Соторутааҕыта Дьокуускайга саха омук биир уһулуччулаах салайааччыта, РФ үтүөлээх экэнэмииһэ, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, “Хотугу сулус” уордьан бастакы кавалера, Сунтаар улууһун уонна Дьокуускай куорат бочуоттаах гражданина Владимир Гаврильевич Павлов пааматынньыгын арыйар үөрүүлээх түгэн буолан ааста.
Сүдү дьоммутугар сүгүрүйүөхтээхпит
Тыйыс айылҕа ытарчалыы ылар күүһүн, улахан омук хам баттааһынын кыайан тулуйбакка, Сибиир эбэ киэҥ киэлитигэр олохсуйан олорбут сүүһүнэн араас омук сороҕо эстэр суолга өрүттүбэттик үктэммитэ, сороҕо имири суураллан симэлийдэ... Оттон биһиги, сап саҕаттан салҕанан, билигин Сибиир төрүт олохтоох омуктарыттан саамай элбэх ахсааннанныбыт. Тылбытын, култуурабытын, төрүт сиэрбитин-туоммутун, уратыбытын хас эмэ сүүһүнэн сылларга оҕолуу бүөбэйдээн, өлөрбөккө-сүтэрбэккэ, тыыннаах аҕаллыбыт. Ол иһин да баар эбит бэрт былыргы муударас: «Омук устуоруйата – кини дьоруойдарын устуоруйата» диэн. Хас биирдии тумус туттар сүдү дьоммутун умнубакка, кинилэр ааттарын кэриэстиэх, олорбут олохторугар сүгүрүйүөх, холобур оҥостуох тустаахпыт.
Саха норуота былыргыттан аныгыга диэри бэрт элбэх уһулуччулаах дьону төрөтөн-үөскэтэн, иитэн-уһуйан таһаарда. Норуот инники күөнүгэр сылдьар саха саарыннарыттан биирдэстэрэ Владимир Гаврильевич Павлов буолар диэн бигэтик ааттыыбын.
Сааспыт араастаһыыта төһө да улаханын иһин, кинилиин элбэхтик алтыспыт, өй-санаа үллэстибит буолан, бэйэм санааларым сорох өттүн киэҥ эйгэҕэ билиһиннэриэхпин баҕарабын.
Ийэм Ирина Семёновна Яковлева бэйэтин хаан-уруу быраатын Володя Павловы, биэс эрэ сыл аҕа да буоллар, начаалынай кылаастарга үөрэппит этэ. Онон кини олоххо көрүүтэ олохсуйарыгар, үөрэх-билии аартыгын арыйарыгар, киһи быһыытынан сайдарыгар акылаат уурсубут киһинэн буолар. Ол иһин Владимир Гаврильевич туһунан мин өйдөбүллэрим бастаан ийэм кэпсээннэриттэн үөскээбиттэрэ.
Оскуола саҕаттан лиидэр
Владимир Гаврильевич олох кыра эрдэҕиттэн дьиҥнээх лиидэрэ биллибит. «Оҕолор бары кини тула түмсэллэрэ, ол иһин Володяны кылаас ыстаарыстата, оскуола учкомун салайааччыта оҥорбутум. Ол түмүгэр үлэм быдан чэпчээбитэ, оскуола оҕолорун тэҥҥэ салайсара, бэрээдэктиирэ», – диэн кэпсиирэ.
Кэнники баартыйа райкомун бастакы сэкирэтээринэн, обком отделын сэбиэдиссэйинэн уһуннук үлэлээбит К.В. Васильев, Мэйиктэн Бүлүүчээҥҥэ V кылааска үөрэнэ кэлээт, аҥаар кырыы дайбаһан иһэр, баппат уол буолбут. Ону Володя Павлов ийэбиттэн: «Силиппиэн олох табылларын ааста, эн бэйэҥ анаан кэпсэтэн бэрээдэктиириҥ буоллар», – диэн көрдөспүт. Ийэм, уруок кэнниттэн хаалларан, Ксенофону кытта истиҥник кэпсэппит, үчүгэй хаачыстыбаларын бэлиэтээбит. Уола ол күнтэн тосту көнөн, бастыҥ үөрэнээччи, актыбыыс буолбут. Кэнники Ксенофонт Васильевич олус астынан ити түгэни кэпсиирэ.
