Сайа: "Барыта баар этэ..."

Cаха норуодунай суруйааччыта, тапталлаах бэйиэтэ Наталья Михалева-Сайа бу күннэргэ үбүлүөйдээх төгүрүк сааһын бэлиэтээн, дьонугар-сэргэтигэр, күндү көрөөччүлэригэр ураты айар түһүлгэтин бэлэхтээри долгуйар, бэлэмнэнэр. Эрэдээксийэҕэ ыҥыран кэпсэттим. Чугастан аан бастаан көрүүм, билсиһиим. Урут мээнэ харахтаан көрбөтөх, айах атан кэпсэппэтэх далбар хотунум.

Сэһэргэһиибит хаппахчытын арыйабын, тус олоҕор наһаа орооспотум. Бачча сыллар тухары суруллан кэллэ ини, кэлбэтэ ини...

 – Төрдүгэр-уускар айар талааннаахтар бааллар дуо?

– Михалевтар аймах бастакы сүрэхтэммит киһибит Муостаах Сылгылаах Мордьуос Өлөксөй диэн эбит. Киниттэн “Кинээс ууһа” диэн Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ буолуор диэри, Түбэй нэһилиэгэр кинээстээн олорбут удьуор тахсар. Сэниэ буоланнар, 19-с үйэҕэ уолаттара, кыргыттара үөрэхтэммиттэр. Онон үөрэххэ дьоҕурдаах буолуу, сурук-бичик үлэтигэр сүгүрүйүү хааммытыгар баар. Сиэйэ уонна Түбэй оскуолалара биһиги абаҕаларбыт ааттарын сүгэллэр.

Биир абаҕабыт, П.И. Михалев, Иркутскайдааҕы учууталлар сэминээри­йэлэрин бүтэрэн, Бүлүү сүнньүгэр үөрэҕирии сайдыытыгар үлэлээбитэ. Онтон өрөбөлүүссүйэ долгуннаах кэмнэрэ үүммүттэригэр, саха норуотугар көҥүлү, үөрэҕи, сайдыыны эрэннэрэр саҥа былааһы уруйдуу көрсүбүт интэлигиэннэртэн биирдэстэрэ буолбута. 1922 сыл бүтүүтэ, 1923 сыл саҕаланыыта буолан ааспыт Бүтүн Саха сирин Сэбиэттэрин сийиэстэригэр Бүлүү уокуругуттан кыттыыны ылбыта. М.К.Аммосов, И.Н.Барахов, П.А.Ойуунускай баар биллэр хаартыскаларыгар ЯЦИК чилиэнин быһыытынан кини эмиэ баар. 1931–34 сс. Москубаҕа САССР бэрэстэбиитэлинэн таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Сэрии сылларыгар Москубаҕа “Главсеверморпуть” тэрилтэҕэ үлэлии олорон, сэлликтэн өлбүтэ. Ити аҕам аҕатын өттүнэн.

П.И. Михалев хаҥастан бастакы турар

Оттон аҕам ийэтин ийэтэ Кыыл Уола Сэргэй Сибиэрэп ийэтин кытта бииргэ төрөөбүттэр. Михалевтартан элбэх учуонайдар, биллиилээх суруналыыстар үөскээбиттэрэ. Холобур, успуорт суруналыыһа Вячеслав Степанов, Галина Нельбисова уонна кини бииргэ төрөөбүттэрэ Надежда Егорова-Намылы, убайдара Валериан Николаев. Аҕам соҕотох балтыттан оҕолоро эмиэ саха айар эйгэтигэр биллэн-көстөн эрэллэр. Оттон таайбыт Алексей Тимофеев – сэрии иннинэ айан-суруйан иһэн, эмиэ сэлликтэн суох буолбут бэйиэт. Кини хоһоонугар суруллубут “Таптыыбын көҕөрөр халлааннаах” ырыаны бүтүн өрөспүүбүлүкэ хуорунан толорор кэмнэрэ баара. Бу ситиминэн Күндэлиин аймахтыыбыт. М.Н. Тимофеев-Терешкин эмиэ чугас аймахпыт буолар. Оттон ийэм аҕатын өттүнэн биһиги түөлбэҕэ дүрбүйэн ааспыт дүҥүрдээх улуулар бааллар. Төрдүм-ууһум туһунан баччаҕа диэри ким да соччо ыйыталаһа илик, ол иһин ити сиһилии соҕус кэпсээтим.

– Умнуллубат суолу хаалларбыт кинигэлээххин дуу?

