Саха төрүт дорҕооно туттарбакка, сүтэ-сүтэ күөрэйэн, муусукаҕа ууран таһаарар өр кэм устатыгар кыаллыбатаҕа. “Хайдах таба тайанабыт?” диэн ыйытыыга биллиилээх дьон төбөлөрүн сынньыбыттара. Саха бастакы композитора Марк Жирковтан саҕалаан, музыковедтар, маастардар саха төрүт дорҕоонун көрдөөбүттэрэ, чинчийбиттэрэ. Кинилэр суолларын саҥа көлүөнэ саха мусукааннара салгыыллар. СӨүтүөлээх артыыһа, С.А. Зверев – Кыыл Уола аатынан Үҥкүү тыйаатырын оркестрын мусукаана, “Кыл саха” бөлөх салайааччыта Анна Томская үбүлүөйүгэр анаммыт кэнсиэригэр “төрүт дорҕоону дьэ истиэхпит” диэн долгуйа күүтэбит.
– Мин кэрэ айылҕалаах Амма Бөтүҥүттэн төрүттээхпин. Элбэх оҕолоох иллээх ыалга төрөөбүтүм. Аҕам Уйбаан Корякин-Бөтүүнүскэй – суруналыыс, оҕо суруйааччыта. Онон кырабыттан аҕам үлэтин, хаһыатчыттар, суруйааччылар айар эйгэлэрин билэн улааппытым. Суруйар буолбуппар ол эмиэ олук уурбут буолуохтаах. 5-с кылааска үөрэнэрбэр куораттан Муусука өрөспүүбүлүкэтээҕи оскуолатыттан оҕолору талар хамыыһыйа кэлбитэ. Үс оҕону талан, куорат интэринээтигэр олорон үөрэнэр буолбуппут.
Ол Саха сиригэр бастакы муусука оскуолата 1944 с. Марк Жирков туруорсуутунан аһыллыбыта. Киһи сөҕө саныыр: билигин, бары-барыта баар сайдыылаах кэмигэр, муусука оскуолалара сабылла тураллар... Оттон, бэл, сэрии буола турдаҕына, наадалаах диэн, итинник оскуоланы аспыттар. Саха ускуустубатын аатырдыбыт артыыстар үксүлэрэ онно үөрэммиттэрэ. Ол билигин Оҕо ускуустубатын 2-с №-дээх оскуолата диэн ааттанан үлэлиир.
– Муусука оскуолаларыгар домра кылаастара бааллара, мин онно үөрэммитим. “Домра” диэн нуучча үстүрүмүөнэ, казах “домбрата” буолбатах, атын. Устуоруйатын аҕыннахха, бастаан – балалаайка, онтон домра үөдүйбүтэ. Ону баара, бастаан “домрачай” диэн баара үһү, онно “көрү-нары көҕүлүттэн тутааччы “шуттар” оонньоон, ыраахтааҕыларын күлүү-элэк гынан, туох баар үстүрүмүөннэрин туура тутан, уматан кэбиспиттэр” диэн кэпсэл баар. Дьэ, ону хайдах эмэ хаалларар инниттэн үтүгүннэрэн, балалаайканы оҥорбуттар. Онтон кэлин балалаайкаттан төттөрү домраны таһаарбыттар. Оннук дьээбэлээх эбит. Мин бу үстүрүмүөҥҥэ 10 сааспыттан барыта 40 сыл оонньоон кэллим.
* * *
– Муусуканан дьарыктанарга систиэмэ уонна бэрээдэк наада. Син биир спорстмеҥҥа курдук. “Муусуканы олус наадалаах, туһалаах дьарык” дииллэр. Оҕо, идэтийбит мусукаан буолбатаҕын да иһин, атын эйгэҕэ син биир ситиһиилэнэр. Тоҕо диэтэххэ, күннэтэ систиэмэлээх дьарыкка, үлэҕэ, бэрээдэккэ үөрэнэр.
Оскуола кэнниттэн муусука училищетыгар үөрэхпин салҕаабытым. Людмила Петровна Киселева диэн үтүөкэн учуутал Москубаттан ананан кэлэн үлэлии сылдьарыгар түбэспитим. Кини Саха сиригэр домраҕа оонньуу оскуолатын олохтообута. Людмила Петровнаны “үлэбэр, айар суолбар олук уурбут киһим” диэн олус махтана саныыбын. Кини “эйиэхэ суруйар дьоҕур баар” диэбитин ылынан, аны суруйар буолбутум.
