Арассыыйа үрдүнэн биллэриллибит Билим, оттон Саха сиригэр буола турар Доруобуйа сылыгар сыһыаран, “Айылҕа уонна биһиги” диэн үбүлүөйдээх экология аахсыйатын түмүгүн соторутааҕыта Дьокуускайга таһаардылар. Тустаах аахсыйа чэрчитинэн, уопсайа 210 тыһ. тахса кыттааччыны түмпүт араас хабааннаах 2 тыһ. тахса экология тэрээһинэ ыытыллыбыт. Олорго быһаччы кэлэн эбэтэр ыраахтан олорон да кыттар кыах бэриллибитэ. Бу аахсыйаны быйыл АЛРОСА өйөөн партнердаата.
Экология аахсыйата муус устар 15 күнүттэн саҕаламмыта. Ол иһинэн тулалыыр эйгэни харыстыыры бырапагаандалыыр хабааннаах араас суол тэрээһиннэр тиһиги быспакка тэрилиннилэр: о.и. онлайн-викториналар, маастар-кылаастар, куонкурустар, үөрэх тэрилтэлэригэр кылаас чаастар, оҕо уһуйааннарыгар анал дьарыктар, квестэр, испэктээктэри, киинэлэри көрдөрүү, интэриниэт-олимпиада, ойууру-тыаны бөхтөн-сыыстан ыраастыыр субуотунньуктар, мастары олордуу. Балар бары экологияны уонна ийэ айылҕаны харыстыырга ыҥырар, үөрэтэр ис хоһоонноохтор. Аахсыйаҕа өрөспүүбүлүкэ оскуолалара, дьыссааттар, муниципальнай тэриллиилэр, бөдөҥ тэрилтэлэр уонна айылҕа баайын хостооччулар көхтөөхтүк кытыннылар.
Дьэ, бу тэрээһиннэр түмүктэрин таһаарар үөрүүлээх быһыыга-майгыга маннык анал ааттарга кыайыылаахтар билиннилэр, кыайыылаахтары наҕараадалаатылар: «Территорияны көҕөрдүү үлэтэ», «Экологияны көҕүлүүр бастыҥ бырайыак», «Уу эбийиэктэрин экологиятын мониторинныыр бастыҥ бырайыак”. Ону таһынан экологияҕа, экологияны сырдатыыга үлэлэһэр бастыҥ муниципальнай тэриллиини, оскуоланы уонна оскуола иннинээҕи үөрэх тэрилтэтин, эбии үөрэхтээһин бастыҥ тэрилтэтин, бастыҥ педагог-экологы, судаарыстыба иниспиэктэрин, түмэли, бибилэтиэкэни уо.д.а. быһаардылар. Хамсык хааччаҕынан сиэттэрэн, тэрээһин очнай-заочнай диэн көрүҥүнэн, бары саньытаарынай ирдэбили тутуһан ыытылынна.
Ол курдук, “Экоблогер” номинацияҕа “Мусор в кубе” диэн экология бырайыагын салайааччыта Сахаяна Хоютанова кыайыылаах үрдүк аатын ылла.
«Биһиги бырайыакпыт – курдаттыы көстөр дьэҥкир өстүөкүлэттэн оҥоһуллубут куб быһыылаах арт-инсталляция буолар. Сыала – куб аттынан ааһан иһэр киһи экологияны харыстыыр туһунан өйгө-санааҕа кэлэн, оннук дьаһаныы туох да уустуга суоҕун өйдүүрүгэр анаан оҥоһуллубут. Бырайыак аата бөх-сыыс кыһалҕатын квадракка буолбакка кубка тиэрдэргэ быһаарбыппытын туоһулуур. Биһиги биир дьиэ кэргэни талан, төһө эрэ кэм устатыгар кураанах бөҕү-сыыһы ити кубпутугар кутан иһэр гына кэпсэппиппит. Ол аата, куб дьоҕус полигон оруолун толорор. Ол кэнниттэн мунньуллубут бөхтөн “вторсырье” буолар бөҕү талан, аҥаарынан буоларын курдук, кубка төттөрү угуохпут. Биһиги итинэн хас биирдии киһи экологияны харыстыыр, хомуйа-имийэ сылдьар түгэнигэр биһиги кубпут кураанах буолуоҕа диэн көрдөрүөхпүтүн баҕарабыт», – диэн экология актыбыыһа санаатын үллэстэр. Бу арт-эбийиэк билигин Дьокуускай куораттааҕы Култуура уонна сынньалаҥ пааркатыгар турар.