– Оскуолаҕа бастакы кылааска аҕам бииргэ төрөөбүт балтын кыыһа, балыс-дьүөгэ буолар Ириналыын (билигин И.Харайданова-Сэгэлдьийэ Чээлэй диэн аатынан айар суруйааччы) бииргэ киирбиппит. Кинилиин Түбэй оскуолатын бибилэтиэкэтин кинигэтин барытын ааҕан бүтэрэн баран, “саҥа кинигэ баар дуо?” диэн ирдэһэн тиийэр этибит. Үксүгэр саҥа кинигэ суох буолан, урут ааҕан сөбүлээбит кинигэбитин хос уларсан, “эмиэ маны ыллыбыт” дии-дии, дьиэлиирбитин өйдүүбүн. Ол сылдьан, “Төрөөбүт дойдугун төһө билэҕин?” диэн ааттаах ытыс саҕа, күөх өҥнөөх, таһыгар оҕо сирэйэ ойуулаах кинигэҕэ түбэһэн турабын. Онно саха диэн омук түҥ былыр Азия киэҥ истиэптэриттэн тахсан, аттаах сэриитинэн аан дойдуну дьигиһитэ хамсаппытын туһунан сирэйинэн дуу, таайтара дуу суруллубут этэ. Эмискэ, хайдах эрэ салгын арылларга дылы гыммыта, күҥҥэ күлүмүрдүүр килиэ тимир таҥастаах аттаах боотурдар субу кимэн кэлбиттэрин курдук буолбута.

Мин кырдьык, ол көстүү ортотугар долгуйа, сөҕө-махтайа, ол тыйыс сирэйдээх, үҥүү-батас тутуурдаах, туох эрэ күүстээх соругу толороору эрдээх хааннарын ылыммыт дьону одуулуу турар курдук этим... Өйдөнөн кэлбитим, бибилэтиэкэҕэ кинигэбин туппутунан турар этим. Кэнники элбэх үчүгэй кинигэни аахпытым эрээри, оннук илэ бааччы турукка киллэрэргэ түбэһэ иликпин. Ити кинигэни булан хос көрүөхпүн баҕарбытым ыраатта: ханнык иччилээх санаа дуу, ханнык уус-уран тыл дуу оҕочоос бэйэбин ол курдук долгуппута буолла? Күннээҕи түбүккэ үтүрүйтэрэн, ити баҕабын толорбокко сылдьар эбиппин санаттыҥ.

Наталья – оҕо сааһым өйдөбүлэ, Сайа – айар эйгэм

– Ханнык ааты бэйэҕэр чугастык ылынаҕын? Сайа эбэтэр Наталья?

– Оҕо сылдьаммын Наташа диэн ааппын сөбүлүүрүм. Ити аҕабынан эбэм Натаай аатын миэхэ биэрбиттэрэ. 1981 сыллаахха Хабаровскайдааҕы култуура институтугар “култуурунай сырдатар үлэ методист-тэрийээччитэ” идэҕэ үөрэнэ киирбитим. Бөлөхпөр соҕотох саха этим. Онно: “Тоҕо бэйэҕит сахалыы ааккыт суоҕуй? ” – диэн ыйыталларыгар аан бастаан түбэһэн, аат туһунан толкуйдуур буолбутум. Хата, “Маша, Оля, Иван ааттар эмиэ нууччалыы буолбатахтар – ити христианскай ааттар” диэни тобулан таһаараммын, хардарсар буолбутум уонна “кырдьык да, омук бэйэтин тылынан ааттаныахтаах эбит” диэн сахалыы аакка баҕарбытым.

Айар эйгэҕэ үктэнэрбэр, өрөспүү­бүлүкэ таһыгар үөрэммит буолан, суруйааччылартан кими да чугас билбэт, урут ханна да хоһоон ыытан көрбөтөх, бэчээттэммэтэх киһи этим. 1987 с. “Эдэр коммунист” хаһыат тэрийбит литературнай күрэҕэр кыттарга сананан, тоҕус хоһоону уонна биир кылгас кэпсээни сахалыы аатынан илии баттыахпын баҕарбытым эрээри, “ханна да биллибэтэх киһини атын аатынан булан ылыахтара суоҕа” диэн курдук кэнэн санааттан бэйэм ааппынан ыыппытым. Ити саҕана, бука, Сайа диэн аат өйбөр кэлиэ суоҕа эбитэ буолуо. Онон кэнэн буолуу ардыгар туһалыыр. Эмискэ хаһыакка мин хоһооннорум “Эдэр суруйааччылар мунньахтарын көрсө” диэн төбөлөөх, хайҕал тыллардаах бэчээттэнэн дьэрэлийбиттэрэ. Бииргэ үлэлиир кыргыттарым: “Үкчү эн курдук ааттаах кыыс хоһоонноро хаһыакка тахсыбыттар, аймаҕыҥ дуо?” – диэн ыйыппыттарыгар, хайыахпыный, “ити мин” диэн билиннэҕим дии. Айымньыларбын хаптаҕай кулгаахтаахха эппэккэ, хара харахтаахха көрдөрбөккө, кимтэн да сүбэлэппэккэ ыыппытым. Хата дьүөгэлэрим “ол иһин даҕаны, эйигиттэн туох эрэ тахсыахтаах этэ” диэн эрэллээх эбиттэрин истэн соһуйбутум.