Онтон 1993 с. Үҥкүү тыйаатырыгар Саха оркестра тэриллибитэ. Оччолорго эдэркээн оҕо онно үлэлии киирбитим. Салгыы Красноярскайдааҕы ускуустуба институтугар үөрэнэ барбытым. Оркестр мусукаана Афанасий Томскайга кэргэн тахсыбытым. Кэлин Ураллааҕы консерваторияны үөрэнэн бүтэрбитим.
Марк Жирков баҕа санаата
– “Бэйэбит үстүрүмүөннээх эрэ буоллахпытына, саха муусуката сайдыа” диэн саха бастакы композитора Марк Жирков саха оркестрын тэрийэр сыал-сорук туруорбута. Бэйэтэ үгүстүк эспэдииссийэҕэ сылдьан, уруккуну өйдүүр дьонтон ыйыталаһан, “сахаларга маннык үстүрүмүөннэр бааллара” диэн, 14 үстүрүмүөнү суруйан хаалларбыта (ол үлэтэ олох кэлин бэчээттэммитэ – АТ.) М.Жирков, сүрүннээн, илин эҥээргэ сылдьыбыта биллэр. Оттон Саха сирин барытын кэрийбитэ буоллар, баҕар, өссө элбэх үстүрүмүөнү булуох этэ.
Өрөспүүбүлүкэтээҕи норуот айымньытын дьиэтэ саха маастардарын түмэн, холобур, Абыйтан – Прокопий Слепцову, Амматтан, Тааттаттан, Ырыа Ылдьааны, о.д.а. Үөһээ Бүлүүгэ “Сэргэ” диэн анал мастарыскыай тэриллибитэ, онно үстүрүмүөннэри оҥорон барбыттара. Бастакы саҕалааһын буолан, анал оонньуур дьон суохтара, үстүрүмүөн тыаһын уратытын быһаарсар киһи суоҕа. Онон “тыаһа симик”, “дорҕооно дьикти” эҥин диэн, төрдүттэн уларытан, Москуба маастардарыгар сакаастаан оҥорторбуттара. Барыта 4 кэмпилиэк “стилизованнай” үстүрүмүөнтэн биирэ Сунтаарга, анаан-минээн Сэргэй Зверев-Кыыл Уола ансаамбылыгар, барбыта. Үс кэмпилиэк Муусука училищетыгар хаалан, 1963 с. аан бастакы саха оркестра тэриллибитэ.
“Кыл саха”
– Училищены бүтэриэхпиттэн уһуйааччынан үлэлээн, аны саха оркестрыгар үлэлиир буолан, саха үстүрүмүөннэрин үөрэтэр, чинчийэр, билим кэмпириэнсийэлэригэр кыттар буолбутум. Сороҕор миэхэ “тоҕо эн “саха үстүрүмүөнэ” диэ да диэ буолаҕын, сахалар итини туппутунан кэлбэтэхтэрэ” диэччилэр. Кырдьык, археология урукку, нуучча кэлиэн иннинээҕи хаһыыларыгар саха үстүрүмүөннэрэ көстүбэтэхтэрэ. Бэл, хомус суох. Онон таҥсыры холобур, домраҕа майгыннатан оҥорбуттара. Ол эрээри Бүлүү сүнньүгэр урут “таҥсыйан оонньуур үстүрүмүөн баара үһү” диэн үһүйээҥҥэ баар.
Хомус, кырыымпа курдук үстүрүмүөн хайа да омукка баар. Биһиги тылбытыгар кыл, ол аата “струна” диэн. Ити даҕаны биһиги төрүт үстүрүмүөммүт кыл буоларын туоһута. Онон “биир санаалаахтар, оркестр мусукааннара, кыл үстүрүмүөннэрин сөргүтүөххэ” дэспиппит. Саха дьолугар диэххэ сөп, Руслан Габышев диэн ураты маастар көстөн кэлбитэ эмиэ биир дьикти түгэн. Саха төрүт дорҕоонун уруккуттан да көрдүүллэрэ. Руслан тиийэн кэлбитигэр тэрилигэр оонньуурун истэн баран, “бу, чахчы, саха дорҕооно эбит” диэбиппит. Сахалыы тыыннаах, тыастаах үстүрүмүөннэр баар буолуохтаахтар диэн грант суруйан, “Кыл саха” бөлөх тэрийбиппит. Ити – 2014 сыллаахха.
