Нам улууһун олохтоохторо улуус киинигэр кэтэһиилээх Култуура уонна духуобунай сайдыы дыбарыаһа тутулларын долгуйа көрөллөр. Урукку култуура киинин өссө 2000 сс. саҕаланыыларыгар “хаарбах туруктаах” диэн билиммиттэрэ. Ол кэннэ хас даҕаны төгүллээн саҥа киини туттараары холонон көрбүттэрэ да, дьыала былырыыҥҥа диэри оннуттан хамсаабакка турбута. Саҥа дыбарыаһы Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондата АЛРОСА хампаанньаттан киирэр харчынан Максим Кирович Аммосов төрөөбүтэ 125 уонна Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылларын көрсө туттарар. Барыллаан суоттуулларынан, Култуура уонна духуобунай сайдыы дыбарыаһа эһиил ахсынньы саҥатыгар үлэҕэ киириэхтээх. Ол туһунан сиһилии бүгүҥҥү матырыйаалбытыгар ааҕыҥ.
Дыбарыас бастакы сыбаайата былырыын Өрөспүүбүлүкэ күнүгэр, ол эбэтэр муус устар 27 күнүгэр, түспүтэ. Бу бырайыак Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Николаев сорудаҕынан, Максим Кирович Аммосов төрөөбүтэ 125 уонна Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылларын көрсө ылыныллыбыт социальнай эбийиэктэри тутуу былаанын быһыытынан, оҥоһуллар. СӨ Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондата АЛРОСА сиэртибэлээбит харчытыттан тутууга диэн 450 мөлүйүөн солкуобайы биэрбитэ. Тутууну “РДР Групп” ХЭУо иилээн-саҕалаан ыытар. Бэдэрээтчит – “ИФК “РФА-Инвест” аахсыйалаах уопсастыба.
“Быйыл сыл бүтүөр диэри эркиннэрин бүтэрэр былааннаахпыт. Ол кэннэ тас өттүннээҕи ититии ситимигэр ылсыахпыт. Эһиил дьиэ ис бараанын оҥоруохпут, тэрилин-тээбиринин туруоруохпут, тиэргэнин тупсарыахпыт”, – диэн “РДР Групп” тутуу хампаанньатын сүрүн инженерэ Юрий Борисов кэпсиир.
Юрий Борисов этэринэн, былырыын хамсыгынан сибээстээн кыраныыссалар сабыллан турбут, үлэһит илии тиийбэт буолан, үлэ-хамнас болдьохтоох кыраапыгыттан кыратык хаалбыт. Ол гынан баран, тутааччылар Саҥа дьылга диэри кыраапыгы ситиһэр санаалаахтар. Өтөрдөөҕүтэ Архитектура уонна куораты тутуу управлениетыттан эбийиэк дизайн-бырайыага оҥоһуллан кэлбит. Ол быһыытынан, дыбарыас ис, тас бараана сахалыы көстүүлээх буолуохтаах.
“Былырыын муус устарга СӨ Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондата уонна “РДР Групп” хампаанньа ааҕын дуогабарын түһэрсибиттэрэ. Бүгүҥҥү туругунан, эбийиэк быһа холоон 45 %-на бүтэн турар. Билигин тас эркинин уура сылдьаллар. Дьиэ иһинээҕи быыстары оҥороллор. Дьиэ сирэйэ (фасада) бэнтилээссийэлэнэр буолуохтаах, анал дуогабар түһэрсилиннэ. Ону таһынан, эһиил кэлиэхтээх матырыйаалы сакаастаһа сылдьабыт.
2021 сыллааҕы үлэ-хамнас матырыйаала барыта атыылаһыллыбыта – бетон блоктар, муоста сабыыта, о.д.а. Билигин сакааһы эридьиэстииллэр уонна тимир конструкциялары бэлэмнииллэр. Эһиил үлэ-хамнас олунньуттан саҕаланыахтаах. Тута эбийиэк ис, тас эркиннэрин тупсарыахпыт, ситэриэхпит. Ититиитэ, канализация, уу, салгын ситимнэрэ оҥоһуллуохтара”, – диэн бэдэрээттээх тэрилтэ бэрэстэбиитэлэ – “ИФК “РФА-Инвест” АУо генеральнай дириэктэрэ Семен Софронов кэпсээтэ.
