Көс дьон тохтоон ааһар түһүлгэлэригэр – интэриниэт. Таба ыстаадатыгар олорон аныгы кэм идэлэригэр үөрэниэххэ сөп. Аан дойду таһымнаах бырайыактарга кытталлар. Кэнники кэмҥэ “Кындыкаан” айар түмсүү уонна кинилэр араас хабааннаах бырайыактарын туһунан билэр, сэргиир дьон элбээн иһэр. Санатар буоллахха, АЛРОСА уонна “Кындыкан” айар түмсүү бииргэ үлэлэһиилэрин бастакы түһүмэҕэр суруйааччы Лидия Тарасова ааптардаах “Кындыкан дьиктилээх устуоруйата” диэн остуоруйа кинигэтэ күн сирин көрбүтэ. Бу түгэн – АЛРОСА хампаанньа социальнай хайысхалаах үлэтигэр өссө биир дьоһуннаах уонна бэлиэ хардыы.
“Биһиги хоту сир омуктара модун, халбаҥнаабат күүстээх санааларыттан, кинилэр үйэлэр тухары харыстаан илдьэ кэлбит үтүө үгэстэрин, баай устуоруйаларын умнубакка илдьэ сылдьалларыттан сөҕөбүт-махтайабыт уонна бу маны кэлэр кэнчээри ыччакка тиэрдии, үйэтитии суолтата улаханын өйдүүбүт уонна өйүүбүт. Биһиги Кындыкан устуоруйатын билсэн баран, бырайыагы өйөөбүппүт”, – диэн этэн турар хампаанньа генеральнай дириэктэрэ Сергей Иванов.
Таба ыстаадаларыгар – интэриниэт, кинигэ уонна мультипликационнай киинэ. Онтон салгыы – элбэх дьон хоту сир төрүт омуктарын олоҕун-дьаһаҕын, үйэлэр тухары сүтэрбэккэ илдьэ кэлбит үгэстэрин билэллэригэр көмөлөөх норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах бырайыактар.
«Кындыкан» бырайыагы көҕүлээччи, тэрийээччи – Маргарита Попова
Остуоруйа тутаах сюжета норуоттар икки ардыларынааҕы бырайыак төрүттээччитэ Маргарита Попова өбүгэлэрин тус олохторун устуоруйатыгар тирэҕирбит. Күн бүгүнүгэр диэри уос номоҕо буолан кэлбит үһүйээн-кэпсээн тутаах дьоруойа кыысчаан – кини биэс көлүөнэ нөҥүө хос эбэтэ. Кини, оччолорго букатын кырачаан кыыс, Үөһээ Дьааҥы хайаларын чугаһыгар баар аҕа ууһун түөлбэтигэр суос-соҕотох тыыннаах хаалан олордоҕуна, саха булчуттара түбэһэ кэлэн, булбуттар. Уоннааҕы дьон бары уоспа ыарыыттан имири эстибиттэр.
«АЛРОСА хампаанньа биһиги бырайыакпытыгар эрэнэн, өйөөбүтэ олус үөрүүлээх. Биһиги бары аныгы кэмҥэ олус наадалаах уонна суолталаах устуоруйаны үйэтитэбит», – диэн этэр Маргарита Попова.
«Кындыкан» айар түмсүүгэ араас эгэлгэ хайысхалар бэрэстэбиитэллэрэ киирбиттэр: фотографтар, худуоһунньуктар, суруналыыстар, блогердар, ырыаһыттар уонна да атын бэйэ дьыалатыгар бигэ эрэллээх уонна хоту сир кыһалҕатын чугастык ылынар идэтийбит дьон.
«Кындыкан» айар түмсүү хоту сир төрүт олохтоох омуктарын олоҕун хайдах быһыылаахтык тупсарарый?
Бырайыак чэрчитинэн, быйыл аҕыйах ахсааннаах омуктар түөлбэлээн олорор түһүлгэлэригэр бэлиэр төрдүс эспэдииссийэ тиийдэ. Ол курдук айар түмсүү салайааччыта Маргарита Попова Өймөкөөн улууһугар баар “Осикат” эбээн табаһыттар олорор түөлбэлэригэр тиийбитэ. Эспэдииссийэ тас дойду уонна Арассыыйа туристарыгар, сэҥээрэр дьоҥҥо анаан, туристар маннык олус интэриэһинэй маршруттара баарын киэҥник иһитиннэрэр-биллэрэр, ону таһынан Н.И. Пирогов аатынан РНИМУ микробиология уонна вирусология кафедрата ыытар «Изучение кишечной микробиоты малочисленных народов крайнего севера, ведущих кочевой образ жизни» диэн билим чинчийиитигэр матырыйааллары хомуйар, булар сыаллаах-соруктаах үлэлиир.
