Быйыл дойдуга Улуу Кыайыы 80 сылыгар аналлаах элбэх тэрээһин буола турар. Атын дойдуларга Кыайыыны хайдах бэлиэтииллэрий? Бүгүн 20 сыл анараа өттүгэр Кытайга Кыайыы 60 сылын бырааһынньыгар сылдьыбытым туһунан ахтан ааһыахпын баҕарабын.
Бырабыыталыстыба бэрэстэбиитэлэ буолуу
2005 с. күһүөрү, атырдьах ыйын бүтүүтэ, Аан дойду иккис сэриитэ түмүктэммитэ 60 сылынан, Хэйлунцзян провинция Цзиси куоратын норуодунай бырабыыталыстыбата балаҕан ыйын 3 күнүгэр ыытыллар Кыайыыны бэлиэтиир церемонияҕа Саха сирин бырабыыталыстыбата кыттарыгар ыҥырыы ыыппыта. Ол кэмҥэ мин Хабаровскай куоракка буолан биэрбитим. Саха сирин бэтэрээннэрин сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Будимир Слепцов барбатынан, Хабаровскайга Саха сирин бастайааннай бэрэстэбиитэлэ Георгий Никонов миигин ыытаары Штыровтан көҥүллэттэ. Никонов дьыалабын Цзиси куорат норуодунай бырабыыталыстыбатыгар «маҥнайгы бэрэсидьиэн М.Е. Николаев көмөлөһөөччүтэ” диэн ыытта. Ону анарааҥҥылар “хас бэрэсидьиэннээххитий?” диэн өйдөөбөтүлэр. Никонов «РФ Федерациятын Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы М.Е. Николаев көмөлөһөөччүтэ” диэн чуолкайдаабытыгар сөбүлэһэн, соһуччу Кытайдыыр буоллум.
Дьиҥинэн, Харбин куоратынан көтүөхтээх эбиппин, ону мин “Амыр нөҥүө Фуя куоратынан тахсабын” диэччи буоллум. Боротокуолга киирэр дуоһунастаах киһи оҥорбуттарын билбэтэхпин. Миэхэ кытайдыы билэр эдэр Степан Андреев диэн уолу сыһыардылар. Ол уолум, билигин Кытайга Саха сириттэн эргиэн бэрэстэбиитэлэ буолан, ситиһиилээхтик үлэлиир. Эппит кэмнэригэр Амыр нөҥүө таһааран биэрдилэр. Тиийэн соһуйдубут, миигин дэлэгээссийэ бөҕөтө күүтэн турар эбит. Кытай ГАИ-тын массыыналара уот-күөс буолан, күлүмнүү аҕай тураллар этэ. Биэрэккэ тахсан, былыргыттан билсэр дьон курдук куустуһуу бөҕө буоллубут.
Инньэ гынан СӨ Бырабыыталыстыбатын официиальнай бэрэстэбиитэлэ буолан, киинэҕэ көрдөрөллөрүн курдук, иннибэр-кэннибэр ГАИ массыыналара арыаллааһыннаах айаннаатыбыт. Кытай устун айаммыт туох да уһун буолан биэрдэ. Оччолорого бетон уонна аспаал суоллары саҥа оҥоро сылдьаллара. Айаннаан иһэн, кытайдар соломону улаханнык туһаналларын дьиктиргии көрбүтүм. Соломо сүрдээх элбэх эбит, хас биэрэстэ аайы чөкөтүллэн, анньыллан тураллара. Үлэһиттэрэ, күн уота олус сиэн, чох хара буолбуттар уонна кип-кирдээх бадараан курдук ууга сөтүөлүү сылдьаллар. Унуора-маҥаара биллибэт толооннорго, оҕуруокка, хортуоппуйга үтүмэн элбэх киһи илиинэн үлэлии сылдьаллара. Биир да кураанах, быраҕыллыбыт сир ханан да көстүбэт. Ол курдук Кытай сирин-уотун, үлэһит дьонун көрөн айаннаан, Цзиси куоракка тиийдибит.
Нууччалыы туох да бэркэ саҥарар тылбаасчыт кыыһы сыһыаран кэбистилэр. Кыыспыт, Арассыыйаҕа олох да үөрэммэтэх эрээри, тылы билэрэ сүрдээх. Оччолорго Кытайга нуучча тылын преподавателлэрэ, чахчы, олус күүстээхтэр эбит. Соһуйуохпут иһин, биэс хостоох гостиницаҕа түһэрдилэр. Үс туалеттаах, баанна, джакузи арааһа.
