Кулун тутар 30 күнүттэн өрөспүүбүлүкэ киинэ тыйаатырдарыгар Степан Бурнашев “Айта” киинэтэ тахсыбыта. Киинэ тахсыбыт иккис нэдиэлэтигэр прокакка 18,9 мөл.солк. хомуйда уонна саха киинэлэриттэн саамай барыстаах киинэ эриэйтинин баһылаата (тэҥнэбилгэ: иккис миэстэҕэ Алексей Амбросьев “Агент Мамбо” киинэтэ – 16,6 мөл. солк., үһүскэ – “Зина&Леха: операция хвост и вымя” – 14,8 мөл. солк., төрдүс – “Мин үрдүбэр күн хаһан да киирбэт” – 12,2 мөл. солк., бэһис – “Пугало” – 11,7 мөл. солк.). “Айта” киинэ өссө улахан экирээҥҥэ тахса илигинэ, “Зимний” диэн Арассыыйа ааптарыскай киинэ бэстибээлигэр Степан Бурнашев “Бастыҥ режиссёр”, оттон киинэҕэ сүрүн оруолу толорбут Иннокентий Луковцев “Бастыҥ актер” номинациялары ылбыттара.
Киинэҕэ ПДН иниспиэктэрин оруолун итэҕэтиилээхтик толорбут Людмила Малыкайцеваны көрбүт эрэ киһи бары сэҥээрдэ. Үгүстэр “бу идэлээх артыыс дуо?” диэн улахан толкуйга түстүлэр. ИДьМ Амматааҕы салаатын тус састаабы кытары үлэлэһэр отделын начаалынньыгын солбуйааччы Людмила Владиславовнаны кытары киинэҕэ хайдах уһуллубутун, полиция судургута суох үлэтин уо.д.а. туһунан кэпсэттибит.
– Людмила Владиславовна, кэпсэтиибитин бэйэни билиһиннэрииттэн саҕалыахха.
– Сунтаар улууһун Тойбохойугар төрөөбүтүм. Бииргэ төрөөбүт иккиэбит –ыал улахан оҕотобун, балтылаахпын. Төрөппүттэрим иккиэн – тойбохойдор. Ийэм барахсан Надежда Егоровна Орто дойду олоҕуттан олус эрдэ күрэммитэ, аҕам Владислав Иванович Гаврильев этэҥҥэ олорор.
– Оҕо эрдэххиттэн туох идэлээх буолар ыралаах этигиний?
– Оҕо сылдьан быраас буолуохпун баҕарар этим. Туох баар сымнаҕас оонньуурдарбын илийиэхтэригэр диэри “укуоллаан”, эмтээн, аны туран, илиилэрин-атахтарын туура тардан ыла-ыла, быһарын быһан, туурарын тууран, “эпэрээссийэлээн”... Бастакы тылым “баата” диэн үһү. Онон дьонум бары “кыыспыт улааттаҕына, быраас буолууһу” диэн тойоннообуттар. Оҕо эрдэхпиттэн биир сиргэ таба олорбот, “юла” курдук кулахачыйан олорор, тугу барытын билэ-көрө сатыыр, чобуо оҕо этим. Онтум билигин биллэ кыччаабыт ээ (күлэр).
Оҕо эрдэҕинээҕи быраас буолар баҕа санаам туолбатаҕа эрээри, Дьылҕа Хаан ыйыытынан, быраас уолга кэргэн тахсан, сүүрбэттэн тахса сыл эн-мин дэсиһэн этэҥҥэ олоробут.
– Дьахтар киһи быраабы араҥаччыллыыр уорганнарга мээнэ тулуйан үлэлээбэт ээ...
– Полицияҕа үлэлиир дьахталлар аан бастакы көрсөр сүрүн кыһалҕалара – дьиэ-уот, оҕо-уруу көрүүтэ-истиитэ. Кэргэним аҕата – полиция бэтэрээнэ, юстиция подполковнига, өр сыл устата ис дьыала уорганнарыгар таһаарыылаахтык үлэлээбит, силиэстийэ начаалынньыгыттан биэнсийэҕэ барбыт Спартак Ильич Малыкайцев. Онон, мин дьолбор, кэргэним полиция үлэтин оҕо эрдэҕиттэн этинэн-хаанынан, сүрэҕинэн билбит буолан, миигин, үлэбин наһаа өйөөбүтэ. Оҕолорун бэйэтэ көрөн-истэн улаатыннарда да диэтэхпинэ, улахан омнуолааһын буолуо суоҕа. Хотунум эмиэ сүрдээҕин өйөөн, сиэннэрин көрсөн абырыыр. Онон кинилэргэ махталым муҥура суох.