Кэнсиэпсийэ
– Бу үстүрүмүөн туһунан искусствовед Мариам Шамаева, дирижёр Николай Петров уонна мин кэнсиэпсийэ суруйан киллэрбиппитин Култуура министиэристибэтэ өйөөбүтэ. Билигин биһиги сири-дойдуну балай эмэ кэрийдибит. Онуоха төрүт тыллаахпыт, бэйэбит туспа көрүүлээхпит, бэйэбит тэриллээхпит уонна төрүт дорҕоонноохпут диэн, киэн туттабыт. “Саха сахатынан кэрэ” диэн мээнэҕэ эппэттэр. Дорҕооммутун бастаан таһаарааппытын кытта, атын омуктар “куттаммакка, бэйэҕит төрүт дорҕооҥҥутугар төннүбүккүт” диэн сөҕө ылыммыттара.
Үстүрүмүөммүт саха оркестрыгар киирдэ, онон бу буолуохтаах кэнсиэрбэр солист быһыытынан композитордар айымньыларын оонньоон иһитиннэриэхтээхпин. Бэйэм төрүт үстүрүмүөнүм – таҥсыр (струнно-щипковый инструмент). Ол кылыһах кырыымпалыын айылгыларынан олох атын-атыттар. Кырыымпаны аалан оонньуугун. Онон бэйэҕин кыратык “алдьатан”, ити үстүрүмүөҥҥэ киирэҕин. Ол – мусукааҥҥа олус уустук.
Биир ый анараа өттүгэр биһиги мусукааммыт, үөрэнээччибит Ньурбаттан төрүттээх Дьулустаан Никифоров кэнсиэрэ ситиһиилээхтик ааспыта бу үстүрүмүөн туох таһымҥа тахсыбытын көрдөрдө. Итинтэн үөрэбит, ону сэргэ уоскуйбакка, салгыы көрдүүр, чинчийэр санаабыт күүһүрэр.
Кэлиэхтээх кэмигэр кэлбит
– “Кыл саха” тэриллиэр диэри оркестр солистката буолан сырыттаҕым. Кэргэмминиин оркестрга муусука суруйарбыт. Саарын эрийэн, кэнсиэригэр кыттыбытым, онно Руслан Габышевтыын билсибиппит мээнэҕэ буолбатах эбит диэн билигин өйдүүбүн. Бу бэйэтин кэмигэр кэлиэхтээх, күүтүүлээх үлэ эбит. Ол да иһин биир санаалаахтар булсан, Руслаҥҥа биир киһи курдук түмсэн, күүстээх үлэ саҕаланнаҕа. Бу – биһиги иннибитинэ саҕалаабыт, чинчийбит дьон эмиэ сыраларын уурбут үлэлэрэ. Ону сэргэ бүтүн саха норуотун эрэлэ да диэххэ сөп. Манна төрүт дорҕоону сөргүтүүгэ, киэҥник тарҕатыыга үлэлиир Хатылаевтары ааттыахха сөп – саха муусукатын аан дойдуга аатыртылар. “Айархаан” төһөлөөх улахан үлэни ыыта сылдьарый! “Добун” диэн Мохначевскайдар кыыстара Марина Сокольникова 14-с №-дээх оскуолаҕа тэрийбит бөлөҕө бэркэ үлэлиир.
Билинии
– 2014 с. “бу маннык муусука баар” диэн дьон билбэт эбит буоллахтарына, билигин “Туймаада” ыһыаҕа төрүт муусуката суох барбат. Ханна тиийдибит да, омуктар “тыый, сахалар төрүт дорҕооннорун сөргүппүттэр” диэн хайгыыллар, “биһиги эмиэ урукку дорҕооммутун көрдүүргэ ылсыахпыт” дииллэр. Бастакы кэнсиэрбит 2016 с. буолбутун саныыбын. Сарсыныгар сөҕүү-махтайыы тылларын эппиттэрэ, сурук бөҕөтө кэлбитэ. Дьон-сэргэ “бэйэбит дорҕооммут” диэн тута ылыммыта – онтон ордук күндү суох.
