Былырыын хамсык иннинэ аҕай олунньуга “Кыымҥа” Арассыыйа бэрэсидьиэнигэр СӨ бастайааннай бэрэстэбиитэлэ А.С. Федотов Саха сиригэр сайдыы улахан хамсааһыннара хайдах саҕаламмыттарын тустарынан бэрт интэриэһинэй, киэҥ ис хоһоонноох интервьюну биэрбитэ. Бу күннэргэ кини былырыын Арассыыйа бэрэсидьиэнэ В.В.Путин бигэргэппит Арассыыйа Арктикатын сайдыытын стратегиятын иһинэн ыытыллар “Ыраас Арктика” бырайыагы олоххо киллэрии чэрчитинэн Саха сиригэр кэлэ сылдьарын көрсөн кэпсэттим.
– Андрей Сандаминович, ааспыт сыллаҕы интервью кэнниттэн хоруона хамсыга турбута. Аан дойду олоҕо барыта иһийбитэ, үлэ-хамнас барыта харар, түһэр уустук кэмигэр олорон кэллибит. Былырыын интервьюгар “тыа сирин кулууптарыттан инфраструктура бырайыактарыгар тиийэ сайдыы саҕаланыа” диэн кэпсээбит үлэҥ хайдах баран иһэрин манна да, хоту да анаан көрдөҕүҥ дии, туох дии санаатыҥ?
– Өлүөнэни уҥуордуур күргэни тутууттан саҕалыахха. Былырыын хамсык саҕаланарыгар тутар туһунан быһаарыы саҥа ылылла сылдьара. Ыарыы турбутугар бу туох үлүгэрэ кэлбитин, хайдах содулланыан ким да билбэтэ. Ол эрээри Ил Дархан А.С. Николаев күүстээх, кимиилээх үлэ ыытан, РФ Бырабыыталыстыбатын хамыыһыйата күргэни тутары быһаарда, үбүлэниитин сүрүн оҥкула охсулунна. Тутуутун бастакы түһүмэҕин бырайыагын, симиэтэтин туһунан докумуоннара (ПСД) Главгосэспэртиисэни ааһан, тутууга бэлэмнэнии үлэтэ номнуо саҕаламмытын, Саха сирин олохтоохторо Табаҕа аттыгар илэ хараххытынан көрө сылдьаҕыт. Иккис түһүмэх докумуоннара – күргэ бэйэтин бырайыага сыл бүтүүтэ эспэртиисэлэнэн тахсан, уолаттар тутууга түһүнэн кэбиһиэхтэрэ. Билигин Арассыыйа Үбүн министиэристибэтин (А.Г. Силуанов) кытта ким төһөнү үбүлүүрүн быһаарсыы бара сылдьар. Ил Дархан А.С. Николаев кинилэр федеральнай грант кээмэйин кыччата сатыылларын утаран, аҕыйах хонуктааҕыта ВЭФ-кэ дойду салалтатыгар күүскэ этиннэ. Бырабыыталыстыба хамыыһыйатын “50% федеральнай гранынан, 30% чааһынай инбэстииссийэ, 20% өрөспүүбүлүкэ үбүнэн тутуллар” диэн быһаарыыта хаалыаҕа диэн эрэнэбин. Мин өрөспүүбүлүкэ 2025 сылы Өлүөнэ эбэни туоруур күргэлээх көрсүө диэн 100% эрэллээхпин. Күргэ киин Саха сирин олоҕун киһи билбэт гына уларытыаҕа. Иккис түгэн, Айсен Сергеевич Дьокуускайы 500 тыһ. киһитэ суох диэн, агломерациялар сайдыыларын бырайыагар киллэрбэккэ, кыра үбү биэрэ сылдьаллара сыыһатын суоттаан, дакаастаан, 2019 с. куоракка суол оҥоруутугар үбүлээһини икки төгүл элбэттэрэри ситиспитэ. Ол сыл куорат суолун оҥоруутугар хаһан да ылбатах элбэх үбүн ылбыта. Устуоруйаҕа оҥоһуллубатах 20-чэ км аспаал суол кутуллубута. Бэриллибит үбү толору туһана сатаан, аспаалы ардахха-хаарга кутуу баара, ону куорат олохтоохторо сөпкө кириитикэлээбиттэрэ. Ол эрээри, үлэ кээмэйэ туолан, кэлэр сыллар үбүлээһиннэрин кыччаппаты ситиспиппит. Элбэх үп көрүллэн, быйыл Дьокуускайга 50-ча км суол оҥоһуллар, өрөмүөннэнэр. Ити 2020 сыллааҕар 2 төгүл