Дугин ыстатыйатыгар Арассыыйа аныгы элиитэтин ыарыһах төрөөн, оккураҥнаан төннөн эрэр төрүөххэ холуур. Бу элиитэ ааспыт үйэ 90-с сылларыгар сэбиэскэй уопсастыба эстиитин кэмигэр өрө мөҕөн тахсыбыт. Бу элиитэ хоруупсуйаһыт чунуобунньуктартан, криминалитеттан, арҕаа дойдулар “сабыдыалларын ааҕыннарыттан”, бэрт түргэнник хомсомуоллартан, хомуньуустартан либэрээл буола дьүһүн кубулуммут дьонтон турар.
Путин былааска кэлиэҕиттэн Арассыыйаҕа элбэх уларыйбыт, ол эрээри ити элиитэ оннунан хаалбыт. Путин бу балаһыанньаны уларыта сатаабатах, буолуохтааҕын курдук ылыммыт.
Бу элиитэ былаас чыпчаалыгар уопсастыба түгэҕиттэн 90-стар алдьатыылаах дьайыыларын көмөтүнэн тахсыбыт. Төрүттэммит сиригэр туох да үчүгэй суоҕа: сарсыҥҥы биллибэтэ, тулалара дьадайыы, ньүдьү-балай быһыы, кырыктаах, хабыр олох этэ.
Дьэ, бу ынырык олохтон тахсарга кэрээнэ суох барыахха наада этэ. Ханнык да идиэйэҕэ, позицияҕа, ээтикэҕэ, бэл, кыра култуура оҕотунан сирдэппэккэ, эмиэ бэйэҥ курдук уопсастыба сүөгэйигэр талаһар адьырҕалары кытта өлөрү кэрэйбэккэ охсуһан, сиэһэн үөһэ эрэ тахсар санаа баһыйара. Онон 90-старга үөскээбит элиитэ – хабыр, кырыктаах, аһыныгаһа суох.
Үгүстэр ити хаан олбохтоох суол сиэртибэлэрэ буолбуттара, оттон үөһэ ыттыбыттар туох да нуорманы, быраабыланы билиммэттэрэ. Атын суол суоҕа – саамай кырыктаах, адьырҕа, киһилии майгытын сүтэрбит, иҥсэлээх уонна киитэрэй эрэ тыыннаах хаалара.
Бу элиитэ уларыйар кыаҕа суох уонна баҕарбат. Былаас таһымыгар тахсаат, кытаанах монополияны олохтообута. Аллараттан былааска кинилэр курдук тарбачыһан тахсан иһээччилэр суолларын, кыаҕынан туһанан, “анныттан аргыйбат” гына бүөлээн кэбиспитэ.
Ситиспит балаһыанньаларын хааллараары элиитэ бэрэстэбиитэллэрин үксэ абааһыга да атыыланар: идеологияларын, олоххо көрүүлэрин, итэҕэллэрин уларытарга бэлэмнэрэ, бэл, эр дьон дьахтар буолары кэрэйбэттэрэ. “Хайдах эмэ гынан үөһэ эрэ хаалбыт киһи” диэн.
Төһө да сөбүлээбэтэллэр, күннээҕи ботуруйуоттуу бэбиэскэни билинэргэ күһэллибиттэрэ. “Кырыым кимиэнэй?” диэтэххэ, “кимиэнэ дии саныыгын да, ол киэнэ”, эбэтэр “Биһиэнэ диэҥ” диэтэххэ – “биһиэнэ”, “биһиэнэ буолбатах” диэтэххэ “биһиэнэ буолбатах” диэхтэрэ.
