Премьера – “Маһары. Ыраахтааҕыга айан”

 

 

– Бу испэктээкили Утум Захаровка суруйтардыбыт. Утум биһиги тыйаатырбытыгар иккис үлэтэ сүрэхтэниэ. Былырыын кини суруйуутунан “Коркин. Андаҕар” турбута. Маны сэргэ Красноярскай кыраай Минусинскай куоратыттан Сергей Гаевой диэн уот-күөс худуоһунньугун ыҥыраммыт үлэлиибит. Кинини кытта биһиги Минусинскайга икки испэктээкили: М.Булгаков “Последние дни” уонна Юджин О’Нил “Любовь под вязами” – туруорбуппут, онон бэйэ-бэйэбитин билсэбит.

 

 

 

– Биһиги испэктээкили түҥ былыргы курдук буолбакка, көрөөччүнү итэҕэтэрдии бүгүҥҥү күҥҥэ чугаһатан көрдөрүөхпүтүн баҕарабыт. Онтон Хаҥалас кинээһэ Тыгын сиэнэ, Бөдьөкө Бөҕө уола Маһары уобараһын кини ис туругунан, өйүнэн-санаатынан арыйарга дьулустубут. Маһары иһигэр баар утарсыытын, тус сөбүлүүрдээҕин-сөбүлээбэттээҕин кыайа тутан айаҥҥа турунар. Оннук бэйэтин кыайбыт киһини ким да кыайар кыаҕа суох диэн санаанан салайтардыбыт.

 

Маһарыны кытта Намтан Мыымах сиэнэ, Ньыыкка уола Нохто, Мэҥэттэн Быйаҥ Төҥүлү сиэнэ, Өрсүкэй уола Тирэх – үс кинээс улуу Ыраахтааҕыга Саха сирин бэрэстэбиитэллэринэн талыллан барбыттар. Этэллэр дии: “Бүөтүр I Арассыыйаҕа Дьобуруопаны арыйбыта”, – ол курдук бу дьон сахаларга Арассыыйаны арыйбыттар. Уһун унньуктаах суолларын от ыйыттан саҕалаан баран, сыл аҥаара кэм устата эриирдээх-мускуурдаах харгыстары туораан, айаннарын былаһын тухары хайдах уларыйбыттарын айбыт таҥара эрэ билэн эрдэҕэ.

 

 

– Ити Максим Мухоплев диэн тылбаасчыт дьиҥ баар буола сылдьыбыт киһи. Утум Захаров тустаах литэрэтиирэни, архыыптары көрөн үлэлээбитэ. Онно этиллэринэн, ити тылбаасчыт дьонноро бастакы дворян аатын ылбыттар эбит. Бойобуода Барнешлев эмиэ Москубаттан “үүрүллэн” кэлэн үлэлээбит аангылыйа омук хааннаах киһи.

 

 

 

Феодор Алексеевич Романов – Бүөтүр I убайа. Дьиҥинэн сахалар ити сырыы иннинэ XVII үйэ маҥнайгы аҥаарыттан саҕалаан хаста да ыраах­тааҕыга көрсүһүүгэ киирээри көҥүл көрдөөбүттэрэ. Онтон дьэ Феодор Алексеевич бүрүстүөлгэ олорон баран, кини ыҥырыытынан айаҥҥа туруммуттара. Ыраахтааҕы көҥүлүнэн иһэр дьоҥҥо хас биирдии куоракка көлөлөрүн, астарын-үөллэрин бэлэмнээн биэрбиттэр. Феодор Алексеевич бу иннинэ Кырыым татаардарын кытта үрдүк таһымнаахтык көрсүбүт. Биһиги дьоммут Арассыыйа ыраахтааҕытыгар тиийэн, тыҥаан турар кыһалҕаларын, юридическай, экэнэмиичэскэй боппуруостары туруорсубуттар.

 

Биллэн турар, испэктээкил – уус-уран айымньы, драматург бэйэтин дьүһүйүүтүн эбэн-сабан, тыйаатыр көрүүтүнэн суруйар.

 

Маһары, дьиҥэ, ыраахтааҕыга иккитэ бара сылдьыбыт. Ол иккис барыытыгар кинээс солотун ылбыт. Испэктээкилгэ бу икки сырыыны холбуу туттубут.

 

 

– Режиссёр быһыытынан артыыстар кыахтарынан, тылларынан-өстөрүнэн, психофизикалара сөп түбэһэринэн, ис туруктарынан көрөн оруолу түҥэтэбин.

 

“Маһары. Ыраахтааҕыга айан” биир дьиктитэ – үгүс нууччалыы тыл-өс баара. Аны сахалар нууччалары оонньуу сылдьарбыт эмиэ дьиктитик көстүөн сөп. Ол иһин бастаан ыраахтааҕы оруолугар “нууччаны оонньоппут киһи дуу” диэн санаа киирэ сылдьыбыта. Ол эрээри атын тыйаатыр артыыһа кэлэн үлэлэһэрэ эмиэ уустук буолуох курдук этэ. Онон атын национальнай тыйаатырдар нууччалыы оонньууллар, биһиэхэ да кыаллыа дии саныыбыт.

