Үөһээ Бүлүү ТХУ-тун көҕүлээһининэн, “Кыым” хаһыаты иккистээн сөргүтэн, Арассыыйаҕа тиийэ биллэр, элбэх ахсааннаах оҥорбут, билигин “Ил Түмэн издательскай дьиэ” генеральнай дириэктэрэ, Ил Түмэн дьокутаата, Мария Христофорова модератордаах т/х туһунан кэпсэтиһэр төгүрүк остуол буолла. Норуот дьокутаата этэр этиилээх, туруорсуулаах дьон кэллэҕинэ, батыммат үгэстээх. Элбэх санааттан биир сөптөөх быһаарыы чочуллар.
Кэпсэтиигэ Үөһээ Бүлүү баһылыга Владимир Поскачин, ТХУ салайааччыта Сергей Иванов, улуус нэһилиэктэрин баһылыктара, ону таһынан төрүт дьарык туруктаах буолуутугар интэриэстээх дьон, Ил Түмэн дьокутаата, хомуньуус Вячеслав Куличкин, Үөһээ Дьааҥы ТХУ-тун билиҥҥи, урукку салайааччылара уо.д.а. кэлэн кытыннылар. Кэпсэтии ВКС нөҥүө барда. Сибээс моһуоктаан, сороҕо үчүгэйдик иһиллибэтэр да, сүрүнүн тиэрдиэм.
Василий Ершов ааптардаах эрэсэрээт тиһигин киллэрии, саҥа мэхэньиисим тула санаа атастаһыытын салгыыта диэн өйдөөтүм (матырыйаал “Кыым” муус устар 27 к. №-гэр тахсыбыта).
Сергей Иванов:
– Улуус баһылыга Владимир Поскачин көҕүлээһининэн, Василий Ершов ааптардаах саҥа мэхэньиисим биһиги улууска үлэлээбитэ 3-с сыла. Ааспыт мунньахха бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Никифоров бу маны истэн баран, атын улуустар көрдөрүүлэрин кытта тэҥнээн көрөн, сонун киллэрии улахан уларытыыны киллэрбэтэх диэн өйөөбөтөҕө. Ол гынан баран, биһиги санаабытыгар, туһалаах түмүгү биэрдэ. 90-с сыллартан үүт ыстаапката эрэ уларыйар. Мэхэньиисим уларыйбатын тэҥэ. ТХМ ынах сүөһү аҕыйыы турарын наар этэр. Оттон ол кэмҥэ биһиэхэ аҕыйаабат. Слайданы көрүҥ: 2017 с. уопсай сүөһүбүт 2016 сыллааҕар 66-нан эбиллибит. Оттон 2017 сылга тэҥнээтэххэ, 2018 с. 356 төбөнөн аҕыйаабыт. 2019 с. тиийэн, 204 төбөнөн эбиллибит. 2020 сылга – 66-нан эбиллибит, 2021 сылга 271-нэн эбиллибит. Оттон быйыл кыстык, сүөһү аһын бэлэмэ хайдах ааспытын билэҕит, 242 сүөһүнэн аҕыйаата, о.и. 7 ынах. Бырагыраама үлэлээбит сылларыгар эбиллэн испитэ. Улуус т/х-гар сыллата 20-лии мөл. солк. көрөн, ынах эбиллиитин көрдөрүүтэ 113,41% буолла. Үүт харчытын эбэн туран, үүт соҕотуопката 82,9 % тэҥнэстэ... Киритиэрийдэри уларытан иһэбит. Бырагыраама үлэлээбит сылларыгар 26 саҥа хотон тутуннулар, 48 оборудование, 11 тиэхиньикэ ылыннылар. Тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларбыт нолуокка иэстэрин сабарга 1,5 мөл. солк. көрөн, иэстэрэ суох буолла. Ыһыы сиэмэтэ, окко киириигэ туттуллар уматык барыта бу харчыттан бэриллэр. 2020 с. саҕалыырбытыгар 65 тэрээһиннээх хаһаайыстыба кыттыбыта. 2021 с. – 45, 2022 с. – 35 ылбыта. Тоҕо аҕыйаабытын тута этэбин, төбө харчытыгар көрүллүбүтэ, онон төбөҕө ылааһыннара кыччаан турар. Ол гынан үүппүтүн кыччаппатыбыт. 