Төрдүс эспэдииссийэҕэ Russian explorers сообществоны төрүттээбит, фотограф Александр Мазуров (@alex.mazurov) киирэн, билигин онно таба иитиитинэн дьарыктанан олорор Арассыыйа аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарын олоҕун-дьаһаҕын сирэй билсэ, хаартыскаҕа үйэтитэ сылдьар.
Бу эспэдииссийэ кыттыылаахтара спутнигынан холбонор интэриниэттээх, босхо тарыыптаах тэрили анаан-минээн илдьэн, туруохтаах сиригэр таҥан биэрбиттэрэ. Онон мантан аҕа ууһун общинатыгар олорон YouTube-ка аан бастакы табаһыттар ханаалларын арыйар кыах баар буолбут. Ону таһынан, түҥ былыргы култуураны киэҥ эйгэҕэ сырдатарга уонна үйэтитэргэ бастакы хардыы оҥоһуллар кыаҕа эбиллибит.
Бу саас эрдэ “Кындыкан” ааптара Маргарита Попова биллиилээх, элбэх көрөөччүлээх Илья Варламов хамаандатын илдьэ “Осикат” аҕа ууһугар тиийэ сылдьыбыта. Ол сырыы кэмигэр олохтоох табаһыттар “интэриниэттээхпит буоллар” диэн баҕа санааларын биллэрбиттэр этэ. Дьэ, ол кэнниттэн балай эмэ кэпсэтии кэнниттэн, табаһыттар ыра санаалара туолан, аан дойду хайа баҕарар муннугун кытта билсэр, алтыһар кыаҕы биэрэр интэриниэт холбонор буолбута.
“Кындыкан” айар түмсүү үлэтэ манан түмүктэммэт, кэлэр сылга хас даҕаны үөрэтэр эспэдииссийэни былааннаабыттар. Ону таһынан, табаһыттар түөлбэлээн олорор сирдэригэр сыыппара сайдыытын киллэрии үлэтэ салгыы ыытыллыахтаах.
«Кындыкан» энтузиастар хамаандалара ыстаадаҕа спутник интэриниэт-сибээһин эрэ тиэрдэри былааннаабат. Сайыҥҥы кэмҥэ итиннэ аныгы кэм идэлэригэр – графическай дизайҥҥа, программированиеҕа, видеографияҕа үөрэтэр санаалаахтар. Оччотугар интэриниэт тохтоло суох үлэлиир буоллаҕына төрөөбүт-үөскээбит сирдэриттэн тэйбэккэ олорон сыыппара эйгэтигэр наадалаах саҥа идэлээх исписэлиис быһыытынан үлэлиир кыахтаныахтара.
IT-технология уонна туризм эйгэтигэр үлэлиир усулуобуйа уонна нолуок анал эрэсиимин киллэрэр наадатын туһунан этии Хотугу Форум «Правовые проблемы устойчивого развития Арктики и северных территорий РФ» диэн кэпсэтиһэр былаһаакка кэмигэр этиллибитэ.
Айымньылаах үлэ бырайыактарыгар хоту сир кэрэ, сонун көстүүлэрин көрдөрөр хаартыскалары, биидьийэлэри устуу киирэр. Олор нөҥүө аан дойду араас муннугар олорор интэриниэти туһанар дьон хоту сир аҕыйах ахсааннаах омуктарын, кинилэр олохторун-дьаһахтарын туһунан бэрт элбэҕи, сонуну билэр-көрөр кыахтаналлар. Хоту сиргэ анаммыт хартыыналар, уус-уран айымньылар уонна музыкальнай туруоруулар элбииллэригэр тирэх буолуохтарын сөп. Хоту сиргэ интэриэс үөскүөҕэ.
Норуоттар икки ардыларынааҕы сыһыан уонна сүҥкэннээх сыал-сорук
«Кындыкан» айар түмсүү прикладной бырайыактарыгар араас быыстапкалары, уопсастыбаннаһы кытта көрүһүннэрии, эспэдииссийэлэри тэрийии, хоту сир төрүт олохтоохторун олоҕун-дьаһаҕын тупсарыыга үлэлэһии уонна Арктика кыһалҕаларыгар бүтүн аан дойду уопсастыбаннаһын ураты болҕомтотун тардыы киирсэр.