– “Көбүөр бэрдин тэлгэппит, көнө-налыы хонуулаах, дьол кустугун түһэрбит, дьоһун-мааны дьоннордоох” Тойбохойтон төрүттээх эбиккин. Ол да иһин ырыаҕа-тойукка сыстаҕаһыҥ буолуо. Төрүттэргэр ырыаһыттар эҥин бааллар ини...
– Оҕо оҕо курдук туох баар куруһуогу: ырыа буоллун, үҥкүү буоллун, успуорт буоллун – көтүппэккэ сылдьан иһэр этим. Онтон Аммаҕа үлэлии кэлэн баран, олохтоох дьаһалта көҕүлээһининэн тэрилтэлэр икки ардыларыгар култуураҕа, успуорка күрэхтэһии ыытыллара. Дьэ, онно күүскэ бэлэмнэнэн, илин-кэлин түсүһүү буолар. Ол күрэххэ биир көрүҥүнэн оһуокай киирэ сылдьар. Дьэ, онно миигин киллэрээри: “Людмила, эн сунтааргын дии. Оттон сунтаардар 99,9 бырыһыаннара – тойуксут, оһуокайдьыт. Онон эн хайаан да кыттыаххын наада”, – диэн үтэн кэбиспиттэрэ. Онтон ыла үҥкүү тылын сөбүлээн таһаарар буолбутум. Таарыйа эттэххэ, ити үгэс буолбут күрэхпит Өрөспүүбүлүкэ күнүгэр, муус устар 27 күнүгэр, эмиэ буолаары турар.
Мин билэрбинэн, төрүттэрбэр оннук айылаах ыллыыр, туойар эҥин киһи суох. Миэхэ хантан эрэ бэриллибит дии. Баҕар, ханан эрэ бааллара буолуо, ону чуолкайын билбэт эбиппин...
– Эн үлэҕиттэн быыс булан отдел үлэһиттэрин сыанаҕа таһаартыыр эбиккин.
– Амматааҕы отделга наһаа үчүгэй оҕолор үлэлииллэр. Ити кинилэри харыстаан, таптаан “оҕолор” диибин. Култуура буоллун, успуорт буоллун... Туохтан да толлубаттар, тэрээһиҥҥэ барытыгар киирсэн иһэллэр. “Сатаабаппын, кыбыстабын” диэн суох. Сыл ахсын сэтинньи 10 күнүгэр, идэлээх бырааһынньыкпытыгар, эҕэрдэ кэнсиэр туруорааччыбыт. Биир сыл олохтоох кулууп үлэһиттэрин көмөлөрүнэн Степанида Антонова диэн режиссер кыыс “Арыгы” диэн поэтическай-пластическай испэктээгин бэркэ табыллан туруорбуппут. Мин онно Арыгы диэн сүрүн оруолу оонньообутум. Ити – мин аан маҥнай сыанаҕа сүрэхтэниим. Ити испэктээкпитин көрөөччүлэр көрдөһүүлэринэн иккитэ төхтүрүйэн туруорбуппут. Саала иһэ тобус-толору этэ.
– Эйигин омук тылын бэркэ билэр диэн истибитим.
– Бастакы идэбин омук тылын факультетыгар үөрэммитим. Бастакы баһылаабыт тылым – француз тыла. Ону таһынан аангылыйа тылын билэбин. Омук тылын билии эргиччи туһаны эрэ аҕалар буоллаҕа дии. Аныгы сайдыылаах үйэҕэ омук тылын билэр буоллаххына, сайдыыны кытары тэҥҥэ хардыылыыгын. Омуктуу иҥнибэккэ, холкутук кэпсэппэтэҕим сүүрбэччэ сыл буолла. Арай уоппускабар тас дойдуга бардахпына быраактыкаланабын.
