Илин Эҥээр алмааһа. ТайгаПост таһаарыы “ити диэки алмаас хостонуо” диэн бигэтик этэр төһө сөбүн-сөлөгөйүн, Саха сирин геологияҕа улахан, бэлиэ арыйыыларын тоҕо чуолаан дьахтар аймах оҥорбутун, аныгы ыччат геолог идэтигэр төһө тардыһарын, интэриэстээҕин уонна геологтар үлэлэригэр сааҥсыйа туох сабыдыаллааҕын туһунан тустаах исписэлиистэртэн анаан ыйыталаһа сырытта.
Бүлүүтээҕи геолог-чинчийэр эспэдииссийэтин (ВГРЭ) кылаабынай геолога Александр РАЗУМОВ Мииринэйгэ алҕаска кэриэтэ кэлбитэ диэххэ сөп. Кини аармыйаҕа сулууспалыан иннинэ Ростов уобалаһын тэрилтэлэригэр сыл курдук үлэлээн баран, улахан кэлэктииптэн тэйиччи сылдьар көнө, киһи бэйэтигэр эрэ суоттанара сөп диэн түмүккэ кэлбит. Сулууспатын кэнниттэн Новочеркасскай политехническай институтун хайа-геолог факультетыгар үөрэнэ киирэн, 1992 сыллаахха бүтэрэр. Үлэлии барыахтаах сирдэригэр анааһын ыытыллан эрдэҕинэ, дойду геологиятыгар кириисис кэмэ бүрүүкүүр. Инньэ гынан, үлэлии барыахтаах сирдэриттэн эр-биир аккаас кэлиитэ элбээн барар. Разумов арай Мииринэйтэн уонна Магадантан үлэҕэ ылыахтарын сөбүн туһунан харда тутар. Эдэр исписэлиис хаартаны арыйан көрбүтэ: Мииринэй куорат ордук чугас курдук эбит. Ол иһин ону таларга быһаарынар... Ол кэлэн үс сыл көмүс көрдөөһүнүнэн дьарыктанар, онтон алмааска көһөр.
ТайгаПост эрдэ суруйбутун курдук, АЛРОСА Бүлүүтээҕи геолог-чинчийэр эспэдииссийэтин идэлээхтэрэ этэллэринэн, Саха сиригэр сир баайдаах сири таба тайанан, сырье баай саппааһын булар кэскил улахан. Саҥа сирдэр чуолаан өрөспүүбүлүкэ арҕаа өттүгэр, Хотугу эргимтэҕэ уонна өрөспүүбүлүкэ соҕуруу өттүттэн Алдан оройуонугар көстүөхтэрэ диэн бигэ эрэллээхтэр. Оттон Саха сирин киин өттүн, чопчута, Хаҥалас, Мэҥэ Хаҥалас уонна Амма улуустар сирдэригэр тайаан сытар Тамматааҕы былаһаакканы этэр буоллахха, Разумов балай эмэ саарбаҕалыыр чинчилээх. Геологтар ити былаһааккаҕа Аллараа Бэстээххэ диэри кэлэр тимир суол тыраассата буолуохтаах сири оҥоро сылдьан, түбэһэ түспүттэр. Кылаабынай геолог, кырдьык, онно алмаас көстүбүтүн этэр. Ол эрээри бырамыысыланнай таһымҥа хостуур гына, улахан кимберлиттээх сирдэри булуу, туһаҕа таһаарыы кэскилэ оннук улахан буолуо дии санаабат.
«Сир баайдаах сир (месторождение) – диэн, минераллары хостуур үлэ көдьүүһүн (рентабельноһын) кытта сибээстээх экэниэмикэ өйдөбүлэ буолар. Көстүбүт 100 туруупкаттан баара-суоҕа биир эрэ туруупка дьиҥ сир баайдаах буолуон сөп. Оттон Тамматааҕы былаһааккаҕа (Аллараа Бэстээхтэн хас да уонунан килэмиэтирдээх сиргэ баар - ааптар бэлиэтээһинэ) биһиги уончаҕа чугаһыыр аномалияны булбуппут, алмааһа суох кимберлитовай эттиги (тело) арыйбыппыт. Лиссиэнсийэни судаарыстыбаҕа биэрбиппит», – диир Александр РАЗУМОВ.