элбэх. Быйыл үлэ хаамыыта былаан быһыытынан баран иһэрэ үөрдэр. Куорат суоллара уруккутааҕар төһө эмэ тупсубуттарын көрөн үөрэбин. Үөрэҕи ыллахха, Аан дойдутааҕы Арктика оскуолата – чахчы, дойду үрдүнэн бастыҥ. Биһиги оскуолаларбыт тас көстүүлэринэн, материальнай-тэхиниичэскэй базаларынан, аныгы успуорт былаһааккаларынан хааччыллыыларынан, үөрэх бырагыраамаларынан таҥыллыыларынан өссө дойду үрдүнэн ордуктар диэм этэ, бэл хоту. Мин дойдубар – Үөһээ Дьааҥыга – хас да оскуолаҕа сылдьан көрбүппүн уонна Подмосковьеҕа оҕолорум үөрэммит оскуолаларын тэҥнээн этэбин. Арктикаҕа түргэн интэриниэт тиийдэҕинэ, хоту сир оскуолалара бэйэлэрин өссө көрдөрүөхтэрэ. Мин Баатаҕайга муусука оскуолаҕа үөрэммиппин санаан, ускуустуба оскуолатыгар киирэ сырыттым. Нэһиилэ тыыннааах хаала сатыы олороллоро буолуо диэбитим... сайдыы бөҕөтө эбит! Сөхтүм да, үөрдүм да. Бастакы этээһэ киһи билбэт гына аныгылыы өрөмүөннэммит. РФ Бэрэсидьиэнин гранынан элбэх саҥа үстүрүмүөнү ылыммыттар. Кылаабынайа, оҕо бөҕө сылдьар, дьарыктанар. Онон үөрэхтээһин национальнай бырайыагынан хоту сайдыы бөҕө бара турар эбит. Доруобуйа харыстабылын эттэххэ, Баатаҕайга аныгы балыыһа киирэн үлэлиир. Булуҥ улууһугар мэдиссиинэ тэрилтэлэрин хапытаалынай өрөмүөннэрэ ыытылла турар. Араас аныгы тэрилинэн хааччыллыыга, материальнай-тэхиниичэскэй базаҕа кыһалҕа суох дииллэр. Арай каадырынан хааччыллыы кыаллыбат эбит. Эмп үлэһиттэрэ сайдыыга баҕараллар. Быраастар хоту үлэлии барарга 2 мөл. солк. төлөнөрө кыра дииллэр. Бу күннэргэ ити кыһалҕаны быһаарыыга туһааннаах сонуну полпред Ю.П. Трутнев иһитиннэрдэ. “Уһук Илин 2% чэпчэтиилээх ипотеката быраастарга, учууталларга 35 сааһынан хааччахтаммат буолуоҕа” диэтэ. Бу судаарыстыба сөҕүмэр өйөбүлэ, быраастар, учууталлар Уһук Илин хайа баҕарар муннугар дьиэ туттар кыахтаналлар.
– 2%-наах ипотека киирбитин кэннэ кыбартыыра сыаната Дьокуускайга биллэрдик улаатта. Итиннэ үспүкүлээссийэ баара чахчы. Бу кыһалҕаны хайдах быһаарыахха сөп дии саныыгын?
– Кыбадыраат миэтэрэ сыаната үрдүүр кыһалҕата ырыынак экэниэмикэтигэр олорор хайа баҕарар дойдуга баар. Сыана үрдүүрүн элбэх дьиэни киллэрэн эрэ тохтотуохха сөп. Судаарыстыба Сыана үрдүүрүн бобор кыаҕа суох, онон дьиэҕэ наадыйыы кыһалҕатын аҕыйатар ньымалары булуохтаахпыт. Дьокуускайга ол инниттэн Дом.рф диэн судаарыстыба ипотекаҕа баанын кытта дуогабардаһан, Воинскай диэн саҥа түөлбэ тутуллуохтаах. Инфраструктуратын Дом.рф кытта судаарыстыба тутар. Кыбартыыра ылааччы кыбадыраат миэтэрэтин эрэ иһин төлүүр. Ити дьиэ атыылаһар сыананы биллэрдик чэпчэтиэхтээх. Бу саамай сөптөөх быһаарыы. Аны саҥа дьиэ, хаарбах дьиэлэртэн көһөрүү федеральнай бырагырааматынан, өссө элбиир. Үөһээ Дьааҥыга дьиэ тутуллар кыаҕа суоҕуттан урут киһи хомойоро. Бүгүн букатын атын көстүү, Баатаҕайга хас да дьиэ тутуллар. Верхоянскай куоратыгар көһөрүү бырагырааматынан 4 этээстээх таас дьиэ тутуллар.