Сталины ытыктыыллар
Цзиси куоракка саамай улахан дуоһунастаах киһи горкуом сэкирэтээрэ буолар эбит. Бэйэтинэн кэлэн, остуол тэрийэн, олорон кэпсэттэ. Кини миигин боротокуолга ыйыллыбыт сиринэн буолбакка, туспа Фуя куоратынан тоҕо тахсыбыппытын дьиктиргээбит. Саха сириттэн анаан-минээн провинция саамай хаалыылаах сиринэн соруйан үөрэтэ ыыппыттар диэн санаалаах эбит этэ. Сөп буола-буола бэйэлэрин буоккаларынан үрүүмкэни толоро сатыыр уонна «камбиэй”, ол аата “түгэҕэр диэри түһэр” диир эбит. Биһигини, нууччалыы иитиилээх дьону, буокканы балай эмэ иһиэхтэрэ диэбитэ буолуо, ону испэт дьон буолан биэрдибит. ССРС норуодунай дьокутааттарын, Ельцини кытта бииргэ түспүт хаартыскалаах кинигэбин бэлэхтээтим, олус үөрдэ. “Ельцини билэҕин дуо?” диэтэ. Ону “билэбин, М.Е. Николаев чугас табаарыһа” диэтим. Ойуур маһын ыларга дуогабар түһэрсээри гыналлар эбит. Ону мин “боломуочуйам суох, тиэрдиэм” диэнинэн түмүктээтибит. Үөрэн-көтөн, сарсыҥҥа диэри илии тутуһан араҕыстыбыт. Киэһэ 9 чаас саҕана Цзиси куорат барыта утуйар эбит. Сарсыарда 5 чаас саҕана тыас-уус, үлэ-хамнас – куорат тигинээн барар. Уһук Илинтэн бүтүн дэлэгээссийэ кэлбит. Астаапкаҕа сылдьар контрадмираллар эҥин бааллар. Биһигини көрсөн сэргээтилэр.
Сарсыныгар анал оптуобустарынан Хуто (тиигир төбөтө) диэн куоракка илтилэр. Церемония онно буолар эбит. Бэлэмнэнии бөҕө барбыт. Сталин улахан баҕайы пааматынньыга турар. Наһаа ытыктыыллара, сүгүрүйэллэрэ көстөр. Оччолорго Арассыыйаҕа Сталин пааматынньыга олох да суоҕа. Билигин да онон-манан эрэ көстөр. Саха сиригэр Штыров көҕүлээн, Анатолий Попов баһылыктыы олорон, Мииринэйгэ оҥорторбута. Дьокуускайга Матвей Евсеев тэрилтэтин таһыгар туруортарбыта. Кыайыы параатыгар Сталины биир тылынан ахтыбаттар. Кыайыыны главнокомандующайа, полководеһа суох кыайбыт курдукпут. Уруккута Израиль Моссадын эрэспиэскэһитэ, билигин Арассыыйаҕа биллэр бэлиитик Яков Кедми олох сөпкө: “Кыайыы параата буоллаҕына, Мавзолейы сабан кэбиһэллэр. Дьиҥ кырдьыгы кэпсээбэккэ, эдэр ыччаты хайдах кырдьыксыт, дойду устуоруйатын билэр, ботуруйуот тыыныгар бэриниилээх гына иитиэххэ сөбүй?” – диэн сэмэлиир.
Кытай дьоппуону абааһы көрөр
Дьоппуоннары кытта сүрүн кыргыһыы ити Хуто куоракка буолбут. Дьоппуоннар оҥостубут бөҕөргөтүнүү бункердарын көрдөрдүлэр. Хас эмэ килэмиэтиринэн тайаан сытар. Саллымар оҥоһуу, киһи сөҕөр. Дьоппуоннартан эмиэ сэрии бэтэрээннэрэ ыҥырыллыбыттар эбит.
11 чаас диэки үөрүүлээх миитин саҕаланна. Кытай сэриитин бэтэрээннэрэ дьоппуон сэриитин бэтэрээннэрин кытта кэккэлэһэ турартан кыккыраччы аккаастаннылар. Олох абааһы көрөллөр эбит. Дьоппуоннары кытта сэриигэ кытайдар 20 мөлүйүөн киһилэрин сүтэрбиттэр. Дьоппуоннар ол иһин ССРС-ы утары сэриилэһэр иккис фрону Уһук Илиҥҥэ аспатахтар эбит. Ону ааһан, дьоппуоннар ньиэмэс сэриитэ бүппүтүн да кэннэ, Соҕуруулуу-Илиҥҥи Азия дойдуларын сэриилии сылдьыбыттар. Онон Сталин дьоппуон биир мөлүйүөннээх аатырбыт Квантунскай аармыйатын үлтү охсорго былааннаммыта сөп эбит. Ити үлүгэрдээх аармыйаны баара-суоҕа үс ыйынан үлтүрүтэн, капитуляциялатан бэриннэрбит. Эрдэттэн бэлэмнэнэн, Амыр өрүс аннынан чып кистэлэҥинэн тоннель оҥорон, тимир суол туттарбыт, онон тааҥкалары туораппыт эбит. Кыайан баран, Сахалины, Курил арыыларын төнүннэрбит.