Бүгүн бары өйдүүбүт, Арассыыйа маннык элиитэлээх ырааппат, эстэр суолга киирэн турар. Кинилэр туох баар кыахтара эһиннэ, ол эрээри сайдыы өрө тахсар лиибин хам хатаатылар. Билигин туох да буолбутун иһин миэстэтин ыһыктыбакка турар баҕалаах. Ол түмүгэр уопсастыбаҕа улахан социальнай дэпириэссийэ үөскээтэ. Ол ордук хамсык кэмигэр сытыырхайда. Норуот маннык элиитэни сөбүлээбэт, оттон кинилэр бэйэлэрин баҕаларынан туораабаттар.
Билигин да бу элиитэ уопсастыба атын утары элиитэни: либэрээллиини дуу, ботуруйуоттууну дуу, социалистическайы дуу үөскэтэ сатыырын харгыстыыр сэниэлээх. Утары ханнык эмэ күүс хамсаатын да, салайар кылаас кырыктаахтык хам баттыыр.
Ол эрээри сыллар ааһаллар, 90-стар адьырҕалара кырдьаллар. Дьэ, саамай интэриэһинэйэ манна саҕаланар. Кинилэр муспут баайдарын, былаастарын оҕолоругар биэриэхтээхтэр диэн саныаххыт. Оттон манна кинилэри улахан кыһалҕа күүтэр. Кинилэр үөһэ былааска тахсары ситиспит кэмэлдьилэрин, майгыларын оҕолоругар биэрэр кыахтара суох. Кинилэри уопсастыба түгэҕин хараҥа эниэргийэтин абата-сатата, тулаларын абааһы көрүүлэрэ иитэн таһаарбыта. Ити бириинсиптэр тылынан бэриллибэттэр, итини олорон ааһыахха наада.
Оттон оҕолоро букатын атын, баай-талым олох биһиктиир усулуобуйатыгар улааттылар.
Төрөппүттэрин адьырҕа майгыларын үтүктэр, кыайан ылынар кыахтара суох. Төрөппүттэриттэн кинилэргэ барыта баарынан уратылаахтар. Онон төрөппүттэрэ уопсастыба түгэҕиттэн тиистэринэн солоон үөһэ тахсыбыт майгыларын үтүктэри, онто да суох баай олохтоох олорон наадалааҕынан аахпаттар.
Төрөппүттэрэ былаас, баай иһин охсуһуу ухханыгар ылларан оҕолоругар үчүгэй иитии, үөрэх биэрбэтэхтэрэ. Бу кырыктаах киирсиигэ култуура мэһэй буолан, хам тэпсиллэрэ. Ыарахан охсуһуу кэннэ ылбыт миэстэни тутан хааларга сыыдам адьырҕа майгы, өрүү кэтэнэ сылдьыы ирдэнэрэ.
Маннык иитиилээх агрессивнай, күүстээх дьон ким да тылын истибэт буолаллар, утары саҥарбыты барытын хам баттыыр майгыланаллар. Кэргэннэригэр, оҕолоругар эмиэ оннук кытаанах сыһыаннаахтар. Күрэстэһээччини эбэтэр таҥнарыахсыт дии санаатаххына, бэл, бэйэ дьоно диэн өйдөбүл умнуллар.
Онон Арассыыйа элиитэтин оҕолоро үксүлэрэ психо-социальнай кэлиэкэлэр диэххэ сөп. Кинилэр төрөппүттэрэ ситиспит позицияларын тутан хаалар кыахтара суох, өссө өрө тахсар туһунан этиллибэт даҕаны.
Баай талым олохторо уонна төрөппүттэрин – 90-с сыллар дьоруойдарын – өйдөрүн таһыма хатыспыта кинилэр былааска тардыһыахтаах дьулуурдарын таҥнары тардар. Ол иһин ити оҕолор төрөппүттэрэ муспут баайдарын, былааска ыттыбыт таһымнарын сатаан туһамматтар, бэрт түргэнник ыһан-тоҕон кэбиһэр кыахтаахтар. Кинилэр төрөппүттэрэ сотору-сотору арахсалларыгар баайдарын былдьаһан сэриилэһиилэрэ оҕолорун психикатыгар охсор, этикаларын суох гынар.