Дьиэ элбээн истэҕин аайы, сыана хайдах да үрдүө суоҕа. Оттон судаарыстыба монополияны утары сулууспата, РФ Тутуутун министиэристибэтэ сыананы үспүкүлээннээһини уодьуганныырга үөрэннилэр. Уматык сыанатын үрдэтиини утары үлэлээн улаханнык уопутурдулар. Буруйдаахтарга миллиардынан ыстараап түһэрэллэр. Онон мээнэ ким да үспүкүлээннии сатаабат буолла. Биллэн турар, арай аан дойдуга тутуу матырыйаалларыгар сыана үрдээһинин туппаккын.
– Массыына сыаната эмиэ киһи итэҕэйбэт гына үрдээтэ.
– Хамсык кэмигэр дойдулар икки ардыларынааҕы экэниэмикэ сибээстэрэ быһыннылар. Омук дойдуларын массыына оҥорор собуоттара сабылла сылдьыбыттара, оҥорор кээмэйдэрэ аҕыйаабыта. Онон ороскуоттарын толороору сыаналарын эппиттэрэ чахчы. Итини үспүкүлээннэр туһаммакка хаалбаттар. Иккис биричиинэ – аан дойду үрдүнэн тимир сыаната күүскэ улаатта.
– Тыый, оччоҕо Арктиканы ыраастааһын түргэтииһик дии?
– Итиннэ ноолоох, “Ыраас Арктика” бырагырааманан тимир эрэ хомуллуо суохтаах, территория эмиэ ыраастаныахтаах, бэрээдэктэниэхтээх. Оттон Саха сирэ тимири хомуйар тэрилтэлэр сокуоннай да, сокуоннайа суох да суолунан аҥаардас тимирин эрэ, ол аата харчытын, хомуйан баран, атын бөҕү-саҕы, эргэ тутуулары көтүрэн сири ыраастаабакка баралларын утарар. Ол иһин өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата “бүгүн тимири хомуйар буоллаххына, бастаан территориятын ыраастыахтааххын” диэн ирдэбил туруорда. Биллэн турар, тимир сыаната ыараханынан, кистээн, уоран илдьэ сатааччы суох буолбатах. Бу эйгэҕэ бэрээдэги олохтуохпут. Манна көмөҕө мин уопсастыбаннаһы ыҥырабын, Арктика ыраастаныытыгар уопсастыбаннай хонтуруолу күүһүрдүөҕүҥ. Кэлэр көлүөнэ ыччаппытыгар судаарыстыба ыраас сири хаалларар кыаҕы биэрбитин мүччү тутумуоҕуҥ.
– Сөп дии, сэлии муоһун курдук хомуйан илдьибэтиннэр, тимиртэн ылар барыстарын төһө эрэ бырыһыаныгар территорияны ыраастаатыннар.
– Оннук, бүгүн кэмиэрчэскэй тэрилтэлэр суоттарыгар ыраастыыр кыах баар буолла. Тиксиигэ биһигини кытта дойду икки эргэ тимири хомуйар тэрилтэтэ сылдьыста. Биһиги усулуобуйабытыгар сөбүлэстилэр. Онон биир тылы булар мэхэньиисимнэннибит. СӨ Айылҕа харыстабылыгар уонна Арктикаҕа министиэристибэлэрэ кинилэри кытта дуогабардаһыыга киирэр биһиги ирдэбилбит тэхиньиичэскэй сорудаҕын оҥоро сылдьаллар. Онно олоҕуран дуогабар түһэрсиллиэ.
– Чахчы, хоту сир киртийиитэ сэбиэскэй кэмтэн ынырык этэ.
– Арктика экэниэмикэтин, олоҕун тилиннэрии, чөлүгэр түһэрии – Арктиканы ыраастааһынтан саҕаланыахтаах. Ыраас бөһүөлэктэн, айылҕаттан дьон настарыанньата тупсарын бэйэм көрөн кэллим. Федеральнай бырагырааманан хоту улуустары ыраастыахха сөбүн Баатаҕайга кэпсээбиппэр, бөһүөлэк баһылыга Е.Е. Шестаков сирэйдиин сырдаан, бырагырааманан үлэлииргэ исписэлиистэри ыытарга көрдөстө.
Былырыын кэпсээбит тосхоллорбунан Арктикаҕа хамсыктан иҥнибэккэ улахан хамсааһын барда. Тиксии олох уларыйан эрэр. Манна ЫБМ аварийнай-быыһыыр киинэ арыллыа, билигин ЫБМ дьонугар үөрэх ыыта сылдьар. Аэропорт көтөр-түһэр балаһата өрөмүөннэнэр. 2022 сылтан, баҕар, урукку курдук Москубаҕа быһа көтүөхтэрэ. Муора пуорда уларытыллан тутулла турар, байыаннайдар кэлбиттэрэ. Сотору бөһүөлэги киһи билбэтэ буолуо. Тиксиигэ билим хас да бырайыага үлэлээн эрэр. Холобур, чохтон гаас ылыы, хоту сир усулуобуйатыгар сөптөөх кырааскалары оҥоруу.
