"Кэрэни көрбүт" дьоруой

Бырааһынньыктааҕы уһун өрөбүллэргэ саха дьоно үксэ “Кэрэни көрбүт” диэн Любовь Борисова киинэтин астына-дуоһуйа көрдө быһыылаах. Бу киинэ дьиҥ олоххо буола сылдьыбыт, Таатта улууһуттан төрүттээх биллэр этнограф, фотограф, худуоһунньук Иван Попов туһунан киинэ. Режиссер бу этнограф оччотооҕу дьону үйэтитэн хаалларбыт хаартыскаларыгар тирэҕирэн, киинэтин устарга санаммыт. Сыччах хаартыскаларга олоҕуран. Бу биир киинэнэн өбүгэлэрбит, төрүттэрбит оччотооҕу олохторо, култууралара, баай духуобунастара арылыччы көстөн кэлэр. Омсолоох өттүттэн, бэл, уоспа ыарыы кытары кыбыллан хаалбыт. Былыргы хаартыскалар тыыннанан кэлбиттэр диэххэ сөбө буолуо. Туруорааччы бу худуоһунньук олоҕун үөрэтэ сылдьан, бу киһи олоҕор буолан ааспыт бытархай түгэннэртэн түмэн маннык сүдү киинэни оҥорон таһаарбыт. Маныаха сүрүн оруолларга Иван Попов оруолугар – Дариус Гумаускас (Литва артыыһа), оттон Степан Бересеков оруолугар Александр Чичахов диэн биир дойдулаахпыт бэркэ табыллан оонньоотулар. Түгэни туһанан, сүрүн дьоруойу эрэдээксийэбитигэр ыҥыран кэпсэттибит.

– Александр, киинэҕэ уһул­лубуккунан эҕэрдэлии­бит! Оруолгун бэркэ арыйдыҥ. Дьэ, кэпсээ эрэ. Бу оруолга хайдах талыллан хааллыҥ? Урут биир эмэ киинэҕэ уһуллубутуҥ дуо?

– Бэйэм Хаҥалас улууһун Нөмүгү нэһилиэгэр олоробун, үлэлиибин. Төрөөбүт сирим – Сунтаар Сиэйэтэ, онно улааппытым, үөрэммитим. Билигин олорор сирбэр оскуолаҕа үлэ уруогун биэрэбин, ону таһынан кулуупка норуот тыйаатырыгар биирдэ эмэ артыыстааччыбын. Ол көннөрү сыанаҕа тахсан испэктээккэ оонньооһун буоллаҕа. “Журавли над Ильменем” диэн киинэҕэ уонна “Ыллыктар” диэн сэрийээлгэ эпизодка уһулла сылдьыбыттааҕым.

Оттон бу киинэҕэ соһуччу киирбитим диэххэ сөп. Любовь Борисовалаах “Мин үрдүбүнэн хаһан да күн киирбэт” диэн киинэ кэннэ, Нөмүгүгэ кэлэ сылдьар кэмнэригэр, биир хаартыскаҕа түсүһэн хаалбытым. Ол кэннэ Люба 2017 сыллаахха бу киинэтинэн артыыстары сыымайдыы сылдьан, миигин кытары, били, алҕас түһүспүт хаартыскабын өйдүү биэрэн көрбүт уонна тута Ыстапаан Бересековка майгыннаппыт. Хайыы үйэ идэтийбит туруорааччы буоллаҕа. Тута эрийэн: “Киинэҕэ уһуллуоҥ дуо?” – диэн ыйыталаспытыгар, мин тута сөбүлэстим. Дьиҥэ, сайын аайы оскуолабыттан үлэлээн бүтээт, “Анаабыр алмаастара” хампаанньаҕа үлэлии барааччыбын. Ити уһуллар кэмигэр хамсык кэмэ буолан, Анаабырга барбатаҕым. 2021 сыллаахха туос иллэҥ буолан, киинэҕэ уһулларга сөбүлэһэн, Тааттаҕа барыстым.