Үс этээстээх, уопсайа 5 692 квадратнай миэтэрэ иэннээх баараҕай тутуу улуус култууратын, духуобунаһын уонна айар эйгэтин сайыннарар, түмэр киин буолуохтаах. Эбийиэк иһигэр 400 көрөөччүнү батарар саалалаах Култуура дыбарыаһа, бибилэтиэкэ, улуустааҕы ЗАГС, кыраайы үөрэтэр түмэл, хартыына галереята уонна да атын тэрилтэ баар буолуохтаах. Итини таһынан, бу дыбарыаска норуот кэлэктииптэрэ, норуот уус-уран оҥоһугун маастардара, кэллиэксийэһиттэр, о.д.а. кулууптар мустуохтара, кинилэр түмсэр сирдэрэ буолуоҕа.
М.К. Аммосов үбүлүөйүгэр бэлэмнэр
“Хаһан эрэ Нам улууһун дьоно-сэргэтэ Ил Дарханы кытта көрсүһүү кэмигэр саҥа култуура эбийиэгин тутууну туруорсубута. Ол кэннэ Айсен Сергеевич сорудаҕынан, култуура дьиэтин тутууну СӨ Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын бырагырааматыгар киллэрбиттэрэ. Эбийиэк былырыыҥҥыттан, 2020 сылтан, тутулла турар. Эһиил, оруобуна Максим Кирович Аммосов үбүлүөйүн көрсө, үлэҕэ киллэрэр былааннаахпыт.
Тутуу үбүн-харчытын барыта АЛРОСА сиэртибэлээбитэ. Эбийиэк үгүс өттө бүтэн турар, эһиил ис-тас эркиннэрин тупсарыахтара, ситэриэхтэрэ. Онон болдьохтоох кэмигэр үлэҕэ киириэ диэн эрэнэбит.
Үлэни-хамнаһы Үүнэр көлүөнэ пуондата, улуус уонна өрөспүүбүлүкэ салалталара мэлдьи хонтуруоллуу олоробут, нэдиэлэ аайы анал планерка буолар. Эбийиэк уустук архитектурнай быһыылаах-таһаалаах диэххэ сөп. Холобур, банкеттыыр саала ураһа быһыылаах. Дизайн-бырайыак быһыытынан, дыбарыас сахалыы моһуоннаах буолуоҕа”, – диэн СӨ Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын “Содействие” бырагырааматын управлениетын начаалынньыгын солбуйааччы Алексей Ефремов кэпсээтэ.
Итини таһынан, СӨ Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын бэрэстэбиитэлэ бэлиэтээбитинэн, күн бүгүн АЛРОСА үбүлээһининэн Бороҕон бөһүөлэгэр Култуура киинэ, Зырянкаҕа – Култуура-успуорт комплекса, оттон Дьокуускайга Үүнэр көлүөнэ паарката тутулла турар.
“СӨ Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондата АЛРОСА үбүгэр Нам бөһүөлэгэр тутулла сылдьар дыбарыаһа – бу улуус олохтоохторун өр сыллаах, кэтэһиилээх баҕа санаата. Култуура уонна духуобунай сайдыы саҥа дыбарыаһа төрүт култуура сайдар киинэ буолуохтаах. Эбийиэк таһыгар олох чугас саха уһулуччулаах суруйааччыта Илья Винокуров-Чаҕылҕан түмэлэ, Максим Аммосов аатынан болуоссат уонна, биллэн турар, саха балаҕана баар буолуохтара. Онон дыбарыас бэйэтэ эрэ буолбакка, кини тулата барыта сахалыы тыыннаах буолуоҕа. Онтон салгыы эйгэни тэрийии бырагыраама чэрчитинэн, биэрэк кытылын эмиэ сахалыы моһуоннаахтык оҥоруохпут.