Дэлэгээссийэлэр тыл этии бөҕөлөр, биһиги эмиэ хаалсыбатыбыт. Тылбаасчыттарга элбэх үлэ таҕыста. Степан Андреев кытайдыы холкутук саҥарара. Билигин олох да ырааттаҕа дии. Килэмиэтир усталаах маҥан таҥаска “Сэрии буолбатын!” диэн былакаакка бары илии баттаатыбыт.
Үөрүүлээх чааска биһигини Кытай байыаннай уокуругун командующайын кытта кэккэлэһиннэрэ олортулар. Эрдэттэн бэлэмнэммит сиргэ уокурук саллааттара эрчиллии көрдөрдүлэр Бырахсан тибиргэтиһии бөҕө. Өссө халыҥ маһы тосту охсоллор, хас эмэ кирпииччэни сүүстэринэн үлтүрүтэллэр. Кирпииччэнэн төбөҕө саайдахтарына, кирпииччэлэрэ үлтү барар. Дьэ, киһини сөхтөрөр көстүү. Кытай саллааттарын үс киһилээх бөлөҕө 30 км сири ас-үөл ылбакка, оту-маһы аһаан, аан дойдуга түргэнник барар спецназ диэн кэпсээтилэр.
“Камбиэй” сайдыыларын мэһэйдээбэт
Оптуобустарбытынан Цзиси куораппытыгар төнүннүбүт. Киэһэ туох да улахан баҕайы саалаҕа ас-үөл бөҕөтүн тартылар. Тыл этии, «дружба, камбиэй” бөҕө буоллубут. Кытайдары олох арыгыны испэттэрэ буолуо диэбитим, балай эмэ холуочуйаллар эбит. Кытайга Саха сиригэр урбаанынан дьарыктаммыт Бао диэн кыыһым дьүөгэтин кэргэнэ олорор. Ол киһим 600 км сири айаннаан, анаан-минээн көрсө кэлбитин көрүһүннэрбэтилэр. Билбитим: миигин манаан-харабыллаан байыаннайдар сылдьаллар, кими да чугаһаппаттар эбит. Дьэ, бэрээдэк кытаанах дойдута.
Төннөрбүтүгэр Цзямусы диэн кыыһым Айта үөрэммит куоратынан анаан-минээн көрдөһөн төнүннүбүт. Аара куораттар киэһэ 9 чаас саҕана утуйалларын сөхтүбүт. Ханан да, бэл, түннүккэ элэктэриичэстибэ уота көстүбэт буолар эбит. Цзямусы – университеттаах улахан куорат. Биир улахан хиимийэ собуота үлэлиир эбит. Университет ректорын кытта көрсөн, үөрэхтэрин систиэмэтэ хайдаҕын туһунан кэпсэппиппит. Аан дойдуттан барытыттан кэлэн үөрэнэллэр. Ректорга кинигэбин бэлэхтээбитим. Кэлин ХИФУ дэлэгээссийэтэ тиийэ сырыттаҕына, кинигэм көстөр сиргэ турара үһү. “Тоҕо эрэ эһиги суруйааччыгыт бэлэхтээбитэ” диэбиттэр. Ыраах сиринэн эргийэн, Хабаровскайга төннүбүппүт. Үлэбитин постпред Никоновка отчуоттаабыппыт. Онон Кытайга Кыайыы 60 сылын Саха сирин аатыттан өйдүү-саныы сылдьар гына кыттыбыппытын киэн туттабын.
Сэрии уурайар эрэлин кыыма
Билигин сайдыы, улахан уларыйыы бөҕө бардаҕа. Кытай сайдара түргэнин киһи сөҕөр. Устуоруйатын ырыттахха, биир да дойдуга сэриинэн суудайбатах. Онно холоотоххо, АХШ олус элбэх дойдуну сэриилээбит. Дойду аайы байыаннай базалаах. Аан дойдуга бары куһаҕаны ЦРУ, ЮСАИД уонна Сорос пуондалара, «Голос Америки” курдук араадьыйалара оҥороллор эбит. Олору барытын Трамп тосту уларытта. Үбүлээбэт буолла. Саҥа тутулу оҥоро сатыыра көстөр.
Хамаандатыгар Илон Маск курдук уһулуччу өйдөөх, талааннаах киһи баар.
Трамп Украина сэриитин тохтото сатыыр, улахан эрэдэһиннэрдээх да буоллар, Арассыыйа усулуобуйатын өйүүрэ көстөр. Онон сэрии уурайарыгар эрэл кыыма баар, уолаттарбыт этэҥҥэ эргиллэн кэлиэхтэрэ диэн эрэниэҕиҥ.
Макар Яковлев, юридическай билим дуоктара.