1994 сыллаахха бастакы “Тыллыы” диэн ааттаах кинигэм тахсыбыта. Кинигэбин таһаарарбар, “сахалыы ааттанабын” диэбиппин, Моисей Ефимов: “Тоҕо эмиэ ол сахалыы ааттана сатаатыҥ? Бэйэҥ да араспаанньаҥ ураты соҕус, киһи өйүгэр хатанар. Улахан бэйиэттэр бары бэйэлэрин ааттарынан сылдьаллар: Сэмэн Данилов, Леонид Попов, Иван Гоголев, Бүөтүр Тобуруокап”, – диэн холобурдаата. Ол эрээри мин ол са­ҕат­тан бэйэм толкуйдаабыппынан, “сөп­төөх” диэбиппинэн салайтарар, ис турукпар улахан өһөс киһи буоллаҕым. “Сахалыы ааттанар ыралаах этим, ону толорор тоҕоос кэллэ”, – диэтим. Дьэ, ити курдук “САЙА” диэн аатым бэйэтэ хантан эрэ тиийэн кэлбитин ылынаммын, бастакы кинигэм таһыгар туруорбутум. Ол ааппын дьонум-сэргэм бары наһаа үчүгэйдик ылыммыттара. Онон билигин үксүлэрэ Сайаттан атыннык ааттаабат­тар, Натальябын умуннарыах да курдуктар.

Онон Наташа, Наталья оҕо сааһым өйдөбүлэ, үлэм-хамнаһым өттүгэр сылдьар, оттон айар эйгэм барыта – Сайа.

“Однажды проснулась знаменитой”

– Ол аата, эн “эмискэ биллиилээх буолбутум” диир кыахтаах эбиккин?

– Маны уруккуттан мэлдьи кэпсиибин. Улахан сонун буолбатах. 1987 с. “Эдэр коммунист” хаһыат күрэһигэр кыттаммын, эдэр суруйааччылар XIII Сүбэ мунньахтарыгар ыҥырыллыбытым. Бу, билигин санаатахха, устуоруйаҕа киирэр, сүрдээх суолталаах мунньах эбит. Бастакытынан, саха суруйааччылара икки аҥыы хайда иликтэринэ “литэрэтиирэбит кэскилэ” диэн тэрийбит бүтэһик мунньахтара. Иккиһинэн, ол саҕана саха сэбиэскэй литэрэтиирэтин чулуулара үгүстэрэ тыыннаахтар, эдэр суруйааччыларга тылларын-өстөрүн тиэрдэр, сатабылларыттан үллэстэр, сүбэлиир-амалыыр сэминээрдэри бэйэлэринэн салайбыттара.

Амма Аччыгыйа, Болот Боотур курдук баараҕай дьоннуун анаан-минээн көрсүһүүлэр буолбуттара. Кинилэр онно эппит хас биирдии тыллара билиҥҥэ диэри мин кулгаахпар иһиллэллэр, айар үлэбэр суолдьут сулус буолаллар.

Ол мунньахха Намтан сылдьар Анна Парникова-Сабарай Илгэни кытта “мунньах арыйыытынан” буолбуппут. Оччолорго баара-суоҕа 21 саастаахпын. Хаһыаттан, араадьыйаттан, тэлэбиидэнньэттэн кэлэн интервью бөҕөтө ыла сатыыллар. Тугу да, кими да билбэппиттэн мин кыбыстабын аҕай. Суруйааччылары айымньыларынан, суруналыыстары суруйууларынан, биэриилэринэн эрэ билэбин. Онтон бу дьиҥнээх бэйэлэринэн сылдьалларын саҥа көрөр буоллаҕым. Тэлэбиидэнньэҕэ быһа эпииргэ ыҥырбыттарыгар, олох да иэдэйдим. Онно көстөргө бэлэмэ суохпун, Сунтаарга көтөр билиэттээхпин диэн куотунан, кыттыбатаҕым. Онно Сабарай Илгэлээх уһуллубуттар этэ. Оччоттон баччаҕа диэри барытыгар баар буолан иһэр табыллыбатын тохтотор испэр “туох эрэ баар”. Уруккута ханна да иһиллибэтэх-биллибэтэх киһи дойдубар кэллэҕим утаа – туох баар хаһыакка мин сирэйим тахсар. Араадьыйаҕа эмиэ мин туспунан. Онон тэлэбиидэнньэни тохтоппутум сөп эбит. Онон “Однажды проснулась знаменитой” диэн турук миэхэ баар этэ диир кыахтаахпын. Почта үлэһиттэрэ “Сунтар, Михалевой Наталье” диэн аадырыстаах суруктары көтөҕүнэн миэхэ таспыттара. Ол курдук, тоҕус хоһоонунан, биир кэпсээнинэн биллиилээх буолбут киһиэхэ, көмүөл мууһун курдук тоҕо солоон, хоһооннор ааҥнаан кэлэн барбыттара.