Соторутааҕыта айар хамаанда Арассыыйаҕа баар Япония Чрезвычайнай уонна Боломуочуйалаах посола тойон Тоёхиса Кодзукины кытта көрсүспүтэ. Кини бигэ сайдыы Хотугу форумугар кыттаары Саха сиригэр кэлэн барбыта.
Ол көрсүһүүгэ олохтоох хамаанда “Кындыкан” остуоруйаны бэлэхтээбитэ. Ону тэҥэ дизайнер Хаарчаана Баппаҕай оҥорбут “Кындыкан” куукулатын тойон Юсаку Маэдзаваҕа бука диэн тиксэрэригэр көрдөспүттэрэ. Ол – мээнэҕэ буолбатах. Маэдзава ыйга көтүөн баҕалаахтары көрдүүрүн туһунан ыҥырыыта “Кындыкан” бырайыагы сайыннарар баҕаны өссө күүһүрдэн биэрбитэ.
«Биһиги хотугу сир куукулатын кини космоска айаныгар илдьэ барыаҕа диэн эрэл санаалаах ыыппыппыт. Бу куукула хоту сир төрүт олохтоох омуктара этэр этиилэрин, саныыр санааларын бүтүн аан дойдуга тиэрдиэн, “Кындыкан” миссиятын бүтүн планета истиитигэр таһаарыан баҕарабыт. Хоту сир харыстааччыларын оруола аныгы үйэҕэ лаппа улахан уонна бу култуура кода үйэтитии иэгэйэр икки атахтаахха барытыгар сүҥкэн оруоллаах», – диэн М.К. Аммосов аатынан ХИФУ “Арктика лингвистическэй экологията” МНИЛ уонна СО РАН ИГИиПМНС хотугу филологияҕа салаатын билимҥэ алын сотруднига Борис Осипов анаан бэлиэтиир.
«Маленькая Мисс Россия» Бүтүн Арассыыйатааҕы куонкуруһугар кыттыбыт, алта саастаах Кристина Черемкина – «Кындыкан» бырайыак бэлиэ бэрэстэбиитэлэ, о.э амбассадора. Кристина иһирэх ийэтэ Анна Черемкина айымньылаах түмсүүгэ кыттыахтарыттан кинилэр олохторо биллэ уларыйбытын бэлиэтиир.
«Биһиги улахан уонна дьоһуннаах событиеларга кыттыгастаах буоллубут: клипкэ уһулуннубут, биһиги туспутунан “Журфикс” сурунаалга суруйдулар, куонкуруска күүскэ бэлэмнэнэн барбыппыт, көстүүм тиктэриигэ ылсыбыппыт. Режиссёру кытта үлэлэһэн, кини визитка оҥорон, биллиилээх фотограф Сергей Шарин фотосессиятыгар кыттар кыахтаммыппыт. Кристина Kit Jah уонна Moskila кытта куонкуруска кыттар айымньылаах нүөмэри бэлэмнээбиттэрэ.
Артыыстары кытта нүөмэри көрдөрөргө анаан хореограф Василий Старостиҥҥа дьарыктаммыппыт. Нүөмэр хас биирдии хамсаныыта норуот үҥкүүтүгэр дириҥ өйдөбүллээх уонна суолталаах. Бэл, тиктэрбит көстүүммүтүгэр аҕа ууһун анал уруһуйдара баара, онно барсар, сөптөөх өҥ-дьүһүн, ойуу-дьарҕаа туттуллубута. “Кындыкан” – уларыйа, сайдан-тупсан иһэр, араас түгэннэринэн баай, дьоһуннаах бырайыак. Соторутааҕыта Кристина норуоттар икки ардыларынааҕы онлайн-куонкуруска кыттан, бастакы миэстэни ылбыта. Онон биһигини Парижка буолар гала-кэнсиэргэ кыттарга ыҥырбыттара.
Биһиги дьиэ кэргэн “Кындыкан” хамаандатыгар бүтүннүүтүгэр, ону таһынан Сочига улаханнык өйөөбүттэрин-көмөлөспүттэрин иһин ырыаһыттарга Kit Jah уонна Moskila уонна бырайыак төрүттээччитэ Маргарита Поповаҕа тус бэйэтигэр дириҥ махталбытын тиэрдэбит», – диир дьоллоох ийэ.
Бырайыак олоххо киириитэ аан дойдуга тугу биэриэҕэй?