Бастыҥ экологическай муниципальнай тэриллии аатын Бүлүү куората ылар чиэстэннэ. Кинилэргэ быйыл Экология көҕүлээһинин уонна көҕөрдүү сыла биллэриллибитэ.
«Куорат бүттүүн олохтоохторо, дьокутааттар, уопсастыбаннай тэриллиилэр, тэрилтэлэр бары чөл олоҕу өрө тутууну уонна экологияны тупсарыыны бырапагаандалыырга үлэлэстилэр. Араас элбэх маһы, дьаабылыкаҕа тиийэ, олортубут, оҕолорго анаан босхо киириллэр экоагропаарканы тэрийдибит. Итиннэ дьиэ кыылларын олохтообуппут. Ону тэҥэ оҕо былаһааккаларын уонна куораппыт пааркатын тупсаҕай гына оҥорон биэрдибит. Оттон саамай улахан уонна күргүөмнээх үлэбит – Бүлүү куораппытын тимир бөхтөн-сыыстан (металлолом) ыраастааһын буолбута”, – диэн куорат баһылыга Ньургустан Афанасьев тыл этэригэр бэлиэтээтэ.
“Уу эбийиэктэрин экологиятын мониторинныырга бастыҥ бырайыак” диэн куонкурус баарын истэн, кыттарга быһаарыммыппыт. 8 “в” кылааска үөрэнэр Прокопьева Кристинаны кытта тустаах тиэмэҕэ сыһыаннаах, уу эбийиэктэрин киртитии көрүҥнэрин, хайдах киртийиилэр баалларын, ол киртийии туох содуллаах буоларын, судаарыстыба таһымыгар уу эбийиэктэри мониториннаан көрөргө туох үлэ барарын уо.д.а. туһунан элбэх литэрэтиирэни хасыһан булан, билсэн, үөрэтэн көрбүппүт.
Ол кэнниттэн балаҕан ыйыгар Бүлүү эбэбититтэн ууну ылан оскуола лабаратыарыйатыгар оҥоһуллар бастакы таһым уу физико-химическэй анаалыһы ыытан, сытын, уу кытаанаҕын (жесткость воды), төһө дьэҥкирин, өҥүн, төһө водородтааҕын, сыттаах дуу, сыта суох дуу, барытын быһаарбыппыт. Ону таһынан, экологияны кэтээн көрөр Өрөспүүбүлүкэтээҕи иһитиннэрэр-аналитикалыыр экология киинигэр ылбыт уубут толору химическэй анаалыһын оҥорторо ыыппыппыт. Ол гынан баран, ол түмүгэ субу соторутааҕыта эрэ кэлбит буолан, үлэбитигэр киллэрбэккэ хаалбыппыт. Ол да буоллар бу куонкуруска кыайан, дьоҕус экспресс-лабаратыарыйаны ылары мэктиэлиир сэртипикээт туттардылар. Мантан инньэ биһигини үгүс үлэ күүтэр, мантан салгыы өрүстэр уонна күөллэр ууларын анаалыстаан, кыраантан кэлэр уу састаабын, хаачыстыбатын кытта тэҥнээн көрөргө суоттанабыт. Элбэх үөрэнээччини бу дьарыкпытыгар интэриэстиир, көҕүлүүр баҕалаахпыт. Экологиябыт туругар хас биирдиибит оруоллааҕын өйдөөн, бары эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһа, харыстыы, ыраастыы үөрэниэхтээхпит. Өрүстэри, эбэлэри сыччах антропогеннай дьайыы, бырамыысыланнас эрэ киртитэр буолбатах, ону таһынан күннээҕи олох-дьаһах тобохторо эмиэ киртитэллэр, айылҕа бэйэтин дьайыыта эмиэ эбии буолар», – диир «Экологический мониторинг воды реки Вилюй» бырайыак салайааччыта, кэккэ биридимиэттэри дириҥэтэн үөрэтэр “Үөһээ Бүлүүтээҕи М.А. Алексеев аатынан өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй-интэринээт” ГБОУ химияҕа учуутала Диана Иванова.