Дойдубар – Үөһээ Дьааҥыга «Арктика суоллара» тэрилтэ үтүөтүнэн үчүгэй суоллар баар буолбуттар, саҥа элбэх тиэхиньикэлэммиттэр. «Прогноз-серебро» хампаанньа 2023 с. Тополинайтан Барыласка диэри суолу тутан бүтэрдэҕинэ, Барылас Дьокуускайы кытта сылы эргиччи сибээстээх Дьааҥы бастакы нэһилиэгэ буола түһэр. Бу дьааҥылар үгүс үйэлэр усталарыгар ыраламмыт санаабыт туолуутун мэктиэлиир улахан ситиһии. Салгыы “Арктика суоллара” тэрилтэ хас да сылынан, сылы быһа да сырыыламматар, туһаныллар болдьоҕо уһатыллар суолу Баатаҕайга тиэрдэрин күүтэбит.
Үөһээ Дьааҥыга бырамыысыланнас тилиннэ, көмүс хостонор, быйыл “Янолово” бастакы 200 т хорҕолдьун концентратын хостоото. Бырамыысыланнас кэлээт, улуус олоҕун өрө тардыыга кыттыспыт. Били Баатаҕайга ускуустуба оскуолатын “Полиметалл” оҥоро сылдьар эбит. Оскуолаҕа успуорт былаһааккатын эмиэ кинилэр туппуттар. Баатаҕай култууратын дьиэтэ, 2007 с. сылдьарбар, киһи хомойор көстүүтэ этэ. Билигин эмиэ бырамыысыланнас көмөтүнэн хапытаалынай өрөмүөн ыытыллан, букатын тупсан иһэр.
– Хоту улуустар хостуур хампаанньалары кытта хайдах биир тылы булаллар эбитий? “Хампаанньалар бастаан барыһы эрэ көрөллөр, кэннэ кээнчэ да буоллун диэн сылдьаллар” диэн өйдөбүл Саха сиригэр күүстээх.
– Бүгүн дойду үрдүнэн биисинэс уонна судаарыстыба сыһыана төрдүттэн уларыйда. Биисинэс социальнай эппиэтинэһи сүктэҕинэ эрэ судаарыстыбаны кытта үчүгэй сыһыаны олохтуурун өйдөөтө. Судаарыстыба күүһүрдэ, сокуону тутуһуннарыыны ирдээһинэ кытаатта. Итини “Норильскай никель” Норильскайга таһаарбыт алдьархайын иһин, судаарыстыба бырастыы гыммакка 143 млрд солк. ыстараабы төлөппүтүгэр “мыык” диэбэккэ төлөөбүттэригэр көрөбүт. Сууттаспата, тоҕо диэтэххэ, кинилэр аан дойдунан элбэх сиргэ үлэлииллэр, хоттордохторуна ааттара барар. Төлөөбүттэрэ ордук барыстааҕын көрөн сууттаспатах буоллахтара. Итиннэ дойдуга экологическай өй-санаа уларыйыыта төһүү буолла. Онон хостуур тэрилтэлэр билигин билэллэр – айылҕаны төһө кыалларынан кыратык киртитиэхтээхтэр, үлэлиир сирдэригэр олохтоох нэһилиэнньэ иннигэр социальнай эппиэтинэһи сүгүөхтээхтэр. Мин итини Үөһээ Дьааҥыга көрөн кэллим. Кинилэр социальнай дуогабардаахтар, судаарыстыбаҕа ытыктабыллаахтык сыһыаннаһаллар. Олохтоохтор кинилэртэн урукку курдук көрдөһөн тоҥхоҥноспоттор, дьоһуннук, тэҥҥэ кэпсэтэллэр. Бу тастан харахха быраҕыллыбат эрээри, олохпут төрдүттэн тупсан иһэрин көстүүтэ буолар.