Биир түгэни саныы биэрдим. Аан бастаан милииссийэҕэ үлэлиир сылларбар өрөспүүбүлүкэ таһымнаах улахан тэрээһин буолла. Туох тэрээһинин бу диэн чуолкайдык өйдөөбөппүн, арай тыаҕа буолбутун өйдүүбүн. Онно биһигини уопсастыбаннай бэрээдэги көрүүгэ ыыттыллар. Эйиэхэ анал территорияны көрөргө-истэргэ тыыран биэрэллэр. Соругум – ол территорияҕа кими да киллэриэ суохтаахпын. Арай ойуур быыһыттан омук дьоно муна сылдьан, тиийэн кэллилэр. Мин французтуу “манан ааһар бобуулаах” эҥин диэммин, быһааран биэрдим. Дьонум наһаа сөхтүлэр уонна ирэ-хоро кэпсэттилэр. Кэлин билбитим Саха сирин кытары билсэ Бельгияттан кэлбит суруналыыстар эбит. Кинилэр ханнык эрэ түҥ тыаҕа, пуормалаах кыыс французстуу иҥнибэккэ саҥарарыттан улаханнык сөхпүттэр этэ.
– Иллэҥ кэмҥэр тугу дьарыктанаҕын?
– Кыралаан кэпсээн суруйабын, хоһооҥҥо да холонон көрөбүн. Онтон дуоһуйабын. Ис дьыала министиэристибэтэ ыытар “Щит и перо” диэн күрэҕэр кыттан, иккис миэстэни ылан турабын. Хоһоону олох кыра эрдэхпиттэн суруйабын. Алын кылааска үөрэппит учууталым Антонина Александровна Мохова бэлиэтии көрөн, ол дьоҕурбун сайыннарбыта. Хоһооннорбун кинигэ гынан тиһэн, иллюстрациялаан оҥорторор, кылаас иннигэр таһааран аахтарар этэ.
–Арай эн ИДьМ-ҥа үлэлии кэлбэтэҕиҥ эбитэ буоллар, туох идэлээх буолуоҥ этэй?
– Бэртээхэй учуутал буолуом этэ дии саныыбын. Дьону кытары уопсай тылы түргэнник булабын, ордук оҕолордуун тапсабын. Оҕолор диэн ыраас лиис курдук буоллахтара дии. Буорту буолбатах ып-ыраастар. Кинилэри хайдах уһуйаҕын да, оннук дьон буолан тахсаллар.
Айар куттаах киһибин. Сорохтор “эн бу олох атын эйгэлээх, айар-тутар өттүгэр сыстаҕас киһи, тоҕо маннык ыарахан үлэҕэ кэлэн хааллыҥ” диэччилэр. Онуоха “ханнык баҕарар үлэҕэ айымньылаахтык сыһыаннаһыахтааххын, оччоҕо чэпчэки, үлэ тахсыылаах буолар” диибин. Кырдьык, айар дьоҕурум миэхэ олус туһалыыр.
– Эн каадыры булууга, каадыр боппуруостарыгар быһаччы үлэлэһэҕин. Этэргэ дылы, “кадры решают все”.
– Начаалынньыгы тус састаабы кытары үлэҕэ солбуйааччы диэн дуоһунастаахпын. Ол эбэтэр, каадыр сулууспатын салайааччытабын. Инньэ гынан дьону кытары быһаччы үлэлиибин: үлэҕэ ылыы, кинилэргэ үлэлииллэригэр усулуобуйаны тэрийии, ылыахтаах хамнастарын, сыбаанньаларын эҥин бэрийэбин. Үлэһиттэр моральнай-психологическай өттүнэн чэгиэн буолуохтаахтар. Инньэ гынан, кинилэри сөпкө сынньатыы, аралдьытыы, кэмигэр көрөн сэмэлээн, хайҕаан да ылыы баар буолуохтаах. Түгэни туһанан, ыччаттары ис дьыала уорганнарыгар – үрдүк хамнаска, иллээх кэлэктиипкэ, бэрт интэриэһинэй үлэҕэ – үлэлии кэлэллэригэр ыҥырабын.
Билигин 2000 сылларга төрөөбүт оҕолор кэлитэлээн эрэллэр. Кинилэри кытары үлэлиир олус интэриэһинэй. Олох атын көлүөнэ – “поколение миллениалов” оҕолоро. Төбөлөрүн олоруута, толкуйдара олох чыҥха атын. Олоҕу атыннык сыаналыыр дьон. Бэйэм оҕолорум саастыылара буолан, кинилэри кытары үлэлиирбин астынабын. Бастакы педагогическай үөрэҕим онно улахан көмө буолар.
– “Айта” киинэҕэ ыраах Воронеж уобалаһыттан кэлбит үлэһит тула киинэ салаллар. Атын сиртэн кэлэн үлэлииллэр дуу?