2020 сылга биир ынахтан 1080 л ылыллараф, 2021-гэ – 1140 л, 2022 сылга – 1500 л. Бу сылдьар көрдөрүү! Болҕомтону ахсааныгар буолбакка, хаачыстыбатыгар ууран, табаарынай оҥорон таһаарыыга дьулуһабыт. Биһиги бырагыраамабыт “разряднай”, сүөһү ахсааныттан эҥин тутулуктанар. Хаһаайыстыбалар олус үчүгэй мэхэньиисим диэн хайгыыллар. Быйыл биһиги өссө эбии аһылыгы киллэрдибит. От хаачыстыбата мөлтөҕө. Онон эбии 720 т аҕалтардыбыт, таһыытын улуус уйунна, хас биирдии ЛПХ-ҕа дьиэлэригэр тиийэ тиэртибит. Василий Ершов бу бырайыагын 2000-с сс. киллэрэ сатаабыта. ТХМ өйүөн наада: хас биирдии хаһаайыстыба сирэ-уота барыта докумуоннанан, паспортизация диэни ааһыахтаах. Оччотугар хаһаайыстыбалар кэнники кирэдьиит да ылалларыгар, куонкуруска да кытталларыгар ирдэнэр докумуон толору буолуо этэ. Соҕуруу Германия диэки итинник үлэлииллэр. Билигин бары чугастааҕы сири оттуубут. Суол мөлтөх. Ону оҥоруохха наада. ТХМ манна болҕойуохтаах. 3,5 сыл ТХУ салайбыт кэммэр бу саҥа мэхэньиисиминэн үлэлиирбит ордук диэн көрдүм. Владимир Семенович дьаһалынан, нэһилиэктэргэ сир инбэнтээрин толору оҥордубут. 90-с сс. оттуур сир барыта бааһынайдарга тыырыллыбыта. Сорох сир суох буолбут, үлэлээбэт дьоҥҥо сурулла сылдьар. Сири аналыгар туттубат, сүөһүтэ суох өттүн быһааран, нэһилиэк таһымыгар бэриллэн баран, сүөһүлээх дьоҥҥо ананара сиэрдээх этэ. Кэпэрэтииптэри киэҥ сир нолуогуттан салыннарар. 1 кв. м 90 кэппиэйкэ. Онтуҥ киэҥ сиргэ элбээн тахсар. Онон баһылыктар сэбиэттэрэ сүбэлэһэн баран, дьокутааттарыгар киллэрэн төлөбүрү 0.02 х гыннахха, сөбүгэр буолуо этэ.
Мария Христофорова:
– Сир суолтата сүҥкэн. Бу сыллар тухары сир туһунан ырытабыт-ырытабыт, кыһалҕа оннунан сылдьар. Быйыл т/х сайдыытыгар 14 млрд солк. үбүлээһин көрүлүннэ. Атын эрэгийиэннэр сөҕө-махтайа истэллэр. Биир өттүттэн көрдөххө, үлүгэрдээх үп. ЛПХ ынаҕа өйөнөр буолла, үүт субсидията үрдээтэ. Улуустарга бэриллэр боломуочуйа эбиллэр. Ол гынан баран, улуустар бэриллибитэ-бэриллибэтэҕэ өйдөммөт дииллэр. Дуогабарга улуустар илии баттыыллар. Ол гынан баран методиката, салайыыта барыта ТХМ-ҥа.
Вячеслав Куличкин:
– Ил Түмэн сис кэмитиэтигэр быйыл да сир боппуруоһун хаста да көрдүбүт. Пленарнай мунньахха эмиэ этиммиппит. Мария Николаевна эппитин курдук, мелиоративнай үлэ наада. Ол тоҕо эрэ бырабыыталыстыба таһымыгар ситэ-хото өйөммөт. Мелиорациянан дьарыктанар тэрилтэлэр тустарынан Счётнай палаата отчуотун истибиппит. Мелиорациянан дьарыктанааччыларга Уус Алдан, Чурапчы, Мэҥэ, Хаҥалас улуустара ааттаммыттара. Оттук, сэлээркэ сыаната үрдүк. Судаарыстыбаннай тиһиктээх үлэ барыахтаах. Аллараттан этиилээх тахсыы баара үчүгэй. Сэбиэскэй саҕана өртөөһүн баара. Ытык киһибит Филипп Охлопков т/х бородууксуйатыгар сөптөөх сыана олохтонноҕуна, субсидия да наадата суох диирэ.