– Ханнык Сойууска бааргыный?

– Билигин кимнээх эрэ Сойуустан тахсан бараннар, Суруйааччылар биир сойуустара ыһыллыбыта диэн курдук өйдөбүл баар. Ол эрээри, ити арахсыы улахан дойдубут – Сэбиэскэй Сойуус ыһыллыытыттан төрүөттээх. Арассыыйа Сэбиэскэй Сойуустан тахсыбытын курдук, ССРС Суруйааччыларын сойууһуттан бастаан Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһа тахсан барбыта. Хаалбыттар “бэлиитиктэр, баҕар, араҕыстыннар, оттон суруйааччылар аныгы сийиэспитигэр диэри тутуһан хаалыаҕыҥ, сийиэскэ инники хайдах буоларбытын быһаарыныаҕыҥ” диэн көрбүттэрэ да, оччотооҕу көҥүл тыал охсуута күүстээх буоллаҕа. Ол түмүгүнэн, Арассыыйа суруйааччыларын Сойууһа уонна урукку ССРС сороҕун түмсүүтэ – суруйааччылар Норуоттар икки ардыларынааҕы Сообществолара (МСПС) баар буолбуттара. Саха сиригэр эмиэ ити икки түмсүү филиаллара тэриллибиттэрэ.

Миэхэ 1994 с. “Сэбиэскэй Сойуус Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ” диэн киниискэни биэрбиттэрэ. Онно Моисей Ефимов күлэ-күлэ: “Мантыҥ “раритет” буолуоҕа. Сотору кэминэн саҥа киниискэлэр кэлиэхтээхтэр. Онуоха диэри маны өйгөр-санааҕар хаалар гына илдьэ сырыт. Устуоруйаҕа хааларга бу саамай үчүгэй өйдөбүнньүк буолуоҕа”, – диэбитэ. Ол киниискэм билигин да баар, кырдьык, сэдэх докумуон буолла.

Оччолорго “убайдар” талааннаах эдэрдэри бэйэлэригэр тардаллар эбит. Миигин Софрон Данилов ыҥыра сылдьыбыта. Далан Эдуард Соколов нөҥүө “биһиги Сойууспутугар киир” диэн суруйа сылдьыбыта. Айар эйгэҕэ киһи бастакы алгыһын ылбыт киһитин тутуһар сиэрэ баар. Онон миигин тустаах сэминээригэр көрөн ырыппыт, үрдүктүк ааттаабыт Моисей Ефимов Сойууһугар киирэрим биллэр этэ. Ол саҕанааҕы санаабар бу суруйааччылар арахсыылара быстах көстүү, сотору олох оннун буллаҕына, суруйааччылар эмиэ бары бииргэ буола түһүөхпүт дии саныыр этим. Икки аҥыы буоларбыт соччото суоҕа миэхэ тута көстүбүтэ: тус-туһунан мунньахтыырбыт быһыытынан, улуустан кэлэн куоракка 2–3 эрэ хонон барар киһи атын сүгүрүйэр суруйааччыларбын кытта чугастыы кыайан алтыспатаҕым. Ол миэхэ суруйбут Даланы да кытта, “Маҥан хаар” диэн кэпсээммин биир мунньахха хайҕаан истибит Суорун Омоллооммун да кытта. Билигин да итинник көстүү салҕанан барара хомолтолоох.

Саҥа суруйар дьон аҕа суруйааччылар такайыыларын хайаан да истиэхтээхтэр, истэригэр иҥэриниэхтээхтэр. Холобур, мин Амма Аччыгыйа: “Дьэ, билигин кырдьык таҕыста дии-дии эрэпириэссийэлэммит дьон дьыалата бөҕө хостонон эрэр. Оттон биһиги сэбиэскэй олоҕу туойан, туругурдан кэлбиппит. Мин икки харахпынан көрбүт киһи буоларбынан этэбин – икки өттүттэн кыыллыйыы баар этэ. Эһиги, эдэрдэр, кырдьыгы суруйа сатааҥ, орто сүнньүн тутуһан, ким да диэки буолбакка. Суруйааччы диэн оннук буолуохтаах. Онтон биһиги сэбиэскэй ирдэбил быһыытынан суруйдахпыт. Билигин эһиги көҥүл кэм оҕолороҕут. Бары өттүнэн үөрэтэн баран суруйар буолуҥ. Биһиэхэ оннук кыах бэриллибэтэҕэ”, – диэн эппитин умнубаппын. Мин итини билигин документальнай киинэлэри оҥоро, устуоруйаҕа сыһыаннааҕы суруйа сылдьан өрүү өйдөөн кэлэбин. Хайдах эрэ Амма Аччыгыйа мин үрдүбэр олорорун курдук санаан, тула өттүттэн үөрэтэн, кырдьыгын булан, дьоҥҥо тиэрдэргэ кыһаллабын.