Көмүскүүр-харыстыыр санааттан эттэҕэ
В.Г. Павлов Дьокуускайга үөрэх миниистиринэн саҥа анана сылдьан, дойдутугар охсулла таарыйа биһиэхэ сылдьыбыта. Онно аан бастаан чугастан көрбүтүм, тылын-өһүн истибитим.
Дьоммунуун уһуннук кэпсэппиттэрэ, онно ийэм Владимир Гаврильевичка туһаайан эппитин, соһуйбучча, өйдөөн хаалбытым. Ийэм: «Володя, эн наһаа түргэнник дуоһунастан дуоһунаска ойуоккалаан эрэҕин, олохтоох соҕустук биир үлэҕэ уһуннук үлэлээн, хапытаалынай уопуту ылыаҥ, билиигин хаҥатыаҥ этэ. Сыыйа үрдүүрүҥ ордук этэ, олус ахсымнык тахсар түөрэккэй соҕус олбохтоох буолар ээ», – диэбитэ. Онуоха Владимир Гаврильевич: «Ону миигиттэн ыйыппаттар ээ», – диэн күлэн кэбиспитэ. Ийэм ити тыллары үөрэнээччитин, быраатын көмүскүүр-харыстыыр санааттан эппит буолуохтаах.
Арыый да көҥүллүк тыынан
Улуу Арассыыйа устуоруйатын былаһын тухары тоталитарнай систиэмэҕэ хам тууйуллан, олоҕун-дьаһаҕын, менталитетын онно сөп түбэһиннэрэн олорон кэллэ. Ол эрээри, былыт быыһыттан күн тыган ааһарын курдук сылыйыы, сымнатыы кэмнэрэ эмиэ кэлитэлээн ылар түгэннэрэ баара.
1960-с сылларга, И.В. Сталин өлбүтүн кэннэ, кини тоталитарнай тутулун сымнатар, эрэпириэссийэлэр содулларын туоратар, арыый да көҥүллүк тыынар «Хрущев сылыйыытын кэмэ» кэлбитэ. Саҥа эрэсиим бэйэтигэр сөп түбэһэр каадырдарга наадыйан, саҥалыы өйдөөх-санаалаах, куттаһа суох, хорсуннук уларытыыны киллэрэр кыахтаах дьону сүүмэрдээбитинэн барбыта. Олору «шестидесятниктар» диэн ааттаабыттара. Бу уһулуччулаах дьон иһигэр В.Г. Павлов эмиэ баара. Кини дьону түмэр ураты хаачыстыбатын, тэрийэр дьоҕурун эрдэ таба көрөн, дойду оччотооҕу салалтата Москубаҕа ССКП КК инструкторынан ылан үлэлэппитэ элбэҕи кэрэһилиир. Саха киһитэ урут үлэлээбэтэх үрдүк дуоһунаһа этэ.
Айар интэлигиэнсийэ доҕоро
Былаас тутула уларыйан, сыыйа тоталитарнай систиэмэҕэ төннүү саҕаламмыта. Владимир Гаврильевич Саха сиригэр обкуом идеологияҕа сэкирэтээринэн эргиллэн кэлбитэ.
Кэлээт кини салайааччы, киһи быһыытынан ураты дьоҕурун көрдөрөн, дьон-сэргэ ытыктабылын түргэнник ылан барбыта. Чуолаан саха айар интэлигиэнсийэтэ киниэхэ кутун туттарбыта. Владимир Гаврильевич: «Семён Даниловтыын олус чугастык доҕордоспуппут, элбэхтик иэйэн-куойан араас тиэмэҕэ санаа атастаһарбыт. Сайын ыйга биирдэ хайаан да, өрөбүл күн Чочур Мыраан үрдүгэр Туймаада хочотун көрөн олорон, күнү быһа олус дуоһуйа сынньанар, кэпсэтэр этибит», – диэн кэпсээбитэ. Владимир Гаврильевич тула саха тахсан эрэр көҥүл куттаах эдэр салайааччылара түмсүбүттэрэ, өрөспүүбүлүкэни инники күүскэ хамсатыан сөптөөх саҥа сүүрээн үөскээбитэ. Ону былаас чыпчаалыгар олорор эргимтэ сөбүлээбэтэҕэ, дьаархаммыта. Тахсан испит уолаттары араас албастарынан биир-биир туораталаабыттара.