Эргэ култуура дьиэтэ 1956 сыллааҕы тутуута этэ. Бэйэҕит билэргит, өйдүүргүт курдук, XXI үйэҕэ үктэнэн олорон култуурабыт, духуобунаспыт киинэ хаарбах дьиэлээҕэ сүрэ бэрт, оннук табыллыбат. Онон былырыын өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Сергеевич Николаев Максим Кирович Аммосов үбүлүөйүн көрсө саҥа Култуура уонна духуобунай сайдыы дыбарыаһын тутар быһаарыыны ылыммыта. Көрөргүт курдук, үлэ-хамнас көхтөөхтүк барар”, – диэн Нам улууһун баһылыга Юрий Слепцов кэпсээтэ.
Кэлэр сылга биһиги өрөспүүбүлүкэбит саха норуотун улуу уола, Саха автономиятын төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ – Максим Кирович Аммосов төрөөбүтэ 125 сылын бэлиэтиир. Онно анаан өрөспүүбүлүкэтээҕи тэрийэр кэмитиэт тэриллэн, үбүлүөйдээх тэрээһиннэр былааннарын бигэргэтэн, үлэлии-хамсыы олорор.
Санаттахха, быйыл алтынньы бүтүүтүгэр улахан суолталаах биир бэлиэ түгэн буолбута – “Нам” айан суола М.К. Аммосов төрөөбүт сиригэр – Хатырыкка диэри бүүс-бүтүннүү саҥа аспаалынан бүрүллүбүтэ. Айсен Николаев эппитин курдук, саҥа аспаал аныгы ирдэбилгэ толору эппиэттиир.
Итини таһынан, улуус баһылыга Юрий Слепцов этэринэн, күн бүгүн Хатырык оскуолатын хапытаалынайдык өрөмүөннүүллэр. Максим Аммосов туһунан киинэ уһуллар уо.д.а. араас тэрээһин бэлэмнэнэр.
Эбэн эттэххэ, сэтинньи 16 күнүгэр Нам Кириэс Кытылыгар 240 миэстэлээх “Тускул” оҕо уһуйаанын арыйбыттара. Онно билигин “Сарыал” уонна “Кытылчаан” диэн мас дьиэлэргэ үөрэнэр иитиллээччилэр көһөн киириэхтэрэ. Онон Хамаҕатта нэһилиэгэр уһуйаан боппуруоһа төрдүттэн быһаарыллыаҕа.
Култуура эбийиэктэрэ: “Эһиил өр кэмнээх баҕа санаабыт туолар”
Саҥа эбийиэк билигин үлэлии турар, 1956 сыллаахха тутуллубут Норуот айымньытын дьиэтин, ону таһынан бибилиэтиэкэни уонна түмэли солбуйуохтаах. Билигин хаһан эрэ дьон-сэргэ утумун быспакка үөрэ-көтө сылдьар Норуот айымньытын дьиэтэ эргэрэн, самналлан, хаарбах туруктанан тураахтыыр. Көрөөччү саалатын муостата иҥнэри баран, киһи үктээтэҕинэ хаачыгыраан, сэрэхтэммит даҕаны диэххэ сөп. Этэргэ дылы, ааспыт үйэ биэс уонус сылларыгар кулууп үлэһиттэрэ да, ыалдьыттара да “хас эрэ сылынан дьиэбит-уоппут бу курдук буолуо, саахалланар турукка киириэ” диэн, санааларыгар да оҕустарбаттара. Өйдүүбүн ээ, баара-суоҕа аҕыйах сыллааҕыта Норуот айымньытын дьиэтигэр оҕо аймах үөрэ-көтө кэлэр, сүүрэр-көтөр, оонньуур-көрүлүүр, дьарыктанар буолара. Биһиги 2014 сыллаахха бу дьиэҕэ ыччаттарга анаан брейкданс, хип-хоп, битбокс уонна трикинг диэн ыччат аныгы хамсааһыннарыгар аналлаах маастар-кылаастары тэрийэн барбыппыт. Хата, сотору кэминэн эргэ дьиэни сиэрин-туомун толорон, көтүрүөхтэрэ. Ол кэмҥэ кулууп, бибилэтиэкэ, түмэл үлэһиттэрэ саҥа дьиэҕэ көһүөхтэрэ.