Уопсастыбаҕа олоҕурбут өйдөбүлүнэн, Арассыыйа алмааһын төрүт баай сиринэн Саха сирэ ааҕыллар. Чахчыта да, АЛРОСА хостуур туох баар алмааһын 90 %-а биһиги өрөспүүбүлүкэбититтэн булуллар. Ол да буоллар, аан бастакы күндү таас – алмаас – инньэ 1829 сыллаахха Урал көмүһү хостуур бириискэтигэр көстөн турар. Ол кэнниттэн үйэ ордугуна сүүрбэ сыл буолан баран, 1949 сыллаахха, Сунтаар улууһун Кириэстээҕиттэн чугас баар Мохсоҕоллоох тумулугар (Соколиная коса) саха бастакы алмааһа көстүбүтэ. Ол кэнниттэн утуу-субуу алмаастаах сирдэр арыллан барбыттара.
Александр РАЗУМОВ этэринэн, билигин да Уралга алмаастаах сирдэри туһаҕа таһаараллар. Оннооҕу алмаас ювелир оҥоһуктарга барсар үрдүк хаачыстыбалаах. Ол гынан баран, көстөр алмааһын ахсаанынан дуона суох сир баайдаахха киирсэллэр. Анал идэлээхтэр ол былаһааккаларга Саха сиригэр курдук кимберлиттээх, алмаас үөскүүр төрүт сирэ көстөр кэскилэ суоҕун бэлиэтииллэр.
Сааҥсыйа да тохтоппот
Геолог-минералогия билимин хандьыдаата Алексей ЕВСТРАТОВ – Мииринэй олохтооҕо. АЛРОСА хампаанньаҕа 2008 сыллаахха Санкт-Петербурдааҕы хайа судаарыстыбаннай университетын геолог-чинчийэр факультетын бүтэрэн баран, үлэҕэ киирбитэ. Университет бүтэһик кууруһугар сылдьан АЛРОСА стипендиата буолбут. Үөрэҕин кэнниттэн ханна үлэлии барарын чопчу билэрэ. Идэтин талара бастаан утаа киниэхэ олус судургу буолбатаҕын аһаҕастык этэр: «Мин бутулларбын көрөн, төрөппүттэрим этэн тураллар: «Оччотугар бастаан туох идэлээх буолуоххун ончу баҕарбаккын быһаар». Онуоха мин: “Үлэ түмүгэ көстүбэт дьарыгар үлэлиэхпин баҕарбаппын. Бэйэм өйбүнэн, толкуйбунан, бу илиибинэн харчы оҥостуохпун баҕарабын. Ону таһынан ол үлэ бэйэбэр интэриэһинэй буолуохтаах”, – диэбитим. Итинтэн сиэттэрэн, геолог идэтигэр тиийэн кэлбиппит. Онтубуттан үлэлээбитим тухары хаһан да кэмсиммэтэҕим».
Күн бүгүн эдэр киһи хампаанньа эксплуатационнай геология отделын салайар. ТайгаПост киниттэн Арассыыйаҕа норуоттар икки ардыларынааҕы сааҥсыйа киирбитэ геологтар үлэлэригэр хайдах дьайбытын ыйыталаста. Алексей ЕВСТРАТОВ саныырынан, салаа тутуһар сыала-соруга ол туһуттан уларыйбатах. Арай тас дойду сорох технологияларын уонна тэриллэрин туттартан аккаастанарга тиийбиттэр. Оттон уопсайынан этэр буоллахха, АЛРОСА геологтара сааҥсыйаттан оҕустарбатахтар.