Итини мин саха омук икки сүдү салайааччылара Г.И. Чиряев уонна В.Г. Павлов лиичинэстэр быһыыларынан утарыта турууларын курдук судургутук өйдөөбөппүн. Бу тоталитарнай систиэмэҕэ төннөн иһэр былаас каадыра Г.И. Чиряев былаастан тэйитиллэн эрэр «сылыйыы» кэминээҕи тутул каадырын В.Г. Павловы былаас күүһүнэн туораппытын уонна итинник хайаан да буолуохтаах буолбутун курдук сыаналыыбын.
Сойуолаһыы, эккирэтиһии
Владимир Гаврильевиһы обком сэкирэтээриттэн горкуом сэкирэтээригэр көһөрбүттэрин кэннэ, дьиҥнээх улахан салайааччы талаана өссө күүскэ арыллыбыта. Ол кэмнээҕи үлэтэ норуокка уос номоҕор кубулуйбута, аата-суола өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн тарҕаммыта. Дэлэҕэ даҕаны, элбэх сыл ааспытын кэннэ, Спартак Борисов Дьокуускай куорат баһылыга буолар быыбарын бырагырааматыгар: «Я буду таким руководителем города, каким был Владимир Павлов», – диэн эрэннэриини киллэриэ дуо? В.Г. Павлов ыыппыт тутуулара, саҕалаабыт ханааллара, көҕөрдүүгэ олордубут мастара уһун кэмнэргэ туруохтара, чахчы, үтүө суобастаахтык үлэлээһин, үлэни сатаан салайыы холобура буолуохтара.
Кини өссө кыаҕыран тахсыбытын, өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтата тулуйбата биллэрэ. Ол иһин кинини туоратар сыал туруоруллубута. Кыра сылтаҕынан баартыйа быыгабар бэрдэрэн баран, горкуом сэкирэтээриттэн ууратан, уматык бырамыысыланнаһыгар көһөрбүттэрэ. Онно тиийэн, «өрөспүүбүлүкэ кылаабынай хачыгаара» диэн норуот тапталын аатын ылбыта. В.Г. Павлов салайар кэмигэр министиэристибэ үс төгүл РСФСР көһө сылдьар Кыһыл Знамятын ылбыта.
Миэхэ биирдэ өрөспүүбүлүкэ чох хостуур тэрилтэлэрин, ойуур пууннарын түмэн, производственнай холбоһук тэрийэр наадалааҕын дакаастаан, Москубаҕа ыытаары бырайыак оҥоро сылдьарын көрдөрбүтэ. Ону билэннэр, олус күүһүрүө диэн борокуратууранан бэрэбиэркэлэтэн, «үлэһиттэргэ бириэмийэни лимиит таһынан түҥэппит, үп-харчы дьиссипилиинэтин кэспит» диэн уураппыттара. Холуобунай дьыала тэрийэ сылдьан баран тохтотон, оройуон промкомбината таһымнаах миэбэл паабырыкатыгар көһөрбүттэрэ.
Ылсыбыта барыта бастыҥ буолара
«Якутмебель» куорат биир хаалыылаах, мөлтөх базалаах тэрилтэтэ этэ. В.Г. Павлов ону ылсан, «Якутмебели» олохтоох бырамыысыланнас тэрилтэлэриттэн саҥа кэлбит ырыынак ирдэбиллэригэр толору эппиэттиир соҕотох тэрилтэ оҥорон таһаарбыта. Ити ситиһиитэ Владимир Гаврильевичка чэпчэкитик кэлбэтэҕэ. Өр сыллаах эккирэтиһииттэн доруобуйатын туруга айгыраан, инсульт охсубутун кэннэ, рак ыарыынан ыалдьа сылдьан уонча сыл паабырыканы салайбытын эбии бэлиэтиэххэ сөп. Дьэ, бу буолар булгуруйбат модун санаа, таҥараттан бэриллибит салайар-тэрийэр дьоҕур!
