Дьокуускай куорат хабыллар хаба ортотугар, бааһынай ырыынагын аттыгар, Лермонтов уулусса 60-с дьиэтигэр, сахалыы сиэринэн, былыргы өбүгэлэрбит туттар ньымаларынан, кинилэр утумнарын удьуордаан, ону сайыннаран уонна кэлэр көлүөнэ кэнчээри ыччата доруобай, чэгиэн буоларыгар туруулаһан, сахалыы эмтиир Киин арыллан үлэтин саҕалаата.
Манна кэлбит ыарыһахтары үрдүк категориялаах быраас-хирург, травматолог, норуот мэдиссиинэтин бэрэпиэссэрэ, сахалыы эмтээһини дэгиттэр баһылаабыт, уопуттаах быраас Григорий ПОПОВ, маны тэҥэ кини уола, хирург-травматолог Эрхан ПОПОВ уонна подолог идэлээх Ксения ПРОХОРОВА сахалыы сиэринэн сайаҕастык көрсөллөр, эмтииллэр, сүбэ-ама биэрэллэр.
Бу кииҥҥэ тугу эмтииллэр эбитий? Өбүгэ ньыматынан хааннааһын, түөннээһин, илбийии, отоһуттааһын. Маны тэҥэ хаан баттааһына, сүрэх-тымыр ыарыыта, сис, илии-атах сүһүөхтэрэ, хамсык ыарыы (Covid-19) кэнниттэн хаан хойдуута, тирии ыарыылара (псориаз), о.д.а. Билиҥҥи балаһыанньаны учуоттаан, ыарыһахтары эрдэттэн суруйан көрөллөр-истэллэр.
* * *
Дьэ, ити курдук, ааспыт субуотаҕа Сахалыы эмтиир киин аһыллыытын сэргэҕэлээн, ааҕааччыларбар тиэрдэр сыаллаах-соруктаах, анаан-минээн бара сырыттым. Киирэ түһээти кытта, аныгылыы сиэринэн киирбит киһини көрсөргө аналлаах миэстэҕэ (ресепшен) чугаһыыбын. Хараҕым тута Ньыыкан кырдьаҕас мэтириэтэ ыйанан турарыгар хатанар. Бу аата, чахчы даҕаны, алаас салгынынан сайа охсор ытык сиргэ киирбиппин кэрэһилиир. Байбарылаах былааччыйалаах далбар хотуттар сэгэлдьийэ хаамсаллар. Олох дьикти, ураты эйгэ... Тута сэргэхсийэ түстүм, наадалаах сирбэр кэлбиппин эппинэн-хааммынан биллим. Ырааппыт даҕаны эбит, дьон-сэргэ ортотугар дьэгдьийбэтэх, сахалыы сыты-сымары ылбатах, күө-дьаа кэпсэппэтэх... Саҥа уораҕай малааһыныгар үтүө санаа бачыымын өйөөччү үгүс киһи тоҕуоруһа мустубут.
Сахаҕа былыр, мэдиссиинэ күүскэ сайда илигинэ, дьон-сэргэ норуот эмчиттэрин итэҕэйэрэ, сүгүрүйэрэ, билигин даҕаны убаастыыллар, итэҕэйэллэр.
Саҥа киин арыллыытын, арыылаах алаадьынан, дьөһөгөй сиэлинэн, СӨ Дархан этээччитэ, Сунтаар улууһуттан кэлэ сылдьар, Бүлүү улуустарын дарханнарын дархана Михаил Евсеев-Кураһаай Мэхээлэ “Туймаадабыт туонатыгар саха хаан аймаҕа сарсыҥҥытын кэҥэтэр, үйэлээҕин тобулар үтүөкэн бэйэлээх көмүс уораҕайа аһылынна” диэн алҕаан, арчылаан, аал уотун оттон арыйда.