– Бассаапка, соц-ситимнэргэ “дойдуну олигархтар баһылаан олороллор” диэн айдаан бөҕө. Ити сымыйа. Мин, кинилэри утары охсуһа сылдьыбыт киһи, дьиҥнээх олигархия диэн тугун билэбин. Владимир Путин бэрэсидьиэн буолан баран, 2000 сс. саҕаланыыларыгар дойдуну олигархияттан босхолоон барбыта. Миигин ити кэмҥэ Арассыыйа нолуогун сулууспатыгар хоруупсуйаны бохсор үлэҕэ ыыппыттара. Дойдуга олигархияны кыайбакка тугу да оҥорор кыах суоҕа. Путин, разведчик уопуттаах буолан, олигархтары улахан айдаана суох, эр санаалаахтык, дьулуурдаахтык киирсэн уодьуганнаабыта. Сорохторо кыраныысса таһыгар куоппуттара, сорох хаайыллыбыта, сорохтор судаарыстыба сокуонунан үлэлииргэ бэриммиттэрэ. Олигархия диэн тугуй? Ааттарын билбэт гына тиэрэ байбыт аҕыйах киһи бөлөҕө былааһы хонтуруоллаан олороро. Дьэ, бу этэ хоруупсуйа муҥутуур чыпчаала. Госдума дьокутааттарын үксэ олигахтарга атыыланан, кинилэртэн иккис хамнас ылаллара. Олигархтар дьонноро эрэгийиэннэр салалталарыгар, федеральнай бырабыыталыстыбаҕа тиийэ олороллоро.
Мин нолуок сулууспатыгар үлэм соруга олигархтар структураларын судаарыстыба сокуонун хонуутугар киллэрии этэ. Улахан үлэ олигархтар – “Лукойл”, “ЮКОС” уо.д.а. – дойду ньиэбин, гааһын чааһынайдарыгар былдьаан олорбуттарын судаарыстыба бас билиитигэр төннөрүүгэ ыытыллыбыта. “ЮКОС” оччолорго дойду ньиэптээх уонна гаастаах сирдэрин үксүн бас билэн олороро. Мин олигархтартан ыраастаспыт “Башнефпэр” эмиэ оннук этэ. Олигархтар Саха сириттэн АЛРОСАны былдьыы сатаабыттара. Владимир Владимирович итини барытын көрөн, дойдуну олигархтартан босхолуур үлэни “Биир ньыгыл Арассыыйа” баартыйа илиитинэн кыайбыта. Онон ити баартыйаны тоҕо “сүүлүктэр уонна уоруйахтар” дииллэрин кыайан өйдөөбөппүн. Олигархтары утары охсуһуу сэриигэ тэҥнээҕэ, мин күннэри-түүннэри харабыллаах сылдьан үлэлээбитим.
“ЮКОС” дойду харчытын араас офшор тэрилтэлэринэн кыраныысса таһыгар күрэтэ олорбута. Ходорковскайы “ЮКОС” хонтуруоллуур бакыатын Эмиэрикэ биир хампаанньатыгар биэрэр сөбүлэһиигэ илии баттаары гыммытыгар туппуттара.
Билигин урукку олигахтар кэмнэрин курдук, хайа да тиэрэ байбыт бизнесмен былаас, салалта ааннарын тоҕо тэбэн киирбэт. Биллэн турар, хоруупсуйа билигин да кыайтара илик, ону ылгыыр үлэ салҕанар, тохтообокко дьаныардаахтык барыаҕа. Онон кэмигэр Путин олигархтартан босхолооботоҕо буолар, биһиги, омуктар сырье ылар самалыктара буолан, олох бүтүөхтээх этибит.
– Оччоҕо Гусинскай, Березовскай курдук олигархтары кыайыы өссө геобэлитиичэскэй ис хоһооннонон тахсар дии?
– Оччолорго аармыйабыт мөлтөөн, тобуктаан олорор кэмигэр Эмиэрикэ тоҕо биһигини сэриилээн ылбатаҕай? Олох чэпчэкитик хотуохтарын сөбө. Ол эрээри, Арассыыйаттан ким эрэ бэриммэккэ сэриилэһиэ, оччоҕо төһө эрэ саллааттарын өлөртөрөллөр. Онон: “Арассыыйа былааһын олигархтар нөҥүө атыылаһан олоробут, тугу баҕарбыппытын оҥоробут, ылабыт, оччоҕо тоҕо сэриилии сатаан дьоммут хаанын тоҕобут”, – диэн санаабыттара. Чэпчэки элбэх кирэдьиити биэрэн дойду олигархтарын барытын атыыласпыттара. Уонна тоҕо сэриилии, эбии ороскуотура сатыахтарай? Ол сиэн-аһаан чомполуу олордохторуна, Путин тыаһа-сыма суох олигархтарын суох оҥорор. Ити – бастакыта. Иккис хардыыта – 2007 с. Мюнхеҥҥа куттал суох буолуутун кэмпириэнсийэтигэр “биһиги сүбэрэнитиэппит – сибэтиэй, кимиэхэ да туран биэриэхпит суоҕа, аны тэпсибэккит” диэн кытаанахтык сэрэппитэ.