Биирдэ кэбиниэтигэр чэй иһэ олорон, Владимир Гаврильевич миэхэ: «Дьэ, быраат, мин маннык санаалаахпын: киһини ханнык да үлэҕэ түһэрэн-таһааран ыыппыттарын иннигэр, санааҕын түһэрбэккэ, дьонуҥ-сэргэҥ туһугар күүскүн барытын биэрэн үлэлиэхтээххин, бэйэҥ үтүө ааккын түһэн биэриэ суохтааххын. Миигин мантан салгыы боростуой хачыгаарынан ыыппыттара буоллар, мин хочуолунайым бастыҥ хочуолунай буолуо этэ», – диэн эппитэ. Итини истэн баран, кистээн уйадыйбытым... Хайдахтаах курдук уһун эккирэтиһииттэн самныбакка, ханна тиийдэ да дьон туһугар үлэлээбит, үтүөнү эрэ оҥорбут сүдү таайдаахпын диэн олус сөҕө, киэн тутта санаабытым.
Бу эккирэтиһиини, атаҕастыбылы көрсүбүтүн суруйуо суохха сөп этэ. Ол эрээри, оччоҕо кини киһи быһыытынан дьиҥнээх ис күүһэ, кута-сүрэ, оҥорбут дьыалаларын суолтата толору арыллыбат, хайдах эрэ кырааскаламмыт дуйдаах сэһэн буолан тахсар курдук.
Дьэ, толору сыаналаабыттара
Сэбиэскэй былаас сахаҕа элбэҕи биэрбитэ. Мөлтөҕү-кыамматы көмүскүүрэ-харыстыыра эрээри, эстэрин чугаһыгар олус улугуруу, кэхтии барбыта. Ол иһин уларытыы, саҥа сүүрээн наада буолбутун киһи барыта өйдүүрэ. Ити кэмҥэ М.С. Горбачёв уларыта тутууну саҕалаабытыгар, бары сэргэхсийбиппит.
Ити кэмҥэ Владимир Гаврильевич доруобуйата айгыраан, мөлтөөн эрэр кэмэ да буоллар, иккис тыына аһыллыбыта, норуот кини кимин, төһө сүдү киһитин, дьэ, толору сыаналаабыта. Өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар да, боростуой норуокка да, олох халбаҥнаабат аптарытыат, духуобунай лиидэр буолбута. Саха омук ити былдьаһыктаах кэмин лиидэрэ М.Е. Николаев бары саҕалааһыннарын, үлэтин-хамнаһын толору өйөөбүтэ. Ону сыаналаан уонна Владимир Гаврильевич таһымын толору өйдүүр буолан, Михаил Ефимович элбэхтик сүбэлэһэрэ, тылын ылынар этэ.
Дьалхааннаах 90-с сылларга салалтаҕа, олоххо-дьаһахха, дьон икки ардыгар сыһыаннаһыыларга киһи үөйбэтэх-ахтыбатах, ыстандаартынайа суох дьайыылар ирдэниллэр түгэннэрэ аҕыйаҕа суохтара. Ити өттүнэн Владимир Гаврильевич биирдэ эмиэ соһутан турар. Ол кэмҥэ ас-таҥас, үп-харчы кырыымчыгырбыта. Тыа дьоно бүтэһик сүөһүлэрин туттан туран, оҕолорун үөрэххэ ыыталлара, улаханнык көмөлөһөр да кыахтара суоҕа. Устудьуоннар истипиэндьийэ эрэ суотугар аһаан-таҥнан үөрэнэллэрэ. Биир кэмҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр улуус криминальнай эргимтэлэрэ устудьуоннар истипиэндьийэлэрин былдьыыр дьаллыктаммыттара. Онно Владимир Гаврильевич бэрээдэги көрөр уорганнарга бэйэтин улууһуттан үлэлиир салайааччылары, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэн-көстөн эрэр түмсүү уолаттарын ыҥыртаан баран, кылгастык: «Миэхэ сурахтар кэллилэр, оҕолорбут истипиэндьийэлэрин биллэр улуус криминаллара талаан ылаллар үһү. Ону мин кыайан өйдөөбөтүм ээ», – диэн баран, К. уонна В. диэки сэмэлээбиттии көрөн кэбиспитэ. Уолаттар тугу да саҥарбакка тоҥхох гыммыттара, онон мунньахтаан бүппүппүт. Ол кэнниттэн сотору «ол дьаллык тохтообут үһү» диэн буолбута.