“Биһиги нэһилиэкпитигэр 10 000 кэриҥэ киһи олорор. Норуот айымньытын дьиэтигэр күннэтэ үгүс киһи сылдьар. Ол гынан баран, кэлиҥҥи сылларга, өйдүүргүт курдук, кэккэ хааччахтаах үлэлии олоробут.
Нам бөһүөлэгин олохтооҕун ахсаана элбии турар. Кэлиҥҥи сылларга кэнсиэр эбэтэр испэктээк көрүөн баҕалаахтары билиҥҥи кыра саалабытыгар батарарбыт да уустугурда. Муҥутаан, 100 эрэ киһи киириэн сөп. Оттон Култуура уонна духуобунай сайдыы дыбарыаһа тутулуннаҕына, 400 көрөөччүнү киллэрэр кыахтаныахпыт.
Саатар, кулууппут олус эргэ, 1956 сыллааҕы тутуу. Онон үлэлииргэ олус кыараҕас. Биһиги саҥа дыбарыас тутулларыттан олус үөрэбит. Түгэни туһанан, тутууну үбүлээбит АЛРОСА хампаанньаҕа ис сүрэхпититтэн махтанабыт. Эһиил улуус олохтоохторо хас эмэ сыл күүппүт баҕа санаалара олоххо киириэхтээх”, – диэн Афанасий Федерович Шестаков аатынан Норуот айымньытын дьиэтин салайааччыта Николай Жирков кэпсээтэ.
“Биһиги түмэлбит 1968 сылтан үлэлиир. Билигин олорор дьиэбит 1972 сыллаахха тутуллубута. Култуура уонна духуобунай сайдыы дырабыаһа тутулла турарыттан бары олус үөрэбит. Түмэлбит саҥа, сырдык уонна хас даҕаны төгүл киэҥ иэннээх дьиэҕэ киириэхтээх. Кырдьык, ол түгэни ис сүрэхпититтэн күүтэбит. Тутуу бырайыагын дизайнердара биһиги баҕа санаабытын, этиибитин учуоттаабыттар. Саҥа дьиэбитигэр өссө ордук өрө көтөҕүллэн, үөрэн-көтөн туран үлэлиэхпит”, – диэн П.И. Сивцев аатынан Намнааҕы устуоруйа уонна этнография түмэлин дириэктэрэ Александр Копырин кэпсээтэ.
“Култуура уонна духуобунай сайдыы дыбарыаһын тутуу тохтоло суох бара турарыттан үөрэбит. Саҥа дьиэбит бүтэ охсорун күүтэбит. Билигин биһиги бибилэтиэкэбит 1953 сыллааҕы эргэ дьиэҕэ үлэлии олорор. Бу дьиэбит аҥаарыгар улахан дьон бибилэтиэкэтэ, аҥаарыгар – оҕо киэнэ баар. Ону таһынан манна оскуола оҕолоро төрүт култуура сиэксийэлэригэр дьарыктаналлар. Биһиги соҕотох баҕа санаабыт – кинигэ уонна сыаналаах архыып матырыйааллара хараллар усулуобуйата тэриллиэхтээх. Нэһилиэнньэ уонна бөһүөлэк ыччата күн аайы бибилэтиэкэҕэ үөрэ-көтө кэлиэхтээх.