Ону империалистар: “Ханна барыаххыный, биһиги аан дойдуну салайабыт, чыыбырҕаама, син биир бокулуоннуу кэлиэҕиҥ”, – диэн итэҕэйбэтэхтэрэ. Оттон биһиги ити кэмҥэ улахан кистэлэҥ эпэрээссийэ ыытан, аармыйаны, флоту саҥардан тилиннэрбиппит. Ити тыын түгэни өстөөхтөрбүт өйдөөн көрбөккө хаалбыттара. Аармыйа тыыллан-хабыллан турбутун кэннэ, соһуйан биирдэ “бабат” диэбиттэрэ. Күүс өттүнэн кыайбаттарын билинэн, өстөөх бөлөхтөр биһиги өйбүтүн-санаабытын кэбирэтэр информация сэриитин ыыталлар. Дойдуну хаттаан өрөбөлүүссүйэ дьэбэрэтигэр умса анньа сатыыллар. Ити угаайыга киирэн биэрдэхпитинэ, 90-с сыллар иккистээн төннөллөр. Онон В.Путин үтүөтүнэн олигархтартан босхолонон, омуктар кулуттара буолар кутталы үтэйбитигэр үөрүөхтээхпит диэн саныыбын.
– Былаас туһунан араас сымыйаны тарҕаталларын утары оччоҕо тоҕо үлэ ыытыллыбатый? Киин тэлэбиидэнньэ ток-шоулара хал оҥордулар.
– Чахчы, былаас өттүттэн нэһилиэнньэҕэ анаан информация эйгэтигэр бэлиитикэни өйдөтүүгэ олох үлэ барбат. Билиҥҥи салайааччылар политинформациянан, аҕытаассыйанан, бырапагаанданан дьарыктанары бэйэлэрин эбээһинэстэринэн аахпаттара сыыһа. Омуктар сыа хаар курдук тыытыллыбатах мэйиибитигэр быыстала суох арааһы барытын “симэллэр”. Онон өйдөтөр, быһаарар үлэҕэ улахан болҕомто уурар наада.
Ил Дархан Айсен Сергеевич үс сыл устата сөҕүмэр элбэх үлэни оҥордо. Ол үлэ Арассыыйаны утары араас сымыйаны, холуннарыыны, үөҕүүнү тарҕатыыга күлүктэнэн хаалар. Дьиҥэр, Ил Дархаммыт аптарытыата дойду салалтатыгар үрдүк. Федеральнай киини кытта сыһыаны хайдах олохтуурун мин үлэбинэн көрөбүн. Кини дойду салалтата санааларын истэр, болҕомтоҕо ылар эрэгийиэннэрин салайааччыларын бөлөҕөр сылдьар. Ил Дархаммыт аптарытыаттааҕа үлэлиирбитигэр чэпчэки. Ханнык эмэ миниистири, салайааччыны кытта көрсүөн баҕарарын эттиҥ да сурук барар, боппуруос түргэнник быһаарыллар.
– Быйыл премьер Мишустин бэйэтэ эрийэн, баһаардары умулларыыга 400-чэ мөл.солк. ыытарга сөбүлэспит этэ.
– Ил Дархан Мишустиҥҥа киирэн баһаарга үбүлээһини, көмөнү кэпсэтээри гыммыта. Ол кэмҥэ Москубаҕа хамсык элбээн, Үрүҥ дьиэҕэ киирэр да бобуулааҕа. Михаил Владимирович Айсен Сергеевич көрсүөн баҕарарын истэн, бэйэтэ эрийбитэ, туруорсар боппуруостарын өйөөбүтэ. Айсен Сергеевич миигин ыҥыран, “Мишустинныын кэпсэттибит, маннык гынаҕын” диэн чуолкайдык быһааран, федеральнай киин баһаарга бастакы көмөтүн ылбыппыт. Өссө биир түгэн. Ил Дархан 2019 с. Федерация Сэбиэтин бүддьүөккэ хамыыһыйатын мунньаҕар “Дьокуускайга онкология дьыспаансырын үбүлээһин туох ааттаах өр соһулунна, дьон эрэйдэнэр” диэн күүскэ туруорсубута. Ол кэннэ, Сколковоҕа биир пуорумҥа сырыттахпытына, В.Матвиенко бэйэтэ эрийэн: “Айсен Сергеевич, эҕэрдэлиибин, үбүлээһин көрүлүннэ, кытаатыҥ, тутуҥ”, – диэбитэ. Быйыл сайын бэрэсидьиэн В.Путин быһа бэйэтэ төлөпүөнүнэн кэпсэтиитэ, чахчы, улахан суолталаах, элбэҕи быһаарар. Үөһээ былаас кистэлэҥнэриттэн эттэххэ, бэрэсидьиэн бэйэтэ хаһан эмэ, олох дэҥҥэ төлөпүөннүүр эбит. Оннук төлөпүөннээһинэ Кириэмил, Үрүҥ дьиэ үлэһиттэригэр ураты бэлиэ – бэрэсидьиэн бэйэтэ эрийбит киһитигэр сыһыаннара олох үчүгэй буолар. Мин саныахпар, бэрэсидьиэн, бэйэтэ байыаннай киһи, Айсен Сергеевич сайыны быһа баһаардарга, ол иһигэр Бэс Күөлүгэр кутталы аахсыбакка, бэйэтэ салайа сылдьарын сөбүлүү санаабыт буолуохтаах. Эрэгийиэн салайааччытын хас хардыыта үрдүк салалтаҕа тута дакылааттанар. Бэс Күөлүгэр төннүүтэ чахчы кутталлаах этэ. Арай уот олох күүскэ барбыт буоллун, кини олоҕор да кутталлааҕа. Путин бэйэтэ кутталлаах, ыксаллаах балаһыанньаҕа хорсуннук утары барааччы, онон хорсун дьону убаастыыра чахчы.