«Кындыкан» бырайыак кыттыылаахтарын араас эйгэҕэ ыытар сааһыламмыт тиһиктээх үлэлэрэ бүтүн аан дойду сообществота тирээн турар кыһалҕаларга ураты болҕомтону уурарын туһугар тэриллэр. Ити иһигэр Хоту сир уонна Арктика төрүт олохтоох омуктарын кода сүтэр кутталлааҕыттан саҕалаан ирбэт тоҥҥо ириэрии тахсан эрэрэ киирсэр. Ону таһынан бу бырайыак хоту сир олохтоохторун олоҕун хаачыстыбатын уонна кинилэр олорор, үлэлиир эйгэлэрин тупсарар интэриэстээх.
Бу айар түмсүү көмөтүнэн хоту оройуоннар сирдэригэр-уоттарыгар уонна кинилэр тас өттүлэригэр даҕаны социальнай уонна экологическай бырайыактар олоххо киириэхтэрэ.
Хамаанда инники былааныгар NFT-токеннары таһаарыы, “Кындыкан” эндаумент-пуондатын тэрийии уонна пуондаҕа “Кындыкан” бренигэр ааптар быраабын биэрии киирсэр. Ол көмөтүнэн пуондаҕа киирбит, түмүллүбүт дивидени хоту төрүт олохтоох омуктар тылларын, төрүт култуураларын уонна үгэс буолбут олохторун укулаатын үйэтитэр бырайыактары олоххо киллэрэр соруктаахтар.
Маны таһынан, хоту сиргэ төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын интэриэһин көмүскүүр быраап, сокуон аактарын ситэрэн-хоторон, тупсаран биэриигэ үлэлэһэллэр. Хоту уонна Арктикаҕа үлэлиир хампаанньалар социальнай эппиэтинэстэрэ үрдэтэр, бары өрүттэр биир санааҕа кэлэн, баар кыһалҕалары туоратыыга үлэлииллэрин ситиһэр соруктаахтар.
АЛРОСА уонна КМНСтары өйөөһүн
АЛРОСА хампаанньа хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоохторун култууратын сайыннарыыга кыттарын таһынан оҕо уонна ыччат дьон кыттыылаах араас кэккэ бырайыактары көҕүлүүр.
Ол курдук, оҕолорго аналлаах «Язык предков» диэн өрөспүүбүлүкэ таһымнаах көрүү-куонкурус тэриллэр. 2019 сыллааҕы куонкурус Арассыыйа Федерациятыгар төрүт олохтоох омуктар тылларынан биллэриллибит сылга сыһыаран ыытыллыбыта.
2021 сыл кулун тутарыгар, нууччалыы, сахалыы, эбэҥкилии тылынан суруллубут оҕолор айымньыларын түмэн оҥоһуллубут «Колодец сказок» хомууруннук кинигэ сүрэхтэниитэ буолбута. Манна АЛРОСА хампаанньа тэрийиитинэн ыытыллыбыт оҕо литературнай уус-уран куонкуруһун түмүгүнэн талыллыбыт 50 бастыҥ остуоруйа киирбитэ. Хомуурунньугу өрөспүүбүлүкэ бибилэтиэкэлэригэр уонна социальнай тэрилтэлэригэр бэлэхтээбиттэрэ. Кэлэр 2022 сылга аны “Колодец сказок” кинигэттэн мультфильмнары оҥорору былаанныыллар. Үс араас тылынан тахсыахтара: нууччалыы, сахалыы уонна эбэҥкилии.
“Кындыкан” айар түмсүү туһунан сиһилии иһитиннэриини интэриниэккэ баар kyndykan.com диэн сигэнэн киирэн билсиэххитин сөп.
Сэтинньи 9 күнүгэр, Дьоллоох Дьокуускайга “Кындыкан дьиктилээх устуоруйата” диэн хоту сир хорсун кыысчаанын туһунан остуоруйа кинигэтин сүрэхтэниитэ буолла.
Бэлиэтээн ааспыппыт курдук, эдэр суруйааччы Лидия Тарасова Үөһээ Дьааҥы таас хайаларын аттыгар булуллубут, уоспа ыарыыттан суос-соҕотох хаалбыт кыысчаан туһунан остуоруйа суруйбута. Бу – кини бэчээккэ тахсыбыт төрдүс кинигэтэ эбит.