– Арассыыйа атын эрэгийиэннэриттэн Саха сиригэр кэлэн үлэлиир дьон бааллар. Үчүгэйдик үлэлииллэр. Кинилэри ким да туора көрбөт. Уопсайынан, полициялар икки ардыларыгар дьону араарыы: туора омук, эр киһи–дьахтар эҥин диэн отой суох, бары биир иллээх дьиэ кэргэн курдукпут.
– Үлэҕэр ордук тугу ыарырҕатаҕыный?
– Үлэбэр улаханнык ыарырҕатарым диэн суох. Үлэбин сатыыбын, таптыыбын, уопсайынан, үлэбэр табыллыбыппыттан дьоллоохпун. Оҕолор кыттыгастаах дьыалалартан ордук санааргыыбын, ийэ буоларым быһыытынан оҕолор ол-бу буоллахтарына, ону ордук ыараханнык аһарабын. 15 сыл буолан баран биэнсийэҕэ тахсыахпын сөп этэ. Ону дьон ымсыыра санааччылар. Дьиҥэ, биһиги курдук ноҕуруускаҕа сылдьар дьоҥҥо ити – уһун кэм. Тус бэйэм урут кыһаммат этим, хас да күн утуйбакка үлэҕэ умса түһэн сылдьыахпын сөп этэ. Оттон тоҕо эрэ билигин, былырыыҥҥыттан ыарырҕатар буолан эрэбин. Эт киһи элэйэр, сыа киһи сылайар буоллаҕа.
– Киинэҕэ хайдах уһуллан хааллыҥ?
– Үс дуу, түөрт дуу сыллааҕыта Дмитрий Давыдов уонна Степан Бурнашев “Ыт” диэн киинэни устубуттара. Онно мин кыра эпизодка уһуллан турардаахпын. Ол эпизодка оонньуурбун көрөн, Степан Бурнашев сэҥээрэн ыҥырбыта.
Киинэ сынаарыйын быһыытынан, ити түгэн барыта ардахтаах күһүҥҥү түүн буолар. Биһиги сайын устубуппут. Оччолорго уот кураан, баһаар кэмэ этэ, хааппыла да таммах түспэт. Онуоха хас эмэ туонна ууну ыстарбыттара. Оннооҕор ардахха эппиэттээх туспа дьон бааллара. “Мотор.Камера.Начали” диэн биллэриэхтэрин иннинэ, хайаан даҕаны “Дождь!” диэн хамаанданы биэрээччилэр.
– Бу оруолгун бэйэҥ прототибыҥ курдук ылыныахха сөп дуо? Киинэҕэ уһуллуу диэн хайдах эбитий?
– Оруолга киирии эҥин диэҥҥэ туох да уустугу көрсүбэтэҕим. Тоҕо диэтэххэ, уоппускаҕа барбыт күнүм сарсыныттан устуу саҕаламмыта. Этэргэ дылы, таҥаспын да уларыттар кыаҕа суох, кэбиниэппэр хайдах олорбуппунан уһулла барбытым. Полиция күннээҕи олоҕун билэр буоламмын, улаханнык тугу да айа барбатаҕым. Үлэни иһиттэн билэрим бэрт буоллаҕа. Көрөн кэлбит, үлэлээбит олоҕум түгэннэриттэн буолан, оруолбун толорорум олус судургу этэ.
Устар бөлөххө 30-ча киһи баар. Бары олох харахтара тыга сылдьар, энтузиаст дьон. Түүнү быһа устубутуҥ кэннэ, олох аҕыйах мүнүүтэлээх каадыр киинэҕэ киирэр. Аны туран, сарсыарда эрдэ сырдыыр буолан, түүннэри олох утуйбакка устаҕын. Ол сылаалаах. Биир эмэ каадыр табыллыбатаҕына эбэтэр устуу кэмигэр саҥа идиэйэ киирдэҕинэ, ону ким да ыарырҕаппакка, чэпчэки баҕайытык устан кэбиһэр.
– Дьиэ кэргэниҥ туһунан кыратык кэпсээ...
– Кэргэним – быраас, үс оҕолоохпун. Кыыс Аммаҕа кийиит буолан сүктэн кэлбитим сүүрбэттэн тахса сыл буолла.
– Людмила, кэпсээниҥ иһин махтал! Эйиэхэ өссө да үрдүк ситиһиилэри, саҥа оруоллары баҕарабыт!
Дмитрий ИВАНОВ сэһэргэстэ.