– Баһаардар, чахчы, сэрии кэмин санатар курдук этилэр...
– Путин ЫБМ миниистирэ Зиничеви тоҕо манна ыыппытай? Тоҕо диэтэххэ, быйылгы баһаардары кытары охсуһуу кэмигэр Сталинград кыргыһыытыгар тэҥниэххэ сөптөөх балаһыанньа үөскээбитэ.
Быйыл сайыны быһа Айсен Сергеевич баһаарга сырытта. Ип-итиигэ, үөн-көйүүр ортотугар, буруоҕа ыйы-ыйынан сылдьар төһөлөөх ыарахана өйдөнөр. Бу тухары биирдэ да сылайбытын, ыарырҕаппытын көрдөрбөтө. Сахалыы өһөс хаанын ылынан, дьүккүөрдээхтик, дьиппиэн санаатын ыһыктыбакка баһаардары утары охсуһууну инники күөҥҥэ сылдьан салайда. Ханнык баҕарар кыргыһыыга үрдүкү хамандыыр баара дьон санаатын бойобуой, моральнай өттүнэн өрө көтөҕөр. Бэс Күөлүгэр “Ил Дарханы арыаллаары бодобуостары ыҥырбыттар” дииллэрэ олох сымыйа. Кини сэлиэнньэни уоттан көмүскээһини салайбыта. Үөһэнэн күүстээх тыалынан уһууран кэлбит уоту утары киирсии бары моральнай, правовой эппиэтинэһин бэйэтигэр ылыммыта. Дэриэбинэ барыта умайбыта буоллар, туох баар эппиэтинэһи барытын кини сүгүөхтээҕин өйдөөн тиийбитэ. Итиннэ кини суоҕа буоллар, өссө туох буолуон ким да билбэт.
Онон мин дьыбааҥҥа сытан араастаан өйдөөҕүмсүйэр дьону барыларын “бэйэҕит, баһаарга, саатар, биир күн баран хайдаҕын билиҥ” диэхпин баҕарабын. Мин саныахпар, бэрэсидьиэн ыыппыт мунньахтарыгар Ил Дархан быһаччы баһаартан кэлэн олорон, ыгылыйбакка, бутуллубакка, байыаннайдыы чуолкайдык туох наадатын чопчу этэн дакылааттыырын Путин сөбүлээбит буолуохтаах. Ол иһин этиилэрин барытын өйөөбүтэ. Инньэ гынан, Саха сиригэр дойду устуоруйатыгар хаһан да мунньуллубатах сирдээҕи уонна авиационнай күүс түмүллүбүтэ. Баһаары утары тиэхиньикэ билигин да кэлэ турар. Байыаннайдар тиэхиньикэлэрин хааллардылар. Судаарыстыба эрэсиэрбэтэ кэллэ. Бүгүн эһиил буолуон сөптөөх баһаардары умулларарга бэлэмнэнии үлэ тохтообокко бара турар. Метеорологтар тугу да билгэлээбэттэр эрээри, туох билэр, эһиил өссө итии, кураан буолуон сөп.
– Килиимэт уларыйыыта сүрдээх күүскэ баран иһэр. Быйыл 2 тыһ. сыл сыппыт Гренландия мууһун үрдүгэр ардах түспүт. Эн килиимэт уларыйыытын туһунан туох санаалааххыный?