«Бу кинигэҕэ биһиги биир сүрүн түгэннэртэн биирдэстэригэр – хоту олохтоох омуктар төрүт култууралара уонна үтүө үгэстэрэ сүтэн, симэлийэн хаалар кыахтааҕыгар – болҕомтону тардарга дьулуспуппут. Мин туох да алҕаһы таһаарбатарбын диэн, барытын чопчу уонна сиһилии гына тиэрдэргэ кыһаллыбытым. Онон бастаан утаа тус бэйэм кыыс дьылҕатыгар, устуоруйаҕа иҥэн-тоҕон киирэн, элбэҕи билэрим, ис иэйиитин ылынарым наада этэ. Онон итиннэ сыһыаннаах элбэх исписэлииһи кытта кэпсэтии, сүбэлэтии, санааларын истии үгүс этэ. Аны, судургу уонна өйдөнүмтүө тылынан тиэрдии наада. Тоҕо диэтэххэ, оҕолорго ананар айымньы, оттон иккис өттүттэн бу кинигэ араас омук тылларыгар тылбаастанан, аан дойдуга киэҥник тарҕаныахтаах», – кинигэ ааптара Лидия Тарасова кэпсээтэ.
Бу «Кындыкан» бырайыагы, ону сэргэ айымньы кинигэ буолан бэчээттэнэн тахсыытын АЛРОСА хампаанньа өйөөтө. Маны алмаас хампаанньата ыытар үтүмэн үгүс социальнай хайысхалаах үлэтин биир эрэ көстүүтэ, өлүүскэтэ диир оруннаах. Хампаанньа хоту сиргэ олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын култууратын, үтүө үгэстэрин үйэтитиигэ көхтөөхтүк кыттар. Ону ааһан, тустаах хайысхаҕа анал кэккэ бырайыактары бэлэмнээн, көҕүлээн, олоххо киллэрэр. Аҕыйаҕы холобурдаатахха, оҕолорго аналлаах “Язык предков” көрүү-куонкуруһу, “Колодец сказок” оҕо айымньылаах үлэтин күрэхтэһиитин истибит, ону ааһан, баҕар, оҕолоргут кыттыбыт да буолуохтарын сөп. АЛРОСА хоту сиргэ олохтоох табаһыт аҕа уустарыгар, балыксыттарыгар көмөлөһөр.
«Кындыкан – хорсун быһыы, булгуруйбат модун санаа бэлиэтэ. Оттон биһиги өрөспүүбүлүкэбит – ийэ айылҕаны кытта ыкса алтыһан, киниэхэ харыстабыллаахтык сыһыаннаһан олоруу туһунан киэҥ билии төрүттэнэр төрүтэ, бигэнэр биһигэ буолар. Бу барыта хоту сир төрүт олохтоох омуктарын өйүгэр-санаатыгар, тулалыыр эйгэҕэ сыһыаныгар умнуллубаттыы иҥэн, сөҥөн сылдьар.
Ол да иһин буоллаҕа, бу “Кындыкан” бырайыак бэйэтигэр бэрт элбэх энтузиаст дьону уһуна суох кэм иһигэр түмэ тардыбыта. АЛРОСА хампаанньа биһиги бырайыакпытын таба көрөн, өйдөөн, өйөбүл оҥорбута туох да ааттаах үчүгэй. Мин саныахпар, алмаас хампаанньата биһиги бырайыакпыт партнера буолбута мээнэ сөп түбэһии буолбатах, кинилэр нөҥүө биһиги күн бүгүн бүтүн аан дойду устуоруйатын оҥоро сылдьабыт», – «Кындыкан» норуоттар икки ардыларынааҕы бырайыак салайааччыта Маргарита Попова санаатын үллэстэр.
Билигин “Кындыкан” айар түмсүү кыттааччылара араас хайысхалаах бырайыактары олоххо киллэриигэ үлэлииллэр. Ол курдук, кинигэ таһаараллар, мультифильм оҥороллор, төрүт олохтоох хоту сир омуктара олорор-үлэлиир сирдэригэр тиийэн, киинэҕэ усталлар, хаартыскаҕа түһэрэллэр. Энтузиастар хамаандалара, эппиппит курдук, спутник тэрилинэн хааччыйан, таба ыстаадатын интэриниэтинэн хааччыйаллар. Оттон бу хаһан эрэ букатын кыаллыбат ыра санаа курдуга эбээт!
Эһиил үөрэҕириигэ, идэ биэриигэ сыһыаннаах эспэдииссийэ саҥалыы күүһүнэн тус хоту айанныа. Кинилэри онно күүтэллэр.
Андрей Шилов