Ол эрээри, бу саҥа кэлбит былаас сыыһа суолунан баран эрэрин, дьон туһугар буолбакка, бэйэтин чугас эргимтэтин эрэ байытарга хайысхаланан эрэрин Владимир Гаврильевич өйдөөбүт этэ. Миэхэ олус хомойон: «Хайа, быраат, уруйдаан-айхаллаан көрсүбүт, өйөөбүт былааспыт олох атын хайысханан баран эрэр дии, дьэ, туохха тиэрдэллэр?..» – диэн эппитэ. «Бу арыый көҥүл кэми туһанан, ыччаппытын үөрэтэн, кулуттуу өйтөн-санааттан босхоломмут ыччаты иитэ охсон ылбыт киһи, ньиэп-гаас бырамыысыланнаһыгар омуктары кытта холбоһуктаах тэрилтэлэри тэрийэр киһи, баҕар, инникитин норуоттар икки ардыларынааҕы быраабынан көмүскэллээх буолуо эбитэ дуу...» – диэн толкуйдуур курдук саҥарбыта.
Ити кэмҥэ быраатым Иван Игнатьевич Михаил Ефимовичка көмөлөһөөччүнэн үлэлиирэ. 1998 с. Владимир Гаврильевич иккиэммитин ыҥырбыта уонна: «Мин бу бэйэм санаабын суруйдум, туора киһи көрүө суохтаах, онон, Игорь, юридическай өттүн чочуйан бэчээттээ, Ваня, Михаил Ефимовичка илдьэн туттар», – диэбитэ.
Суругун ис хоһооно: «В.А. Штырову олус күүһүртүҥ, бэрэсидьиэн кэлэр быыбарыгар талыллар усулуобуйатын оҥорон эрэҕин, омуккар кутталы үөскэтээри гынныҥ, онон бэйэҥ үһүс болдьоххо барар сокуоҥҥун Ил Түмэҥҥэ оҥортороруҥ наада буолбут, эбэтэр быыбарга барбат буоллаххына, бэйэҥ оннугар кыахтаах саха киһитин билиҥҥиттэн бэлэмниэҥ этэ, баар балаһыанньаны сүтэрэр турукка киирэн эрэбит», – диэн этэ.
Ити кэнниттэн эһиилигэр Владимир Гаврильевич тиһэх суолугар барбыта. Суругу оҥорон туттарбыппыт да, ууга тааһы бырахпыттыы сураҕа суох сүппүтэ. Ивантан ыйыппыппын: «Михаил Ефимович ылан аахпыта уонна түөрт гына бүк тутан баран, сиэбигэр уктубута», – диэбитэ. Ол айдааннаах быыбар түмүгүн бары билэбит.
Онон хара өлүөр диэри сүдү киһибит Владимир Гаврильевич омугун, норуотун туһугар туруулаһа сылдьыбыта. Итинник Сүдү Киһини кытта алтыспыппын, өй-санаа эбиммиппин дьолум дии саныыбын.
Игорь Николаев,
2016-2020 сс. СӨ Конституционнай суутун судьуйата,
СӨ үтүөлээх юриһа,
Сунтаар, Таатта улуустарын бочуоттаах гражданина.