«Биһиги былааннаабыт үлэбитин салгыыбыт уонна ханнык баҕарар сыал-сорук турдаҕына, толорорго бэлэммит. Туох эрэ мэһэйдиэн-атахтыан сөп диэн дьаарханыы биһиэхэ суох. АЛРОСА өссө да 30-тан тахса сыл хостуохтаах алмаас саппаастаах сирдэрэ бэлиэр булуллан, чинчийиллэн тураллар.
Оттон сабаҕалаан көрүү баайы учуоттаатахха, хампаанньа олох да, кырата, 50–60 сыл устата холкутук үлэлиир кыахтаах», – диэн Алексей ЕВСТРАТОВ бүк эрэллээхтик этэр.
Исписэлиис эппитинэн, таас чох эбэтэр кыһыл көмүс баар сирин көрдүүр-чинчийэр үлэҕэ тэҥнээтэххэ, алмаастаах сири көрдөөн чинчийии экологияҕа дьайар күүһэ букатын да дуона суох. Хас биирдии бырайыакка хостоон көрүү ыытыллыбыт сирин, хайалаах боруода хостоммут сирин булгуччу чөлүгэр түһэрэр үлэ эрдэттэн учуоттанан, киирэ сылдьар. Ол үлэ геолог чинчийиитин аан бастакы түһүмэхтэриттэн саҕаланар. Ол курдук, геологтар түстэнэн олорор, үлэлиир сирдэригэр, тулалыыр экология эйгэтин айгыратыан сөп диэн, дьөрү ыты да көҥүл көччүппэттэр.
Үгүс уонунан сыллар анараа өттүлэригэр курдук, билигин да геолог идэтигэр арамаантыктар кэлэллэр. Аныгы кэмҥэ хонууга үлэлиир геологтарга анал балааккалар уонна балоктар, куһаҕан, суола-ииһэ суох сирдэринэн сылдьарга табыгастаах тиэхиньикэ, пилота суох көтөр аппарааттар бааллара төһүү көмө, тирэх буолар. Ол да буоллар, тутаах, сүрүн үлэ ыраах тайҕаҕа дуу, туундараҕа дуу буолбакка, камеральнай лабаратыарыйаларга барар. Онно дии – геолог булуутун араас хабааннаах, көрүҥнээх ырытыы, көрүү, анаалыс, түмүк оҥоһуллар сирэ.
Арассыыйа институттара алмаас саппаастаах сири көрдүүргэ чопчу идэтийбит дьону анаан бэлэмнээбэттэр. Манна ханнык баҕарар атын дьыалаҕа курдук, туһугар уратылаах чинчийии. Оттон ону исписэлиистэр быраактыкаҕа билэллэр, баһылыыллар.
Аҕа дойду Улуу сэриитин кэнниттэн геолог чаҕылхай арыйыыларын дьахталлар оҥорбуттарын билэбит. Ол курдук, алмааска – Лариса ПОПУГАЕВА, Наталия САРСАДСКИХ, Наталья КИНД. Екатерина ЕЛАГИНА, оттон Саха сирин соҕуруу өттүгэр таас чоҕу булууга – Саима КАРИМОВА. Тоҕо диэтэххэ, эр дьон сэрии фронуттан эргийбэтэх буолан, дьахталлар ылсыбатах салаалара суоҕа – кэмэ оннук этэ.
Кэнники сылларга геолог – ордук эр киһи идэтин быһыытынан биллэр. Төһө да геологияҕа дьахталлар дьоһун миэстэни ылалларын иһин. Александр РАЗУМОВ саастаах көлүөнэ аныгы ыччаты урукку кинилэр саҕанааҕыларга тиэрдибэккэ, үрдүттэн мөҕүттэллэрин оруна суоҕунан ааҕар. Эдэрдэр геологияҕа кэлэллэр, кинилэри хампаанньаҕа күүтэллэр. Эдэрдэргэ өрүү да – аан аһаҕас.
ТайгаПост суруйуутуттан Лоһуура тылбааһа.