Арахсыыбыт билиҥҥэ диэри баарыттан литэрэтиирэҕэ саҥа кэлэр ыччат кытта хайдыспытынан кэлэр курдук түктэри көстүүтэ баар буолла. Бу – норуот түмсүүлээх буоларыгар мөкү дьайыылаах. Онон, мин инникитин хайаан даҕаны холбоһуу баар буолуохтаах, литэрэтиирэбитин Сойуустарга араарбакка, биир кэлим көстүү быһыытынан көрүөхтээхпит, үөрэтиэхтээхпит, ырытыахтаахпыт диибин.

Тыыннаах тылбаастар

– Элбэх нууччалыы биллэр хоһооннору тылбаастаатыҥ. Оттон нууччалыы суруйааччыгын дуу?

– Сунтаарга – 10 сыл култуураҕа, 10 сыл тэлэбиидэнньэҕэ үлэлээн баран, саҥа үйэни кытта, 2001 с. Дьокуускайга көһөн кэлбитим. Оччолорго харчым суох, икки хороччу улааппыт оҕолоохпун, тэлэбиидэнньэ хамнаһа кыра баҕайы. Евгений Охлопков режиссер миэхэ биирдэ үбүлүөйгэ анаан “бу киһи аата хоһооҥҥо киириэхтээх” диэн, харчыга хоһоон суруйарбар көрдөспүтэ. Онно дьоҕурум тоҕо мин олохпор көмөлөһүө суохтааҕый диэн, “үлэххэ суруйбаппын” диэн санаабыттан арахсарга күһэллэммин сөбүлэспитим. Онтон ыла үбүлүөйдэргэ, урууларга, ардыгар нууччалыы тыллаах тэрээһиннэргэ анаан, хоһооннору суруйар буолбутум. Быыһыгар бэркэ табыллыбыттар да баар буолааччылар, ону “балар харчыга суруллубуттара” диэн харыстаабакка, уурумматаҕым, оннук таах хаалбыттара. “Оччолорго быраҕаттаан кэбиспэтэҕим буоллар, билигин үчүгэй айымньылар да ол хоһооннортон төрөөн тахсыахтарын сөп эбит” дии саныыбын. Анаан-минээн нууччалыы суруйа сатаабаппын, мин баарбыттан-суохпуттан нуучча литэрэтиирэтэ байбат да, дьадайбат да буоллаҕа. “Сахалыы үчүгэйдик суруйдарбын” диэн баҕалаахпын.

Тылбааһынан эмискэ дьарыктанан саҕалаабытым. 1999 с. А.Пушкин үбүлүөйүнэн ситимнээн Сэмэн Руфов “Я помню чудное мгновенье...” диэн улуу бэйиэт лирикатын чыпчаала буолар хоһоону сахалыы тылбаастыырга күрэҕи биллэрбитэ. Ол күрэх түмүгүнэн кыра кинигэ таһаарбыттара. Онно улаханнык сүгүрүйэр бэйиэттэрим кыттыбыттара эрээри, хайдах эрэ санаам иһинэн киирэр тылбаастар суохтара. Ол тылбаастары ааҕан бараммын, хайдах эрэ “Саха тыла Пушкины кыайан тылбаастаабат эбит” диэн наһаа хомойо санаабытым. Арай биирдэ хантан эрэ саҥа иһиллэр курдук “Оттон бэйэҥ тоҕо холоммоккун?” диэн. Онно “кырдьык да” дии санааммын, Пушкиммын ылан, холонон барбытым.

“Өйдүүбүн ол күлүм түгэни

Аан бастаан эйигин көрбүппүн.

Бу ууллан түһүөхтүү уйаҕар

Кэрэттэн кэрэни билбиппин...

Дьэ, ити курдук тылбааска киириим саҕаланан, билигин ордук сөбүлүүр, умсугуйар, сахам тылын имитэр-хомутар кыаҕы биэрэр дьарыгым буолбута. “Тыыннаах тылбаастар” диэн ааттаан туспа кинигэ таһаарбытым.