– Хас ый уһуллубут киинэний? Литовец артыыс ман­нааҕы киһи дуу, кэлии дуу?

– Киинэ от ыйын саҕала­ныыта уһуллан баран, атырдьах ыйын ортотун диэки бүппүтэ.

Иван Попов оруолугар Литва артыыһын Дариус Гумаускаһы ыҥыран аҕалбыттар. Үүт-үкчү майгынныыр дииллэр. Бу киһи бэйэтэ киинэҕэ сыһыаннаах, тыйаатырдаах, идэтийбит артыыс, туруорааччы буолан, оруолугар түргэнник киирэр. Биир идэлээхтэр тыл быһаҕаһыттан тута өйдөһөллөр буоллаҕа. Онон элбэхтик хатылаабакка биир-икки устуунан бүтэллэр. Кини олус ирдэбиллээҕэ, эп­пиэтинэстээҕэ, бэрээдэк­тээҕэ, үрдүк култууралааҕа биллэр. Аан бастаан күн киир­бэтиттэн олус соһуйбута уонна, биллэн турар, суолбут мөлтө­ҕүттэн.

– Саха олоҕун, былыргы култууратын, устуоруйатын син сэҥээрэр дуу?

– Сэҥээрэр, ыйыталаһар. Барыны-бары кэтээн көрөрө, билиэн-көрүөн баҕарара биллэр, ыйыталаһа сылдьар. Сахалар былыргы олохпутун да син сөҕө көрдөҕө дии. Дариус, хомойуох иһин, билиҥҥи аан дойду балаһыанньатынан, Москубаҕа бириэмийэ ылар церемониябытыгар кыайан кэлбэтэҕэ.

– Кинилэргэ төрүт майгыннаабат ураты олохтоох омук буоллахпыт... Оттон эн, дьиҥ артыыс буолбатах киһи, дьэ, хайдах оруолгар киирдиҥ?

– Бастаан утаа син балай эмэ эрэйдэммитим. Төрүт сабыылаах киһи эбиппин. Люба бэйэтэ, устааччы Сэмэн Аманатов уонна атын да артыыстар көмөлөрүнэн улам оруолбар киирэн, син табыллыбытым. Хаста даҕаны хатылыыллар, сылайыаххар диэри хаттаан усталлар. Киинэбитин устубут хамаанданы олус сөбүлээбитим. Биир даҕаны туораттан кэлэн хаалбыт киһи диэн суох. Бука бары тустаах идэлэрин таһынан барытыгар үлэлэһэн иһэллэр, уопсайынан, ким даҕаны көрөн турбат. Аны туран, бэйэ-бэйэлэригэр олус истиҥник, эйэҕэстик сыһыаннаһаллар. Туруорааччы өттүттэн киэбирии дуу, күргүйдээһин дуу суох. Үлэлиирбит тухары биирдэ даҕаны кыыһырсыы, өйдөспөт быһыы-майгы диэн тахсыбатаҕа. Барыта эйэ дэмнээхтик быһаарыллан хаалар. Биир киинэҕэ олус элбэх киһи үлэлиир эбит, ас астааччыттан саҕалаан тэлиэгэ оҥорооччуга тиийэ. Икки симиэнэнэн усталлар. Сарсыардаттан киэһэ алтаҕа-сэттэҕэ диэри, онтон түүҥҥү хартыынаны түүнүн усталлар. Урут киинэни мээнэ көрөр эбит буоллахпына, билигин бэйэм амтаһыйдаҕым дии. Үлүгэрдээх үлэттэн тахсарын биллим. Билигин киинэни олох атын харахпынан иһигэр киирэн көрөбүн. Хайдах курдук сыралаһан устубуттара буолуой диэн толкуйдуубун.