Аҕыйах кэминэн 90-с сыллар элиитэлэрэ кырдьан былаастан туоруохтара, оттон кинилэри оҕолоро кыайан солбуйар кыахтара суох. Билигин ким да кэлэр элиитэни бэлэмнээбэтинэн, ити 90-стартан тахсыбыт элиитэ, цинизмтэн, ньэгэй, ньүдьү-балай быһыыттан, кырыктан ураты тугу да биэрэрэ суох буолан, бэлитиичэскэй систиэмэ коллапса үөскүөҕэ.
Ити процесс өр барыа да, олох да биллибэккэ ааһыан сөп. Аныгы элиитэ адьырҕаларыгар үөһэ тахсар аан 1980 сс. бүтүүлэригэр аһыллыбытынан аахтахха, саамай эдэрдэрэ 50-ттан тахсыбыт дьон. Кинилэр элбэх буолан эмискэ тахсан, кэннилэриттэн кими да таһаарбакка, кырдьыы барыларыгар тэҥҥэ кэлэр. Кинилэр түргэнник кырдьан иһэллэр. Олохтон туоруур кэмнэрэ ыган кэллэ.
Билигин Арассыыйаны 90-с сылларга уопсастыба алын таһымыттан тахсыбыттар салайаллар. Атына барыта “Биригээдэ”, “Бандьыыттар Петербурдарын” сэрийээллэрин салгыыта буолан баран иһэр. Бу устуоруйа уонна социальнай эйгэ кыаҕа биһиги харахпыт ортотугар баран эрэр. Оттон кинилэри солбуйар кыахтаах атын элиитэ үөскүөн сөбүн билигин былааһы тутан хаалбыт “Бандьыыттар Петербурдара” туора түһэ сытар.
90-стар тыыннаахтарын тухары ханнык да кэлэр кэм кэлбэт. Олох саҥардыллыыта бу ньамахтаах долгун сүттэҕинэ эрэ саҕаланыаҕа. Оччоҕо эрэ тугу эмэ толкуйдаан, Арассыыйаҕа наадалаах дьиҥнээх элиитэни бэлэмнээһини саҕалыахха сөп. Маннык хас да көлүөнэ устата барар бырасыас дойдуну күүтэрин туһунан тылларынан А.Дугин ыстатыйатын түмүктүүр.
А.Дугинтан саҕыллыбыт санаалар
Элиитэ (фр. еlite — «бастыҥ; талыллыбыт», лат. eligo — талабын «выбираю»[1]) в социологияҕа уонна политологияҕа — судаарыстыбаны уонна экэниэмиэкэни салайыыга үлэлиир үрдүк дуоһунастаах, кинилэри кытта чугас сибээстээх дьон уопсай ааттара. Дэмэкирээтийэ дойдуларыгар “элиитэ тастан сабыдыаллаан уларытыыга аһаҕас, оттон авторитарнай уопсастыбаҕа кими да киллэрбэт бүтэй буолар” диэн тылдьыттарга быһаараллар.
Александр Дугин Арассыыйа салайар элиитэтин иһигэр сылдьарынан, киниттэн маннык ыстатыйаны ким да күүппэтэҕэ буолуо, соһуччу иһилиннэ. Ол эрээри, толкуйдаан көрдөххө, сахалыы сымнатан эттэххэ, тыала суохха мас хамсаабат.