Дорҕоон дьоно барахсаттар...

– Үгүс хоһоонуҥ ырыа буолан ылламмыта ыраатта.

– Бастакы хоһооннорум тахсаат да, ырыа буолан ылламмытынан барбыттара. Ол кэмҥэ култуура эйгэтигэр үлэлии сылдьабын. Мин ырыаҕа диэн анаан хоһоон суруйбат буоллаҕым. Кимнээх эрэ “ырыаҕа анаан чэпчэки хоһооннору суруйар” диэн өйдөбүл үөскэтэллэрин билэбин. Ырыа буолар хоһоон киһи сүрэҕин таарыйар, ханнык эрэ көмүс дорҕооҥҥо дьүөрэлэһэр санаалаах, туспа тэтимҥэ кубулуйар аптаах буолар быһыылаах. Соһуйуом иһин, үөрүүнү туойар эрэ хоһооннор ырыа буолбаттар, дириҥ драмалаах, муҥур санаалаах да хоһооннор ырыа буолаллар. Хас биирдии киһи бэйэтигэр чугаһы буллаҕына, ырыа уостан түспэт буолар. Холобура, “Барыта баар этэ. Мин устар олохпор” диэн бастакы таптал туһунан хоһоонум Луҥха Өлөксөйүн дьүрүлүгэр киэҥник биһирэнэр ырыа буолла. Төрүөтэ – хас биирдии киһи олоҕор өйгө-санааҕа дириҥник хаалар умнуллубат түгэннэр, саныыр-ахтар бэлиэлэр бааллар, ону бу табыллыбыт ырыа этэр курдук.

2019 сыллаахха 144 ырыалаах диискэм тахсыбыта. Онно биир хоһооҥҥо 6-лыы, 7-лии тус-туһунан дьүрүллэр бааллар.

Бу сырыыга “Айар” национальнай кыһа көҕүлээһининэн, сонун көрүҥнээх ырыанньык таһааран эрэбин. Ол ту­һут­тан биллэр ырыа айааччыларым та­һы­нан, аҕыйах улуус мэлэдьиистэрин түмсүүлэрин кытта ситимҥэ тахса сырыттыбыт. Дьэ, хаһан даҕаны истибэтэх ырыаларым, эчи, элбэхтэрин... Дорҕоон дьоно барахсан ырыаны айар да буолар эбит! Бэйэм айымньым нөҥүө кэрэ эйгэтигэр элбэх дьонноохпун билбэккэ сылдьар курдукпун. Бу ырыанньыкпар ырыаларым эмиэ бары кыайан баппатылар. Ырыа хоһооно, толоруута, ону тэҥэ мин бу мэлэдьииһи, композиторы кытта алтыһыым, ырыам үөскээһинин туһунан ахтыы курдук суруйбутум киирдилэр. Ааҕааччы куар куодунан ырыалары истиэн, килииптэри көрүөн сөп. Ангелина Файрушина “Сахам сирэ” ырыатыгар “минус” фонограмматын уктубут. Ангелина бэйэтэ дьоҥҥо “ыллаатыннар” диэн биэрэ, тарҕата сылдьааччы. Онон куар куодунан ол ырыа фонограмматын булан ылыахтарын сөп. Ырыанньык буолаары турар ырыам киэһэтигэр атыыланыаҕа.

Сахалыы тыллаах блогердар элбииллэрэ буоллар...

– Тэлэбиидэнньэ үлэтин-хамнаһын кэпсэттэххэ...

– Тэхиниичэскэй өттүнэн сайдыы бөҕөтө барда. Урут бэлэм суруллубуту ааҕар дииктэрдэри дьон “олох алҕаһаабакка саҥараллара” диэн “ностальгиялыыр”. Билигин суруналыыс биэриитин барытын бэйэтэ бэлэмниир, булар-талар, сюжеттарын оҥорор, камера иннигэр тахсан кэпсиир. Онон тэлэбиидэнньэ суруналыыһыттан билигин ирдэбил үрдээтэ, күүһүрдэ. Эдэр оҕолор билиҥҥи олохпут сиэринэн тылы ситэ баһылаабаттара көстөр. Ол да буоллар, кэм-кэрдии ордук дьулуурдаахтарын уонна тулуурдаахтарын күөх экраҥҥа хаалларан, дьоһуннаах чыпчаалларга тиэрдиэ. Көрөөччүтүн ахсаанынан Арассыыйа үрдүнэн инники иһэринэн, эдэр, эрчимнээх салалта туруорар соруктара баһырхайынан, Саха тэлэбиидэнньэтэ билигин саха духуобунай олоҕун киинэ буолар таһымҥа тахсары ситиһиэҕэ. Бэйэм санаам, иитэр-үөрэтэр ис хоһоонноох биэриилэри күү­һүрдүөхтээхпит.