 

 

– Тыйаатыр дьоно Маһары көмүллэ сытар сиригэр, Хаҥалас улууһун Дьэр нэһилиэгин айаҕар тиийэн көҥүл көрдөөбүппүт, көрдөспүппүт. Даҕатан этэр буоллахха, былырыын учуонайдар Маһары уҥуоҕун булан, хаһыы үлэтин ыыппыттар. Устуоруйаҕа биллэринэн, маҥнайгы хаһыы үлэтин 1933 с. Гавриил Васильевич Ксенофонтов ыыта сылдьыбыт.

 

 

 

 

– Тыйаатыр арыйар, кэлэн көрөн, кимин-тугун өйдүөн баҕалаахтар салгыы бэйэлэрэ хасыһан, научнай үлэлэргэ ааҕан бардахха дьиҥнээх көстөр. Тыйаатыр угуйар суолталаах, “чопчу маннык этэ” диэн буолбатах. Бу Маһары туһунан испэктээкили туруоруохха диэн дириэктэрбит Пётр Тимофеевич Макаров тыл көтөхпүтэ. Билигин сүрүн оруолу толороору сылдьар. Итинник үөһэттэн кэлэр курдук барыта түмүллэн, хомуллан иһэр.

 

 

– Тыйаатырга Арбитаны туруора сырыттахпына, Арбитаны анаан үөрэтэр кыыс ыйыппыттаах: “Эн билбитиҥ дуо?” – диир. Мин “Тугу?” диибин. Арбита суруйбут эбит: “Мин өлөн баран, сири төгүрүччү орбитанан көтө сылдьыам, онтон тоҕус уон тоҕус сыл буолан баран, манна эргиллэн кэлиэм. Ол кэлэн баран, отой куйаарга көтөн хаалыаҕым”. Ол эппитин курдук, оруобуна тоҕус уон тоҕус сылыгар испэктээкил туруорбуппун. Этэллэр дии: “Айар дьон куйаар “транслятордара””, – диэн, ол курдук айар дьон бэйэбит да билбэппитинэн таба тайанабыт.

 

 

– Утарбакка, бэйэҕитин арыйан туран көрүҥ диэн этиэхпин баҕарабын. Хас биирдии көрөөччү син биир туспа көрүүлээх, өйдөөх-санаалаах. Ол иһин биир испэктээкили сөбүлээбэтэххитинэ, атын дьүһүйүүнү көрүҥ уонна санааҕыт сытарын, бэйэҕит киэнин булуҥ диэхпин баҕарабын.

 

 

– Былырыын Саха тыйаатырыттан “Бөдьөкө уола Маһары туһунан билсиһии кэннэ пьеса суруйуоҥ дуо?” диэн этии киирбитигэр испэр саараҥнаабытым. Онтон күһүн “этириэс ыйыппыттарыгар” “холонобун” диэбитим. Тыл барда – бас барда. Быйыл олунньу саҥата Андриан Борисов икки сыл устата анаан, ыраата көрдөөн суруйбут манагыраапыйата күн сиригэр тахсыахтааҕын кэтэһэн, ону ааҕан баран санаам тирэҕирэн суруйан саҕалаабытым.

 

Былыргыны суруйар тыл-өс өттүнэн, оччотооҕу үйэни, дьону, туланы, кэми сэгэтэн көрөөрү матырыйаалы хасыһыы сиэринэн сүрдээх дьикти даҕаны, балай да ыарырҕаттым.

 

 

 

 

– Бу биһиги Сергейдиин үһүс кыттыгас туруоруубут. Саха сиригэр кэлэн историческай айымньыга үлэлээн, эһиги норуоккут туһунан элбэх саҥаны биллим. Айылҕаҕытын, сиргитин-уоккутун сөбүлээтим, дьоҥҥут-сэргэҕит олус аһаҕастар, чиэһинэйдэр уонна наһаа талааннаахтар эбит. Ис сүрэхтэриттэн айар-тутар баҕалаах дьону кытта үлэлиир хаһан баҕарар үтүө түмүктээх буолар.

 

Миэхэ тыйаатыр үлэтигэр саамай сүрүнэ – испэктээкил туруоруута. Тоҕо диэтэххэ, биһиги үлэлээн бүтэн баран хаалбыппыт да кэннэ, испэктээкил хаалар. Ол эрээри хас биирдии үлэ миигин уларытар, ол курдук бу испэктээкил хайыы үйэ миигин уларытта, бэйэбин атын киһилии сананабын. Онон Сергейгэ, Саха тыйаатырыгар ыҥырыыгыт иһин махталбын биллэрэбин.