– Бу уһуллубут киинэҥ олоххо чахчы буолбут түбэл­тэ буоллаҕа?

– Оннук. Иван Попов – Боо­туруускай улууһугар (Таатта) аҕабыыт дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт киһи. Кини сахалар ортолоругар улааппыт, олорбут буолан, сахалыы төрөөбүт тылын курдук саҥарар эбит. Ыстапаан Бересековтыын ыаллыы олорбуттар быһыылаах. Кини хас даҕаны хонукка утуйан хаалар (летаргическай ууга ылларар) ыарыытын Иван Попов эрэ чинчийэн билбит. Ол иннинэ ким даҕаны билбэт, маннык ыарыыны көрсүбэтэх буоллаҕа. Дьиҥнээхтик иккитэ-хаста көмө сатаабыттар үһү. Ол иһин киинэҕэ Иван суох кэмигэр утуйан хааллахпына, тыыннаахтыы көмөн кэбиһиэхтэрэ диэн куттанан, кинини кытары эспэдииссийэҕэ барсар буоллаҕа. Ол сылдьан араас быһылааҥҥа түбэһэллэр. Дьиктитэ диэн, Ытык Күөлгэ уһулла сырыттахпытына, биир дьахтар миэхэ чугаһаан: “Мин кэргэним эмиэ маннык ыарыылаах ээ. Киниэхэ бу киинэни көрдөрүөм этэ”, – диэбитэ. Ол аата, бу ыарыы билигин даҕаны баар буоллаҕа.

– Били, бассаапка тар­ҕана сылдьар былыргы сахалар хаартыскалара үксэ кэриэтэ Иван Попов киэннэрэ эбит дии...

– Иван Попов сылдьарын тухары сахалары анаан хаар­тыскаҕа түһэрэр, уруһуй­дуур үгэстээх эбит. Ол дьиҥ баар хаартыскаларга сиэттэрэн бу киинэ уһуллубут. Кини үйэтиппит хаартыскатыгар баар дьону барыларын кэриэтэ киинэҕэ көрдүгүт.

– Былыр саха дьонуттан ылбыт мала-сала Санкт-Петербург, бэл, Германия түмэллэригэр тураллар эбит. Дьэ, чахчы, Тааттаҕа уһулуччулаах этнограф, фотограф олоро сылдьыбыт. Тааттаҕа хайа сирдэринэн киинэни устубуттарай?

– Таатта улууһа, түмэллэр, олохтоохтор уонна Иван Попов сыдьааннара киинэ уһул­ларыгар көмөлөспүттэрэ. Киинэни Чөркөөх түмэлигэр, Ытык Күөл Хадаайытыгар, Баа­йа­ҕаҕа, Ойуунускай алаа­һыгар уонна Уус Алдаҥҥа кэлэн Суоттутааҕы түмэлгэ уһулбуттара. Ол аайы барытыгар түмэллэр барахсаттар малынан-салынан, таҥаһынан-сабынан, олохтоохтор аһынан-үөлүнэн, түһэр сирбитинэн кө­мө­лөспүттэрэ. Попов сыдьааннара, аймахтара кэлэ-бара сүбэ-ама буолбуттара. Таатта улууһугар баран киинэбитин көрдөрбүппүт. Олохтоохтор да, Попов аймахтара даҕаны киинэни олус сөбүлээбиттэрэ, биһирээбиттэрэ.

– Александр, киинэҕэ уһул­ларгар хоруопка сытан турдуҥ. Аньыыргыы, куттана санаабатаҕыҥ дуо?

– Аньыыргыы санаабатаҕым эрээри, куттал кыратык баара. Этим тарпыта диэххэ сөп. Ол сытан, чахчы, олохпун эргитэ санаабытым ээ. “Өллөхтөрүнэ, маннык сыталлар эбит дуу” диэн санаан ааспытым. Хаһаактар дьиэлэригэр иккиһин “көмүллэрбэр” хоруоп иһигэр сыппатаҕым.