Ленин, Сталин “өбүгэлэрин дойдуларыгар” биир да баайа суох аттаммыттара диэн өлбүттэрин кэннэ баайдарын, малларын-салларын суруйбут уопустара бигэргэтэр. Ол эрээри, сэбиэскэй былаас бастакы сылларыттан баартыйаҕа, сэбиэскэй уорганнарга салайар үлэҕэ сылдьар дьон баайга-дуолга, үчүгэй олоххо олороругар болҕомто ууруллубутун эмиэ устуоруйа докумуоннара бигэргэтэллэр. Олору номенклатура испииһэгэр киирэр дьон диэн арааран ааттыыллара. Бэйэ дьоно диэн, атыттар өстөөхтөрүгэр дылы. Номенклатура дьонтон атыннык, ордук үчүгэйдик хааччыллара. Холобур, сэрии кэмигэр салайар дьон судаарыстыбаттан ас ылаллара, биир да салайааччы хоргуйан өлбүтүн туһуанн ханна да суруллубат. Боростуой холкуостаахтар муҥнаахтарга киилэ да бурдук көрүллүбэккэ, Саха сиригэр сэрии бастакы сылларыгар улахан хоргуйуу, өлүү-сүтүү тахсыбыта.
Мин көлүөнэм 70-80-с сыллары үчүгэйдик өйдүүр. Обкуом, сэбиэскэй уорганнар бары бастыҥы, үчүгэйи маҕаһыын кэтэх аанынан ылаллара, бэл, анал нобуор оҥороннор. Ханна барытыгар билсии, ким аймаҕа буолар судаарыстыба биэрэр барҕатыттан тугунан эмэ тиксэргэ улахан оруоллааҕа. Оттон боростуой дьон уочаракка анньыллара, сэбиэскэй былаас тиһэх сылларыгар толуонунан түҥэтиллэр аһынан-таҥаһынан олорорго күһэллибитэ. Онон хомуньуус баартыйа суулларын норуот улаханнык аһыйбатаҕа. Боростуой дьон “партократтар” уурайан, маҕаһыын кэннинэн кистээн хааччыллыы бүтэн тэҥ буолар дэмэкирээтийэ олох уонна барыта кырдьыгынан көрүллэр правовой уопсастыба кэлиэ диэн эрэнэрэ.
Тойот-хотут былаас кинилэргэ хааларын билэр буолан, кинилэр салгыы байарга, кыаҕырарга өссө үчүгэй былаас кэлэн эрэрин биллэхтэрэ.
Сэбиэскэй былаас эстибитин кэннэ, биир хаһыакка Кэбээйи райкомун 1 сэкирэтээрэ С.Кобяков оччолорго норуот ити “партократтар” диэн ааттыыр дьонун саха норуотун көмүс генопуондата буолабыт диэн дорҕоонноохтук эппитэ өр кэмҥэ уопсастыбаҕа улахан соһуччу сонун буолбутун өйдүүбүн. Кырдьык, сэбиэскэй былааска, хомуньуус баартыйа аппараат “оонньуутугар” эриллибит элиитэлээҕэ, салайааччы үүнэр ситимин үлэлэтэрэ. Бастыҥтан бастыҥ талыллан тахсар дии саныыр дьоммут ортотугар конъюнктураны батыһааччы, туһанааччы элбэх эбит буоллаҕа. Онон ол дьонтон ким да, Ф.Г. Охлопковтан ураты, аһаҕастык сэбиэскэй былааһы, хомуньуус баартыйаны көмүскээн, илиитинэн листовка суруйан утарсыбытын курдук, аһаҕас охсуһууга ыҥырбыт дьон баарын өйдөөбөппүн. Төттөрүтүн, бартыыйынай билиэтин хайыта тыыппыт, силлээн-хаахтаан бырахпыт дьоруой курдуга.