* * *
Үрдүк категориялаах хирург-быраас, норуот мэдиссиинэтин бэрэпиэссэрэ, уҥуох тутааччы, отоһут Григорий Попов өбүгэлэрбит төрүт былыргыттан туттар, сүөһү муоһунан хаанныыр ньымаларын баһылаабыт саха эмчитэ. Кини норуокка биллэр эмчит Ньыыкан кырдьаҕас туттар ньыматынан 30-тан тахса сыл үлэлээн кэллэ. Бэйэтэ этэринэн, ыарыы төрдүн-төбөтүн үгүс сыл устата кэтээн, чинчийэн көрөр. Ол курдук, ордук сүрэх-тымыр, хаан баттааһыннаах, сис, сүһүөх ыарыылаах дьону эмтээбитэ ырааппыт. Өрөспүүбүлүкэ үгүс улуустарын кэрийэн ыарыһахтары эмтиир, сүбэ-ама биэрэр кэтэһиилээх эмчиттэрэ буолар. Саамай табыллан эмтиир ньымата, хайысхата – хааннааһын. Григорий Попов өбүгэтин ситимин иҥэриммит, ону тутуһа сылдьар эмчит буоларын кинини кытта кэпсэтииттэн өйдүүгүн.
Григорий Попов: “Хааннааһын киһиэхэ туох даҕаны куһаҕан дьайыыны оҥорбот. Эдэр киһи хаана, сырдык, убаҕас, тыган олорор буолар. Онтон сааһырбыт киһи хаана хойуу, сыстаҥнас”.
Григорий ПОПОВ, үрдүк категориялаах травматолог быраас, хирург, Арассыыйа норуодунай мэдиссиинэтин бэрэпиэссэрэ:
– Норуот мэдиссиинэтинэн 90-с сыллартан саҕалаан дьарыктаммытым. Онон, 30-ча сыл араас хайысханы хасыһан, ньымалары үөрэтэн, дакаастаан, өбүгэлэрбититтэн кэлбит ньыманы билиҥҥи олоххо сыһыары тутан, бу Киин арынан, үлэлээн саҕалаатыбыт. Быйыл өрөспүүбүлүкэбит төрүттэммитэ 100 сылын туолар. Бу кэм устата саха мэдиссиинэтэ диэн суоҕун кэриэтэ. Онон, мин бу сүҥкэн күҥҥэ-дьылга сахам норуотугар бэлэҕим буолар. Бэйэм Нам улууһун Хатырыгар төрөөбүтүм. Биир дойдулааҕым М.К. Аммосов үйэ анараа өттүгэр өрөспүүбүлүкэ ыстаатыһын И.В. Сталинтан ылбыта.
Былырыын муус устар 22 күнүгэр Москуба куоракка норуот эмчиттэрин бэрэсидьиэнэ В.В. Егоровка саха норуотун мэдиссиинэтин дакаастаабытым. Онно бара сылдьан, норуот эмчиттэрин Кэнгириэстэригэр кыттаммын, дакылаат аахпытым. Кини миэхэ бэрэпиэссэр аатын, мэтээлин туттарбыта уонна “Саха норуот мэдиссиинэтин атаҕар туруор” диэн өйөөбүтэ.
* * *
Федот ТУМУСОВ, Судаарыстыбаннай Дуума дьокутаата, доруобуйа харыстабылыгар кэмитиэт бэрэссэдээтэлин 1-кы солбуйааччыта:
– Судаарыстыбаннай Дуума доруобуйа харыстабылыгар кэмитиэт иһинэн норуот мэдиссиинэтин эспиэрдиир сэбиэтэ баар. Мин ол кэмитиэт салайааччыта буолабын. Арассыыйа таһымыгар норуот мэдиссиинэтэ, традиционнай мэдиссиинэ сайдыытыгар сокуон өттүнэн сөптөөх буоларыгар үгүс үлэ-хамнас барар. Профилактика, реабилитация уонна эмтээһин өттүгэр норуот мэдиссиинэтэ баар буолуохтаах уонна бөҕөргүөхтээх диэн санаалаахпын.