– Бу киинэ көрөргө чэпчэки эрээри, дириҥ өйдө­бүллээх, силистээх-мутуктаах.

– Оннук. Биһиги үксүбүт бу аныгы олохпутугар олох олорор туһугар өрө мөхсөн, сыччах харчы сырсыытыгар, бүгүҥҥү күммүтүнэн муҥурданан олоробут. Аттыбытыгар баар кэрэни болҕойон да көрбөппүт. Дьиҥэ, биһиги, сахалар, олус дьоллоох дьоммут ээ. Төгүрүк сыл устата тыытыллыбатах, айгыраабатах айылҕабыт бэйэтин кэрэтинэн күндү. Аҥаардас күн киирэр кэрэ көстүүтүн, ып-ыраас уулаах үрүччэ сүүрэ сытарын, халлаан сырдаан эрэр эриэккэс түгэнин, кыһыҥҥы айылҕаны, дьүкээбилбит умайар быстах кэмин, чорооммут оһуорун-мандарын, дьахтар киэргэлин-симэҕин өйдөөн көрбөппүт. Күннээҕинэн көтө-дайа сылдьабыт. “Аттыбытыгар маннык эриэккэс көстүү, кэрэ түгэн баар” диэн көрдөрөр киинэ.

– Эн бэйэҥ, үлэ уруогун учуутала, син кэрэҕэ сыһыан­наах киһи буоллаҕыҥ.

– Намнааҕы педучилищеҕа үөрэниэхпиттэн кэрэни умсугуйан кэлбит киһи буоллаҕым. Кус маныы олорон, ханна эмэ сылдьан айылҕабыт дьикти түгэннэрин, кэрэ көстүүлэрин син бэлиэтии көрөн аҕай кэл­лэҕим. Ол гынан баран, чахчы, бу курдук дириҥник суолталаан көрбөт эбиппин. Билигин, бу киинэ кэнниттэн, олох атын харахпынан көрөбүн.

– Дьиэ кэргэниҥ, аймахтарыҥ, билэр дьонуҥ киинэни көрдөхтөрө дии. Туох дииллэрий?

– Кэргэним, оҕолорум, аймахтарым, билэр дьонум – бары көрбүттэр. Киинэни олус сөбүлээбиттэр. Мин уһуллу­буппун эмиэ “биһирээтибит, сөбүлээтибит” дииллэр. Уопсайынан, бары сөбүлээбиттэр. Көрөөччүлэр билэн эрдэхтэрэ.

– Бэйэҥ маһынан, тимиринэн уһанаҕын дуу?

– Суох. Үлэм таһынан дьиэ ис өрөмүөнүгэр сылдьабын. Ити мин быстах дьарыгым диэххэ сөп.

– Сайынын “Анаабыр алмаастара” хампаанньаҕа үлэлиибин диэн аһарбытыҥ. Оччотугар үөрэх эйгэтигэр уонна бырамыысыланнаска үлэлиир буоллаҕыҥ?

– Онно сайын каникул кэмигэр баран үлэлиибин. Оттон күһүн оскуола аһылынна да, учууталлыыбын. Ол быыһыгар, эппитим курдук, кыбартыыралары өрөмүөннүүбүн.

– Инникитин киинэҕэ уһул­лар баҕалааххын дуу? Кии­нэҕэ уһулларгын төһө сө­бү­лээтиҥ?

– Киинэҕэ уһуллар олус ин­тэ­риэһинэй, сэҥээрдим, сөбү­лээтим. Инникитин да киинэҕэ ыҥырар түгэннээх буоллахтарына, аккаастаныам суох этэ. Уһулла сылдьан билбэтэххин билэҕин, араас дьону да кытары алтыһаҕын. Үлэлииргэ олус интэриэһинэй.

– Александр, сэргэх сэ­һэр­гэһииҥ иһин махтанабыт.