустуу эрэ көстүбэт, олоххо эмиэ хапсыһыылаах, киирсиилээх, мөккүөннээх көстөрүн, кини биир тылынан наһаа үчүгэйдик этэн кэбиспитэ. Арай биир айымньытыгар аат биэрбит “дьоллоохпун”. “Көтүү” ырыанан эрэ көтүү буолбатах, айымньылаах үлэтинэн эмиэ көтүү буоллаҕа, онон “взлет” диэни тылбаастаан “көтүү” диэ” диэн сүбэлээбитим. Дьэ, ону, “кырдьык, сөпкө эттиҥ” диэн, киһи эрэ буоллар, син биирдэ сүбэбин ылыммыта.
– Мария Петровна, истиҥ, сэргэх кэпсээниҥ иһин махтал.
Кэпсэттэ Туйаара СИККИЭР.