Бүгүҥҥү сааскы, ылааҥы күҥҥэ кэлэн кыттарбыттан сүрдээҕин үөрэбин. Бу Саха мэдиссиинэтин киинэ аһылларын туһунан Арассыыйа Федерациятын таһымыгар билэллэр уонна сэҥээрэллэр. Ол курдук, Арассыыйа Доруобуйаҕа харыстабылын министиэристибэтиттэн уонна мин үлэлиир доруобуйа харыстабылын кэмитиэппиттэн эҕэрдэ суруктар кэллилэр. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит быйылгы улахан уратыта судаарыстыба буолбуппут 100 сылын туолар. Маны сэргэ доруобуйа харыстабылыгар үгүс үлэ-хамнас ыытыллар. Ол курдук, бу сотору кэминэн кардиологическай киин үлэҕэ киириэхтээх. Онкология киинин тэрийии үлэтэ-хамнаһа бүтэн эрэр.
Биһиги норуоппутугар былыр-былыргыттан дьону-сэргэни эмтиир араас ньыманы баһылаабыт эмчиттэр, отоһуттар бааллара, билигин даҕаны бааллар. Араас кэмҥэ кинилэр күүстэрэ-уохтара дьону-сэргэни эмтээн-томтоон кэллэҕэ. Мин өйдүүрбүнэн, 21-с үйэҕэ киирэн баран бу – бастакы Киин. Онон саҕалааһын быһыытынан, бу киин аһыллыбыта улахан суолталаах. Саха сирин олохтоохторо манна кэлэн доруобуйаларын тупсарыахтара, туруктарын күүһүрдүөхтэрэ диэн эрэлбит улахан. Маннык киин баар буоллаҕына уонна инникитин өссө даҕаны элбээн истэҕинэ, норуот эмчиттэрин үлэлиир ньымалара күүскэ тарҕанан, дьоҥҥо-сэргэҕэ туһалаах буолуоҕа.
* * *
120 кв.м иэннээх, элбэх кэбиниэттээх, сүрдээх ыраас, тупсаҕай оҥоһуулаах Киин кэлбит киһи болҕомтотун тардыан тардар. Ыалдьыттары Григорий Гаврильевич үлэлиир кэбиниэттэринэн батыһыннара сылдьан көрдөрдө, билиһиннэрдэ уонна: “Туйах хатарааччы уолум Эрхан Григорьевич үлэлээн, салҕаан барарыгар эрэнэбин”, – диэн санаатын үллэһиннэ.
Уоллара Эрхан Григорьевич Свердловскайдааҕы юридическай академияны үөрэнэн бүтэрэн, “төрөппүттэрим туйаҕын хатаран быраас буолар эбиппин” диэн үтүө санааны ылынан, ХИФУ мэдиссиинэ институтун үөрэнэн бүтэрэн, быраас идэтин баһылаан, дьонун кытта тэҥҥэ үлэлээн эрэрин хайгыы иһиттибит. Эдэр киһи быһыытынан сахалыы эмтэнии ньыматын аҕатыттан иҥэринэн, толору баһылаан, бу киин салайааччытынан үлэтин саҕалаабыта үөрдэр. Маны этэн эрдэхтэрэ “Утум уостубат, удьуор салҕанар” диэн. Онон, Эрхан Григорьевич төрөппүттэрин үтүө үгэстэрин салгыа, олоҕун мэдиссиинэҕэ аныа диэн эрэниэҕи баҕарыллар.
* * *
Манна “подолог” диэн сорох-сорохтор саҥа истэр идэбит баара соһутта. Дьэ, тугу эмтиир эбитий подолог? Бу саҥа баар буолбут сэдэх идэ эбит. Киһи барахсан саҥа бастакы хардыыны оҥорон хаамар буолуоҕуттан үйэтин тухары атаҕын тилэҕэ элэйиэр диэри хаамар сүрүн чааспыт – тилэхпит буолар. Ол тилэхпит чэгиэн буоларын туһугар манна сахалыы эмтэнии киинигэр К.В. Прохорова анал кэбиниэт үлэлэтэн эрэр. Онон, сахалыы эмтэнии сонун хайысхатын инникитин даҕаны салгыы билсиэхпит, кэпсиэхпит турдаҕа.