2000 сылга диэри национальнай оскуола кэнсиэпсийэтэ үчүгэй­дик үлэлээн кэлбитэ. Ол кэм оҕоло­ро, 30–40–50 саастарыгар сылдьар, айар эйгэҕэ, оҥорон таһаа­рар ха­йыс­хаҕа, бэлиитикэҕэ, уопсас­ты­ба­ҕа биллэр-көстөр, тыл, Өрөспүү­бү­лүкэ туһугар туруулаһар туруу-дьирээ дьон иитиллэн таҕыстылар. Бу дьон олохпутун сүрүннүүр муо­һаны эрэллээхтик тутуохтара диэн күүтэбин.

– Блогердар диэн баар буоллулар.

– Социальнай ситим күүскэ сайдан, билигин киһи барыта суруналыыс, блогер буолар кыахтанна. Бу маны саха тылын туһатыгар эргитэр кыах баар. Ыччат, оскуола оҕото социальнай ситимҥэ сахалыы кэпсиирин, көрдөрөрүн көҕүлүөххэ. Бэйэм манна суруйууларбын барытын сахалыы суруйабын. Миэнин омуктар ааҕаллара туох туһалаах буолуой? Бэйэм дьоммун кытта өйдөһөн олорорум ордук. Онон сахалыы тыллаах, суруйар-көрдөрөр блогердар элбээн истэхтэрин ахсын сахалыы суруналыыстыка күүһүрүөҕэ, сайдыаҕа. Холобур, Масаха Мэхээс таһаарыыларын дьон хаһыаттан да, тэлэбиидэнньэттэн да ордорон кэрэхсиир быһыылаах. Сахалыы блогерство саха суруналыыстыката аныгы кэми кытта тэҥҥэ хаамсарын хааччыйыаҕа.

“Соҕотохпун алгыыбын, соҕотохпун уруйдуубун”

– Олоххор саамай киэн тутта, чугастык алтыспыт дьоҥҥун кимнээҕи ааттыаҥ этэй?

– Норуот бэйиэтэ Моисей Ефимов, норуот суруйааччыта Егор Неймохов, Бастакы Бэрэсидьиэммит бастакы хамаандатын саамай чаҕылхай киһитэ Егор Жирков, алмааһы кырыылыыр произ­водствоны тэрийбит Георгий Яковлев, биллиилээх социолог Ульяна Винокурова о.д.а. өрөспүүбүлүкэ туруутугар биллэр-көстөр суолу хаалларбыт элбэх чулуу дьон. Кинилэр киһи быһыытынан ыраастара, омуктарын кэскилин туруулаһыылара миэхэ үрдүк холобур буолар.

Биири кэпсээн ааһыым... Чугастык алтыспатах да буолларгын, олоххор умнуллубат суолу хаалларар дьон баар буолар. 1994 с. норуодунай бэйиэт Уйбаан Гоголев-Кындыл мин “Тыллыы” кинигэм Пушкин аатынан бибилэтиэкэҕэ сүрэхтэниитигэр бырагыраамаҕа суох эрээри, эмискэ тиийэн кэлбитэ. Онно наһаа истиҥник: “Бу кинигэ таһыгар мин икки тылы көрөммүн соһуйдум, үөрдүм уонна ымсыырдым. “Тыллыы уонна Сайа” диэн тыллар. Наһаа даҕаны үчүгэй тыллар эбит. Бу тыллары эдэркээн кыыс хайдах булан ылан, инники күөҥҥэ туруоран таһаарда диэн сөҕөбүн. “Сайа” диэнтэн ханна да суох арамаат, чэбдик салгын кэлэр курдук”, – диэн элбэх дьон иннигэр эппитэ. Онон, “Сайа диэн ааппын кини алҕаабыта” диир кыахтаахпын.

Онно кини хас да түгэни бэлиэтээбитэ: “Эдэр оҕо “соҕотох, соҕотохсуйуу” туһунан суруйар. Дьэ, ити айар киһи сүрүн туруга. Ону кини бэлиэр билэр, бэлиэтиир эбит. Онон, бу кыыска итэҕэ­йэбин суруйуоҕа диэн. Дьиҥэ, айар киһиэхэ бары мэһэйдииллэр: оҕолор, ойохтор, доҕоттор, көссүүлэр... Тоҕо ону бу биһиги, улахан ааттаах суруйааччылар, эппэккэ сылдьыбыппытый?” Ити кини бу хоһооммун хайҕаабыта:

Киһи кэлэр соҕотох,

Киһи барар соҕотох.

Киһи сиргэ соҕотох,

Хатыламмат соҕотох...