Биллэн турар, муусука киэҥник тарҕаныахтаах, араас хайысханан сайдыахтаах. Ол эрээри оһуокайбытын, дьиэрэтиибитин, саха дьиҥнээх уратытын тута сылдьыахтаахпыт. Итиннэ уустуга – бэйэ дорҕоонун сүтэрбэккэ. Оттон атын култуура сабыдыала, туора дорҕоон, омук тыла үтэйэн киириитэ ону уустугурдар...
* * *
Биирдэ кэнсиэрбит бүппүтүн кэннэ, сааһыра барбыт биир дьахтар чугаһаан, “этиэхтээхпин да кыайан эппэппин” диэн, бөтө бэрдэрэн туран баран, “аҕам барбыта ыраатта, эһиги оонньуугутугар кини саҥатын истэргэ дылы гынным” дии-дии, ытамньыйан ылбыта. Дьэ, төрүт дорҕоон оннук дьайыылаах. Саха киһитэ төрүт дорҕоон алыбыгар ылларан, дьиҥ бэйэтигэр – сахатыгар төннүөн, туох баар киртэн-дьайтан ыраастаныан баҕарар. Онон биһиги сөптөөх суолунан баран иһэбит дии саныыбыт. Бар дьоммутун тохсунньу 26 күнүгэр кэнсиэрбитигэр күүтэбит!
Нина ГЕРАСИМОВА.
Норуотугар бэлэх уунна
Надежда Семёновна Толбонова, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ:
– Биир кэмҥэ саха төрүт үстүрүмүөннэрэ былыргы кэм бэлиэтин быһыытынан умнууга хаала сыспыттара. Ону сөргүтэргэ биирдиилээн маастардар үлэлэспиттэрэ, ансаамбыллар, оркестрдар тэриллибиттэрэ. Бу национальнай үстүрүмүөннэр сайдыыларыгар олук буолбут эрээри, саха киһитин астыннарар, уйулҕатын уһугуннарар дьиҥ төрүт дорҕоону көрдөөһүн өр сылларга барбыта. Дьолго, энтузиаст, норуот маастара Руслан Габышев өбүгэ тэрилин оҥорорго бэйэтэ технология айбыта. Ону Үҥкүү тыйаатыра хаба тардан ылан, бүгүн норуот билиниитин ылбыт Анна Томская салайааччылаах “Кыл саха” бөлөх саха омук сүрэҕэр иитэ сылдьыбыт төрүт дорҕоонун иһитиннэрэн, норуотугар бэлэх уунна. Бу – саха муусукатын култууратыгар улахан ситиһии. Талааннаах салайааччы Анна Томская тэрийбит “Кыл саха” бөлөҕө кэнсиэринэн эрэ муҥурдаммакка, үстүрүмүөннэри дьоҥҥо-сэргэҕэ билиһиннэрэр, оонньуурга үөрэтэр киэҥ далааһыннаах үлэни ыыта сылдьара, эдэр мусукааннары иитэрэ хайҕаллаах суол. Бу улуу дьыаланы ылсан айа-тута сылдьар Анна Томскаяҕа саха норуотун уҕараабат махтала буолуохтун!
Уоскуйбакка
Иван Егорович Алексеев-Хомус Уйбаан, тыл билимин дуоктара:
– Билигин улахан мөккүөр бара турар. Төрүт муусукабытын көрдүү сылдьар кэммит сүрдээх уустук. Атыны батыһыы да баар. “Саха муусуката ханнык миэстэни ыларый, ханнык хайысханы тутуһуохтааҕый?” диэн быһаарыныахтаахпыт. Инники үлэлээбит дьон үлэлэригэр олоҕуран, “саха муусуката диэн тугуй?” диэн чуолкайдыахпытын наада. “Ситистибит, буллубут” диэн уоскуйбакка, дьаныһан көрдүүр олус уустук дьыала, ону дириҥник чинчийэн, оҥкулун сөпкө оҥорор наада.