Билигин суукка-сокуоҥҥа дьон улахан эрэлэ суох. Элиитэ туох да моральнай эппиэтинэһи, сиэр-майгы өттүнэн үрдүк сыаннастары тутуһар диэбэккин. Номенклатура сытыйдар да, сэбиэскэй кэмҥэ идеология син өрө тутуллар буолан ити сыаннастары билинии баара, култуура, билим инники күөҥҥэ сылдьара. Куосумаһы баһылааһыны С.Королев курдук дьыалатыгар дириҥ бэриниилээх, быһаччы дьарыктаммыт улахан учуонайга буолбакка ханнык эмэ чунуобунньукка сүктэрбиттэрэ буоллар, куосумаска тахсыахпыт саарбах этэ. Оттон билигин куосумаһы суруналыыс, кыһыл тылынан былаас үрдүкү араҥатыгар тахсыбыт Д.Рогозин салайар. Аракыаталарбыт сууллаллар, ситиһиибит суох, атын дойдулартан улаханнык хааллыбыт диэн соҕуруу элбэх эспиэр, СМИ суруйар. Аатырар Билиммит акадьыамыйата эмиэ “көмүс харчы” ухханыгар оҕустаран, кэмиэрчэскэй ыллыкка көспүтэ ыраатта. Култуура, ускуустуба, литэрэтиирэ туһунан этэ да барыллыбат – шоу, араас саарбах сулустар күлүктэригэр көмүллэн, норуокка үрдүк сыаннастары тиэрдэр ыыра муҥутуур кыараата.
Бу отучча сыл дойду баай-харчы былдьаһыы кириминээл эйгэтин сонуннарыгар олорон кэллэ. Эргитэ санаатахха, Дугин сөпкө этэр, бары бөрөлөр тиистэринэн суолларын солоон, элиитэ буолан олороллор. Туох да сибэтиэйэ суох, харчы эрэ үҥэр таҥаралаах үйэ сатыылаан турар. Субу-субу улахан хоруупсуйа айдаана сатарыыр. Арассыыйа үөрэҕин миниистирин солбуйааччытыгар тугунан аатыран тахсыбыта биллибэт, онтон Сбербаан салайааччытын солбуйааччыта буолбут А.Ракова диэн дьахтар “50 мөл. солк. уоран баран, Украинаҕа куотта” диэн айдаан таҕыста. Ону сэргэ Саха сиригэр ИДьМ хоруупсуйаны утары охсуһар салаатын салайааччыта, полковник Тарабукин салайааччылаах көмүһү уоран атыылыыр саха бэлииссийэтэ “крышалыыр” бөлөҕө арыллыбыт диэн буолла. Итинник айдаан дойду бары эрэгийиэннэригэр субу-субу тахсар. Баай былдьаһыы – адьырҕа сокуона, онон үөһэ тахсыбыт бөрөлөр, чахчы, Дугин этэрин курдук, аллара диэки тиистэрин килэтэн үөһэ, инники диэки кэннилэрин көрдөрөн турар буолан тахсаллар.
Чахчы, бары салайааччылары бэрэсидьиэнтэн аллара көрдөххө, үксүлэрэ – сэбиэскэй кэм 80-с сылларыттан өрө тахсыбыт дьон. Бары биллэ кырыйдылар. Олохтон туораатахтарына, оҕолоро кинилэр курдук адьырҕа бөрө буолаллара саарбах, онон дойдуга улахан куттал суоһаан турар диирин кытта сөбүлэһиэххэ сөп.
Уопсайынан, түмүктээн эттэххэ, боростуой норуот баартыйа сууллубутун кэннэ көҥүл, дэмэкирээтийэ, правовой уопсастыба кэлиэ диэн ыраламмыта да, “ыт атаҕын” тутан хаалбыт курдук. Куһаҕан нэһилиэстибэттэн бэрэбиэркэ (перлюстрация) ыытан босхолоноллор дииллэр. Кэмигэр Ельцин күүһүнэн бэрэбиэркэ (перлюстрация) ыыппыта буоллар, ханнык былааска, уопсастыбаҕа тиийиэхпит эбитэ буолла?
Ол эрээри, А.Дугин былаас үрдүкү таһымыгар чугаһынан, Кириэмил дойдуга туох эрэ уларытыы таһаараары былааннаан, дьону бэлэмнээри бэлиэ бэрдэрбитэ буолуо дуо диэн, кэлин олохпут кистэлэҥнээх (конспирология) ыырыгар киирбитинэн, ойоҕостон атын ыйытык тахсан кэлэр. Олоруохпут, биллиэҕэ.
Владимир Степанов.