* * *
Григорий Попов: “Аһылыкпыт барыта суолталаах, анабыллаах, хас биирдии уоргаҥҥа анал дьайыылаах буолар. Саахар сүрэххэ, сүрэх мөхсөрүгэр наадалаах. Эт, балык аһылыктар – быччыҥҥа, ол улаатарыгар. Килиэп киһи ис туругар сылааһы биэрэр”.
Билигин тас дойдуттан киирэр эмп-томп сааҥсыйаланан турар кэмигэр, саха норуота бэйэбит сахалыы оппутун-маспытын өйдөөн көрөн, ону туттан эмтэнэр кэммит кэлбитин Ийэ айылҕабыт сипсийэр. Бэйэбит айылҕабытыгар үүнэр тиит, бэс, хатыҥ мастарбыт, күөх хонууга чэчирии, наскыйа тыллар сибэккилэрбит “биһигиттэн күүстэ-уохта ылыныҥ эрээ-ээ” диэн, наскылдьыһа үүнэллэрин, сайаҕас санаалаах саха норуота өйдүүр кэммит кэллэ бадахтаах...
Дьэ, ити курдук Дьокуускай куорат килбэйэр киинигэр сахалыы эмтээһин Киинэ саха норуотун үөрүүтүгэр арылынна. Үтүө сүбэнэн-аманан туһанааччы, олох кэрэ киэлитигэр иккиһин эргиллээччи өссө элбиэ турдаҕа. Григорий Попов сахалыы эмтиир ураты кыаҕын, күүһүн итэҕэйэр дьон үгүс. Бастакы эмтэнии кэнниттэн тута төбөлөрө чэпчиир, харахтара сырдыыр, олоҕу көрүүлэрэ уларыйар. Онон, бу саҥа уораҕай сырдык олох салаллар үтүө мааны түһүлгэтэ буолуоҕа. Манна киһи этин-сиинин уларыйыытын, ыарыы төрүөтүн быһаарыахтара. Григорий Гаврильевич аныгы билими кытта төрүт сатабылы дьүөрэлээн, улуустары кэрийэ сылдьан төһөлөөх киһиэхэ көмөлөспүтүн ааҕан сиппэккин. Билигин кини кыаҕар, сатабылыгар наадыйааччылар биир сиргэ кэлэн көрдөрүнэн, эмтэнэн барар кыахтаннылар.
Бу кииҥҥэ эмтэнэ кэлбит хас биирдии ыарыһах үтүөрэн, үөрэн-көтөн барарыгар баҕа санаа бастыҥын аныыбыт. “Уоттаах харахтаах утары көрбөтүн, татаар тыллаах таба эппэтин диэн, сахалыы сиэри-туому өрө тутан, куйах гынан, өбүгэ үгэһин тутуһан, кинилэр өйөбүллэринэн үүнэн-сайдан иһиҥ, үлэҕит-хамнаскыт ситиһиилээх буоллун”, – диэн, Дархан этээччи Кураһаай Мэхээлэ алгыстаах тылынан суруйуубун түмүктээтэҕим буоллун.
Саха киһитин этигэр-хааныгар, өйүгэр-санаатыгар, кутугар-сүрүгэр чугас сахалыы эмтиир Кииҥҥэ көрдөрүнүҥ, эмтэниҥ, чөл туруктаах буолуҥ!
Сахалыы уораҕай аһыллыытыгар сырыттаСаргылаана БАГЫНАНОВА.
Сэҥээриилэр
Мин манна үөрэбин эрэ.Билиҥҥи медицина эмтэрэ,томторо да барыта албын эбит.
Тэрийээччилэргэ Барыгытыгар уруй - айхал.Айыы суолун аартыга аһаҕас буоллун.