– Тус олоххор соҕотохсуйууну билэн кэллиҥ дуо?

– Айар киһиэхэ соҕотох буолуу – алгыстаах түгэн. Мин хаһан эрэ таллаҕым дии: “Дьиэ кэргэн олоҕо дуу – эбэтэр айар үлэ дуу? ” диэн. Онно мин АЙАР ҮЛЭбин талбытым. Икки оҕолоох ыал ийэтэ итинник санааттан арахсыбытым. Биһиги тэлэбиидэнньэбит үлэтэ оччоттон-баччаҕа диэри болдьоҕо суох үлэ. Баҕар, түүн 1–2 чааска үлэлээн бүтүөхпүт. Ону уонна хоһоонум хас биирдии тылын күн аайы кимиэхэ эрэ быһаара сатаан сэниэбин эһэр санаам суох этэ. Кыргыттарым билигин бэйэлэрэ ыаллар, туспа олороллор, 3 сиэннээхпин. Дьиэбэр “Пушкин” диэн куоскалаахпын. Соҕотохпун диэн санаммаппын, кимнээҕэр туохха да баппат толору олохтоохпун. “Эрэ суоххун – эрдээх буол” диэн хоһоонноохпун ээ.

Эрэ суоххун – эрдээх буол.

Эрдэн барар күүстээх буол.

Энчирдэргэ бэриммэт

Энчирээбэт эйгэ буол.

Эрэ суоххун – кэрэ буол.

Талымастыыр өйдөөх буол.

Эйэргэһэр, эрэйдиир

Эгэлгэни сатыыр буол.

Эрэ суоххун – көҥүл буол.

Кынаттааххын билэр буол.

Эстэ-быста эрчиллэн

Эчикийэ, дьоллоох буол!

Хаһан баҕарар таламмын кэргэн тахсыахпын сөбө. Ол эрээри айар киһи көҥүлэ диэни күн бүгүҥҥэ диэри өрө тутабын. Биллэн турар, дьахтар хайа да түгэҥҥэ эрэ буолбатаҕын да иһин, эрэллээх доҕордоох буолуохтаах. Ону таскар тутар “эгэлгэтин” сатыахтааххын.

– Олох хайа өрүтүн талыаҥ этэй?

– 90-с сылларга күннээх былааҕы кытта эдэр сааспыт ньиргиэрдээх кэмнэрэ аастаҕа. Онон, дэмэкирээтийэни талабын. Көҥүл салгыны, аҕыйах кэмҥэ да буоллар, амсайан ылбыт дьоллоохпут. Бэйэбит тыллаахпыт-өстөөхпүт, култуурабыт сайда турар.

Ураты кэнсиэри дьоммор-сэргэбэр уунабын

– Түмүккэ буолаары турар тэрээһиҥҥиттэн быһа тардан, билиһиннэриэҥ дуу?

– Мэлдьи саҥаны толкуйдуур үтүөкэн доҕоттордоохпун. Бу сырыыга “Үбүлүөйү хайдах ыытыахха?” диэн толкуй буолла. Ону “60 сааскынан 60 бастыҥ ырыаны таһаарыахха баар эбит” диэн, Георгий Белоусов этии киллэрбитин, махталы кытта ылынаммыт, онно түһүнэн кэбистибит.

“Барыта баар этэ...” диэн ааттаах икки кэнсиэр буолуоҕа. Онно бииригэр – 30 ырыа, иккиһигэр эмиэ – 30 ырыа. Биллэр ырыаларым таһынан элбэх саҥа иһиллэр, сонун ырыалар ылланыахтара. Саха эстрадатын уонна оператын сулустарын таһынан Нам, Уус Алдан, Горнай, Сунтаар улуустарын ырыаһыттара, ырыа айааччылара кыттыыны ылыахтара.

Өссө сэргэх биир түгэн баар. “Бесаме мучо” диэн мин оҕо сааспыттан таптаан истибит ырыабын сахалыы тыллаатым. Ону урут киэҥ эйгэҕэ иһиллэ илик кэрэ куоластаах ырыаһыт толоруоҕа.

Ити курдук 16 уонна 19 чаастан буолар кэнсиэртэр хатыласпаттар, тус-туһунан оҥкуллаах буолуохтара. Бэйэм эмиэ биирдии кэнсиэркэ биирдии атын-атын нүөмэри толороору бэлэмнэнэ сылдьабын, долгуйабын.

Барыта баар этэ

Мин устар олохпор.

Барыта хаалбыта

Мин уйан сүрэхпэр.

Бу ырыа тылларыгар мин тус олоҕум бүтүннүүтэ баар – санаа түһүүтэ, үөрүүтэ-көтүүтэ, өрөгөйө, мэник-тэник эмньик саас...