Быйыл бу экология аахсыйатыгар АЛРОСА алмаас хампаанньата уонна Уһук Илиҥҥэ Экологияҕа куттал суох буолуутугар пуонда партнер буоллулар.
АЛРОСА судаарыстыбаннай былаас уорганнарын кытта үлэлэһэр салаатын начаалынньыга Ладимир Аргунов эппитинэн, экологическай үөрэхтээһин уонна сырдатыы тиһигин сайыннарыы – хампаанньа экологтара ыытар үлэлэрин биир тыын суолталаах хайысхата. Тулалыыр эйгэ харыстабылын эйгэтигэр киирэр саҥа саҕалааһын төһө ситиһиилэнэрэ экология кыһалҕаларын туһунан билии төһө киэҥиттэн, улаханыттан уонна экологическай хамсааһыҥҥа көхтөөх уонна ис санааларыттан ылсан турар үлэлэһэр төһө дьону, хайдах түмэртэн быһаччы тутулуктаах. Ол да иһин ити төрүөтүнэн хампаанньа Уһук Илиҥҥэ Экологияҕа куттал суох буолуутугар пуонда үлэтин-хамнаһын өйүүр.
Ону таһынан кини, АЛРОСА хампаанньа тулалыыр айылҕаны, оҥорон таһаарыы ыытыллар сирдэрин, ону тэҥэ онтон чугас сытар сири-уоту бастайааннай өрүккэ кэтээн көрөрүн, үөрэтэн-ырытан көрөрүн тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Бу хайысхаҕа хампаанньа хас сыл аайы 90-тан тахса мөл. солк. аныыр.
«Буору, атмосфераны, салгыны, сир аннынааҕы, үрдүнээҕи уулары барытын мониториннаан көрөбүт. Бу сыалы ситиһэригэр хампаанньа бэйэтин анал аккредитованнай лабаратыарыйатын сэргэ Саха сирин билимҥэ кииннэрин, Арассыыйа биллэр-көстөр үлэлээх, аптарытыаттаах институттарын кытыарар. Маны таһынан, АЛРОСА экология киэҥ хабааннаах тэрээһиннэрин тиһиги быспакка ыытар. Ол курдук, холобур, хотугу кыыл таба айанныыр суолун үөрэттэрэр, ол туһуттан табаларга чиип олордуу тэриллибитэ, өрүстэргэ, күөллэргэ балык ыаматын, искэҕин ыыттарар уо.д.а. Уопсайа АЛРОСА хас сыл аайы 500-чэҕэ чугаһыыр араас хабааннаах социальнай бырайыагы, айылҕаны харыстыыр көҕүлээһиннэри ыытар. Маны олоххо киллэрэргэ алмаас хампаанньата, “Алмаас көмөлөһөр” диэн олус суолталаах бырагырааматын чэрчитинэн, хас сыл аайы киллэринэр дохуотун 8 бырыһыанын саҕа үбүлээһини көрөр», – диэн, Ладимир Аргунов бэлиэтээн эттэ.