 

 

– Саха тыйаатыра Маһары туһунан испэктээкили туруорарын истэн олус үөрбүтүм. Тоҕо диэтэххэ, бу курдук хайысхалаах испэктээкил Саха тыйаатырын устуоруйатыгар, арааһа, аан бастаан туран эрэр быһыылаах. Холобур, Тыгын Дархан туһунан бары бэркэ билэбит. Тыгын Дархан төһө да устуоруйа лиичинэһэ буолбутун иһин, устуоруйа докумуоннарыгар сэдэхтик ахтыллар, ол иһин сэһэн-номох киһитин быһыытынан сыаналанар. Оттон Маһарыны биһиги, устуоруктар, быһа холоон 1630-с сыллар саҕаланыыларыгар төрөөбүт диэн быһааран турабыт. Кини олоҕун-дьаһаҕын, хайдах тэринэн олорбутун туһунан устуоруйа элбэх докумуоннара бааллар. Онон бу испэктээкил туран эрэрэ олус үчүгэй. Иккис өттүнэн, Маһары Саха сиригэр эрэ буолбакка, Арассыыйа устуоруйатыгар биллэр улахан түгэннэргэ, тэрээһиннэргэ кыттыбыта устуоруйаҕа да, култуураҕа да улахан суолталаах. Үсүһүнэн, Маһары таһыгар олоро сылдьыбыт дьон: сахалар да, нууччалар да, баайдар-дьадаҥылар да уобарастара көстөр.

 

 

 

 

– Биһиги билэр устуоруйа лиичи­нэстэриттэн саамай дириҥник үөрэтил­либит – Маһары. Кини аҕатын Бөдьөкөнү да, эһэтин Тыгын Дарханы да биһиги чопчу булар кыахпыт суох. Тоҕо диэтэххэ, ханна көмүллэ сыталларын, хайдах көмүллүбүттэрин билбэппит. Өскөтүн алҕас түбэстэхпитинэ да, “кинилэр” диэн быһаарар кыах суох. Онон Маһары археология өттүнэн үөрэтиллибитинэн улахан сыаннастаах.

Маһары Хаҥалас Ат Мыраан, Истээх Мыраан диэн ааттыыр сирдэригэр-уоттарыгар Дьэр нэһилиэгэр көмүллэ сытара уруккуттан биллэр. Онно кини, кини оҕолорун, сыдьааннарын, ойохторун уҥуохтара бааллар. 1933 с. Гавриил Васильевич Ксенофонтов салайааччылаах Дьокуускайдааҕы түмэл Маһары уҥуоҕун үөрэтээри эспэдииссийэ тэрийбитэ. Ол эспэдииссийэ балаҕан ыйыгар ыытыллыбыт буолан, ардах-хаар быыһынан ыксаллаах соҕустук үлэлээбиттэр быһыылаах. Биһиги иккистээн хаһан көрүүбүтүгэр оннук дии санаатыбыт. Гавриил Ксенофонтовтаах эспэдииссийэлэрэ “уон аҕыс малы ыллыбыт” диэн боротокуолга суруйбуттара архыыпка хараллыбыта баар, ол быһыытынан Емельян Ярославскай аатынан түмэлгэ көрдүү сылдьыбыппыт да, хомойуох иһин, барыта булкуллан хаалбыт. Ону Носов уруһуйдарынан, ойуулааһыннарынан чуолкайдаан билигин иннэ-кэннэ дьэ биллэн эрэр.

 

 

 

Былырыын Дьэр нэһилиэгин дьаһал­тата уонна ол саҕана Хаҥалас дьокутаата Дмитрий Семёнов өйөөннөр эспэдииссийэҕэ бара сылдьыбыппыт. Ол түмүгэр Маһары көмүүтүн иккистээн хаһан түөрт уонча саҥа малы буллубут. Булбут малларбыт хаспыт уҥуохпут чопчу Маһары көмүүтэ буоларын туоһулууллар.

 

Андриан Афанасьевич Борисов “Маһары хаҥастай быһыылаах” диэн этиитин кини быһаҕа туоһулуур. Быһаҕын биитэ оннук кылааннаммыт.

 

Ити курдук, бииртэн биир кыра мал бэрт элбэҕи кэпсиир кыахтаах, онон эбии үлэлиэхпит. Даҕатан эттэххэ, бу саас Розалия Бравина салайааччылаах Арассыыйа научнай пуондатын гранын ыллыбыт. Онон икки сыл тухары Маһары көмүүтүн дириҥник чинчийэргэ турунан сылдьабыт, үлэбит түмүктээх буолуо диэн эрэнэбин.

 

Маһары устуоруйа лиичинэһэ буоларынан, кини туһунан элбэх чахчы биллэринэн тыйаатырга улахан эппиэтинэс сүктэриллэр. Тоҕо диэтэххэ, көрөөччүлэр өйдөрүгэр тыйаатыр оҥорбут уобараһа хатанан хаалыаҕа уонна төһө да инникитин үөрэтиллибитин иһин, дьон-сэргэ бу уобараһынан ситимнээн өйүгэр-санаатыгар илдьэ сылдьыаҕа.