– Баатаҕайга аэропорт начаалынньыга быйыл сайыҥҥы уһун ардах кэннэ сөмөлүөт түһэр балаһата хайдах буолбутун хаартыскаҕа көрдөрдө. Олох күөл сытар. Сүүстэн тахса цистерна ууну оборторбуттар. Хаһан да маннык ардахтар Үөһээ Дьааҥыга түспэтэхтэрэ. Сир аһа, тэллэй туох да мээнэ үүммүт. Ити килиимэт уларыйан иһэрин көрдөрөр. Иккиһинэн, мин Баатаҕайга сир сиҥнибит дьааматын баран көрдүм. Урут кыра аппа этэ. Билигин 100 миэтэрэ сир дьөллөн түспүт, киһи дьулайар сүүнэ дьаамата буолбут. Кытыытыгар турдаххына, ирбэт тоҥ ирэр тыаһа улаханнык тыһырҕаан иһиллэр. Хайдах эрэ Сир ийэ иһин хайытан эпэрээссийэлээри сытыаралларыгар майгынната саныыгын. Киһи кутун-сүрүн баттыыр ыарахан көстүү. “Килиимэт уларыйарынан тугу гынабыт” диэн элбэх киһи ыйытар. Биир биллэр учуонай олус судургутук: “Саҥа усулуобуйаҕа олорорго бэлэмнэниэххэ наада”, – диэн эппитэ. Пааньыкалаабакка, билигин дьон Марска баран олороору бэлэмнэнэр дии, ол курдук.
– Инники олохпутун хайдах көрөҕүнүй?
– Бүгүн экологияны бэлиитикэҕэ туһана сатааһын наһаа элбээтэ. Сорохтор килиимэт уларыйарынан былаас, эрэсиим уларыйыахтаах диэн айахтара кытара сытар (күлэр). Ол эрээри, олох баран иһэр. Судаарыстыба Уһук Илини сайыннарыытын бырагырааматынан, биһиги өрөспүүбүлүкэбит улахан сайдыытын иккис түһүмэҕэр киирэн эрэр. Бастакы киэҥ далааһыннаах сайдыы Г.И. Чиряев саҕана, 1960-80-с сылларга ыытыллыбыта. Таас дьиэлэр тутуллан, суоллар оҥоһуллан барбыттара. Төлөпүөн, тэлэбиисэр, аныгы сөмөлүөттэр элбээбиттэрэ, Арктика күүскэ сайдан барбыта. Алмаас, чох, көмүс, атын да сир баайа хостонон барбыта. Чиряев эдэр, сүрдээх өйдөөх, үлэһит салайааччылар хамаандаларын тэрийэн, улахан хамсааһыны таһаарбыта. Саха сирэ систиэмэ биэрэр кыаҕын муҥутуурдук туһаммыта.
Билигин биһиги эмиэ Айсен Николаев курдук сүрдээх үлэһит, өйдөөх, киэҥ сайдыылаах, дойду салалтатыгар убаастанар салайааччылаахпыт. Кини элбэҕи кыайар, үлэлиир кыахтаах күүстээх хамаандалаах. Биһиги сайдыыбытын икки эрэ түгэн мэһэйдиэн сөп. Бастакыта, сэрии буолуон сөбө. Манна эппиэттииргэ дойду күүстээх аармыйалаах, флоттаах. Тас дойдулары кытта сөптөөх бэлиитикэ ыытыллар. Иккиһэ, өйбүтүн-санаабытын бутуйар, ыччаппытын буортулуур өстөөх бөлөхтөр тарҕатар информацияларын сэриитэ. Ону бохсорго эдэр ыччаты түмэр, сомоҕолуур патриотическай хамсааһыннары тэрийии олус улахан суолталанна.
Биһиги көлүөнэ аҕыйах сылынан биэнсийэҕэ тахсан, туох буоларын тастан көрөөччү буолуохпут. 90-старга төрөппүттэрбит дойдулара эстэрин харах уулаах көрбүттэрин курдук балаһыанньа биһиэхэ хатыламматыгар, ыччаппыт дойду ыһыллыыта, мөлтөөһүнэ туох содуллааҕын өйдүүрүгэр баҕарабын. Урут биһиги кыраныысса таһыгар сылдьан, атын дойдулар олохторун кытта биһиэнин тэҥниир кыахпыт суоҕа. Онон омуктар “анна адьыр уу, таһа көмүс дуйдаах” олохторугар ымсыыран, ким да Сэбиэскэй Сойууһу көмүскэспэтэҕэ. Биһиги оччолорго көҥүл, дэмэкирээтийэ, аан дойдуга барытыгар эйэ кэлиэ диэн улдьаа арамаантыка угаайытыгар киирэн биэрбиппит. Ол түмүгэр туох буолбутун бары билэбит. Оттон аныгы ыччат ханна олох хайдаҕын тэҥниир, олох кырдьыгын сөптөөхтүк өйдүүр кыахтаах. Онон судаарыстыбаны бөҕөргөтөн, дойдубутугар, Сахабыт сиригэр сайдыылаах олоҕу тутарга Бэрэсидьиэн, Ил Дархан тула күүскэ түмсүөхтээхпит, сомоҕолоһуохтаахпыт.
Владимир Степанов.
