Киин куораппыт сүрүн уулуссата өрөмүөҥҥэ барыаҕыттан ыһыллан-тоҕуллан тураахтыыр. Күүстээх өрөмүөн бу сайын силигин ситэн, болдьоммут кэмигэр кэтэһиилээх бэрэспиэкпит остуол ньуурун курдук көнөн, тупсуоҕун тупсан арыллыа диэн сэмээр кэтэһэбит. Урусхалланан, күөдэл-таһаа буолбут курдук миэстэҕэ, өрөспүүбүлүкэбит киин болуоссатыгар, улуу сирдьиппит Ленин пааматынньыга суох буолбутун, билиҥҥэ диэри оннун була илигин, үөрэммиччэ, аахайбат да буоллубут. Улуу сирдьиппит оннун хаһан булан туруоҕай? Пааматынньыкпыт ханна тиийдэ?
20 мөлүйүөннээх
Эһээ Ленини былырыын от ыйын 14 түүнүгэр өрөмүөннээри, олоҕуттан тууран илдьэ барбыттара. В.И. Ленин мэҥэ тааһа 1967 с. боруонсанан оҥоһуллубута. Үрдүгэ – 14,6 м, постамена – 8,5 м, скульптурата – 6,0 м. Ленин пааматынньыга эрэгийиэн таһымнаах култуура баайынан билиниллэр. Пааматынньык ааптардара — скульптор Ю.Стручков, архитектордар — Н.Миловидов уонна С.Ожегов. Бу сүҥкэн үлэлэрин иһин “Саха АССР ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ” үрдүк ааты ылбыттара. Пааматынньыгы ааптардар «как образ идеального человека, слитого с окружением и поднятого над ним силой воли, разума, гениальности» диэн быһаарбыттаахтар.
Сорох дьон төһө да сөбүлээбэтэхтэрин иһин, устуоруйа кэрэһитэ оннугар хаалыах, өссө саҥардыллан, тупсуох кэриҥнээх. Мэҥэ таас, саҥардыллар күнүн-чааһын кэтэһэн, хаптаһынынан бүтэйдэнэн турбута номнуо төрдүс сыла буолла.
Ленини көтүрэн илдьэ баралларыгар былаас дьоно пааматынньыгы “сууйан-сотон, быылын-буорун кылбаччы ыраастаан, дьиэгин суох оҥорон, эбии көмүскүүр бүрүөһүнү кутан”, эһэбитин эдэрситэн туруоруох буолбуттара. Чөлүгэр түһэрэр үлэ бу сыл ахсынньытыгар түмүктэниэхтээх. Маныаха пааматынньыгы саҥардан оҥорууну 20 мөл. солк. быспыттара. Ол эрээри, биһиэхэ мэлдьи буоларын да курдук, үлэ бара турар кэмигэр бырайыак сыаната үрдээн, тиһэҕэр суумата улаатан хааларыттан улаханнык соһуйбаппыт да буолуо. Ити 20 мөлүйүөҥҥэ пааматынньык эрэ буолбакка, постамент уонна ДП-2 территориятын өрөмүөнэ эмиэ киирэ сылдьар. Дьиҥэ, постамент хаһан баҕарар сууллар кутталлааҕа эрдэттэн биллибитэ. Онон кэмигэр ылан өрөмүөннээтилэр. Пааматынньыгы саҥардар үлэни “Служба единого заказчика Республики Саха (Якутия)” оҥорор. Бэдэрээтчит – “Уран” дизайн-устуудьуйата. “Уран” устуудьуйаны өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэр худуоһунньук, дизайнер, Мандар Уус үөрэнээччитэ Вячеслав Яроев салайар. “Ураннар” улуустарга Аал Луук Маһы оҥорон, киэҥ биһирэбили ылаллар. Кинилэр пааматынньыгы саҥардыыга былырыын бэс ыйыгар хантараак түһэрсибиттэрэ.
Ханна баарый?
Улуу сирдьиппит мэҥэ тааһа ханна тиийдэ? Пааматынньык ханна хараллан сытарын билээри, син добуочча сыһыаннаах диэбит дьоммутугар эрийэ сырыттыбыт. Ол эрээри чопчу эппиэти булбатыбыт. Эһэбитин бассабыыктар кистэлэҥ мунньахтарын ыыталларын курдук, чып кистээн сытыараллар эбит. Ил Дархан уонна Бырабыыталыстыба дьаһалтата бас билэр биир эбийиэгэр хараллан сытар диэтилэр. Эрэсиимнээх эбийиэк буолан, онно мээнэ киһи киирбэт үһү. Былырыын пааматынньыгы көтүрэллэригэр акылаатыгар урукку чинчийиилэргэ биллибэтэх дьиэктэри булбуттар. Ону көннөрөргө эбии үлэ наадата өйдөнөр. Реставратордар ити туһунан сакаасчыкка дакылааттаабыттар, онуоха тэхиниичэскэй сэбиэт тэриллэн, эспиэрдэр мунньахтаан баран, бырайыактыыр докумуоҥҥа эбии уларытыылары киллэрэн биэрбиттэр. Үйэлээх тутууга хаҕыстык сыһыаннаһар сатаммат. Урукку өттүгэр учуоттамматах саҥа үлэ эбии үбүлээһини эрэйэрэ сэрэйиллэр. Онон ытыктыыр эһэбитин эдэригэр түһэрии сыаната ыараан турдаҕына да көҥүлэ. Билиҥҥитэ пааматынньык консервацияҕа хараллан сытар. Халлаан сылыйда да, пааматынньыгы хостоон таһааран, чөлүгэр түһэрии уустук үлэтэ саҕаланыаҕа. Барыта этэҥҥэ буоллаҕына, улуу сирдьит оннун балаҕан ыйыгар булуохтаах. Судаарыстыба харыстыыр култуурунай нэһилиэстибэтэ буоллаҕа эбээт. Онон “сирдьиппитин сиэтилэр” диэччилэр, долгуйаргыт ончу сатаммат. Билигин постамент конструкциятын ыһан, ону саҥардан ууруохтаахтар. Кыһыны быһа онтубут бырайыага эспэртиисэҕэ сыппыт эбит. Онон күүстээх үлэ билигин, дьэ, саҕаланыаҕа.
Ильич тугу эрэйэрий?
Саҥа тимир бетонтан оҥоһуллубут акылаат, түрүбүүнэ уонна постамент наада эбит. Бырайыак быһыытынан пааматынньыгы саҥардыыга бүтүннүү сууйуу-сотуу, сыатын-арыытын ыытыы (“обезжиривание”), кырааскалааһын көрүллүбүт. Ильичпитин анал фтороэпоксиднай лааҕынан сотуохтара. Маннык лаах тимир бүрүөһүнү өр сылларга үчүгэйдик харыстыыр эбит. Биллэрин курдук, пааматынньык боруонсаттан кутуллубут. Маны таһынан постамент билиитэлэрэ өр кэмҥэ саҥардыллыбакка турбут буолан, олох бытарыйа сылдьар буолбуттар, онон ону олоччу уларыттахха эрэ табыллар. Кыраньыыт билиитэ олох атын буолуоҕа. Түрүбүүнэ таһыгар уу сүүрэр холлоҕосторо, сибэкки кулуумбалара уларытыллыахтара, болуоссат саҥаттан аспаалланыаҕа.
Дмитрий ИВАНОВ.
Сэҥээриилэр