Билигин биһиги төһө даҕаны кыһаммыппыт, баҕарбыппыт иһин тэмпэрэтиирэ, салгын сиигин эрэсиимин тэрийэр кыахпыт суох. Уопсай усулуобуйа, дьиэ-уот даҕаны онно эппиэттээбэт. Ити – олус улахан суолталаах боппуруос. Тоҕо диэтэххэ, бибилэтиэкэ пуондатын туруга барыта онтон тутулуктаах. Онон Култуура уонна духуобунай сайдыы дыбарыаһа үлэҕэ киирэрин долгуйа күүтэбит. Ону сэргэ саҥа, сонун тэрээһиннэри былаанныыбыт. Бу курдук үтүө көмөлөрүн иһин СӨ Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатыгар уонна АЛРОСА хампаанньаҕа улахан махталбытын тиэрдэбит”, – диэн Н.М. Рыкунов аатынан Нам улуустааҕы бибилэтиэкэтин дириэктэрин солбуйааччы Александра Никонова кэпсээтэ.
Улуус олохтоохторо Култуура уонна духуобунай сайдыы дыбарыаһын туһунан
“Мин Нам бөһүөлэгэр төрүөхпүттэн олоробун, 70 саастаахпын. Эдэр сылдьан кулуупка сотору-сотору киинэ, кэнсиэр көрө сүүрэрбит. Билигин даҕаны улахан суолталаах тэрээһини көтүппэппин, сылдьабын. Урукку кулууппут дьиэтэ эргэрэн бүттэ. Кыһынын олус тымныы уонна кэлин нэһилиэнньэ да ахсаана элбээтэ. Онон, кыараата.
Саҥа кулууп дьиэтин тутуу – улуус олохтоохторугар үтүө бэлэх. Тоҕо диэтэххэ, туох баар бары улахан бырааһынньыкка биһиги манна мустабыт, улуус нэһилиэктэрэ кыттыылаах кэнсиэрдэри, куонкурустары тэрийэбит. Нэһилиэкпит, бөһүөлэкпит сайдар. Ол үтүө холобура – бу дыбарыас”, – диэн Нам улууһун Бартыһаан, 1-кы Хомустаах уонна Сииттэ нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо, Макар Баишев аатынан суруналыыстар бириэмийэлэрин лауреата, “За воинскую доблесть” мэтээл кавалера Иннокентий Иванов санаатын үллэстэр.
Намҥа улуус, өрөспүүбүлүкэ даҕаны таһымнаах тэрээһиннэргэ кыттар көхтөөх кэллиэксийэһиттэр олороллор. Соторутааҕыта Намҥа олорор Олег Омин диэн кэллиэксийэһит “Арассыыйа – мин устуоруйам” паарка тэрийбит байыаннай сөргүтүүтүгэр (реконструкция) кыттыбыта.
“Билигин биһиги ханна табылларынан мустабыт. Сороҕор Култуура дьиэтигэр, арыт – бибилэтиэкэҕэ эбэтэр түмэлгэ. Уопсайынан, ханна миэстэ баарынан, сатанарынан. Онон саҥа дьиэ тутуллан киирдэҕинэ биир сиргэ мустар, араас быыстапканы, бырайыагы тэрийэр, нэһилиэк, улуус олоҕор өссө көхтөөхтүк кыттар буолуохпут диэн эрэнэбин”, – диир кэллиэксийэһит.
Андрей ШИЛОВ бэлэмнээтэ.
Ыспыраапка:
СӨ Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын кытта бииргэ үлэлэһии – АЛРОСА аһымал үлэтин-хамнаһын биир саамай киэҥ далааһыннаах хайысхата. 2011 сыллаахтан АЛРОСА араас социальнай соругу быһаарарга пуондаҕа 7,176 миллиард солкуобайы биэрбитэ. 2012-2020 сылларга АЛРОСА көрөр үбүнэн 39 эбийиэк үбүлэммитэ. Ол иһигэр 8 үөрэҕирии, 10 – успуорт, 10 – култуура эбийиэгэ, 4 – балыыһа, 4 – реабилитациялыыр киин, 3 – олорор дьиэ.