Сергей Иванов:
– Боломуочуйа туһунан сөпкө этэҕин. Холобур, 300-тэн тахса мөл. суумалаах дуогабарга илии баттыыр да буоллахпына, ананан кэлбиттэн атыҥҥа тыырар кыаҕым суох. Холобур, төбөҕө бэриллиэхтээх үп оруннаҕына, атын хайысхаҕа барбат.
Сургуулуктан Никита Архипов өртөөһүнү бобууну утарарын, онон улуус баһылыгын кытта элбэхтик сүүрбүттэрин, Госдуума 4 дьокутаатыгар суруйбутун, Г.И. Данчикова хардарбытын эттэ:
– ТХМ өртөөһүнү быһаччы бобуунан дьарыктанара сокуоҥҥа сөп түбэспэт. Өртөөһүнү ыыттаххытына, сир хаһаайына эппиэтинэһи сүгэр диэн куттааһын бөҕө. Уот турбатын туһугар биллэ ороскуотурдум. Вездеход тэринним, ууну үллэрэр тэрили, 32 тыһ. уу пуомпатын атыыластым. Баһаар тахсыа суоҕун сөбө. Күһүн 1,5–3 ый тохтоло суох ардаабыта, анаан уоттуу да сатаабытыҥ иһин умайбат. Ол үрдүнэн бобуу-хаайыы! Билим биир да тэрилтэтэ: ТХНЧИ, АГАТУ учуонайдара бу кыһалҕаны үөрэппэттэр. “Арассыыйаҕа уот бөҕөтө турар, көрбөккүт дуо” дииллэр. Усулуобуйабыт атын. Онно да сүүһүнэн тыһ. дэриэбинэни суох гыммыттарын, лаҥха үөскээбитин түмүгэр алҕас уот түстэ да, умайар. Төрөөбүт дойдубар 20-чэ сыл устата идеология тэрийэ сатаатым. 100 сылгылаахпын. Улуус оту, эбии аһы булууну тэрийэн, сылгы сүтүгэ тахсыбата. Ил Түмэҥҥэ устуоруйаны дириҥник үөрэппит дьону о.и. аһаҕас уоту туттуу уопутун кэпсэттэрэн, сырдатар үлэни ыытаргыт буоллар. Сылгыбыт хаһан аһыыр, от бэлэмниир кыахпытын сүтэрэн эрэбит. Өртөөһүнү үрдүттэн бобуу – сыыһа. Т/х-гар хаһан да көрүллүбэтэх үп көрүлүннэ. Бырабыыталыстыбаҕа т/х салайыыга тоҕо таһымнаах салайааччы анамматый? ТХМ миниистирэ дьокутааттыы баран эрэр дииллэр. Хайдах-туох үлэни ыыппытын, тугу ситиспитин, хайдах туруктаах туттаран эрэрин, киэҥ араҥаҕа отчуоттаан, эппиэттээн эрэ баран, хандьыдаатынан турунуохтааҕа... Учуонайдары мунньан, күһүн кэмпириэнсийэлиир былааннаахпыт.
Мария Христофорова:
– Ил Дархан Айсен Николаев ыытар үлэтин тиһиги быспакка сырдата турар үтүө холобурун батыһан, миниистирдэр бары да үлэлэрин-хамнастарын кэпсии, сырдата туруохтаахтар диэни кытта сөпсөһөбүн.
Владимир Поскачин:
– Манна т/х-гар быһаччы үлэлии сылдьааччылар, бааһынайдар кыттыбыттара, атын улуус баһылыктара бааллара буоллар. “Эспэримиэн” диэн тылы сөбүлээбэппин. Төрөөбүт дьарыкка төннүү, төннөргө дьулуһуу буолар. Сэбиэскэй былаас кэлэн, сопхуостары тэрийэн, ыһан кэбиспит хаһаайыстыбаларын төттөрү чөлүгэр түһэрэ сатыыбыт. Чааһынай дьон, ким үлэһит, кыахтаах – ол байдын, сирдээх-уоттаах, сүөһүлээх-астаах буолуохтаах диэн. Компартия аҥаардас үчүгэйи эрэ аҕалбыта диэбэккэ, итэҕэс өттө эмиэ этиллиэхтээх. Х-р, сопхуостааһын саҕана кытта дьону тыа хаһаайыстыбатыттан тэйитии барбыта. Холкуос син тыа хаһаайыстыбата хайдаҕын билэр этэ. Оттон сопхуос буолуоҕуттан барыта чопчу хайысхаларынан эрэ үлэлиир буолан хаалбыттара: таһаҕас тиэйээччи тиэйэр эрэ, тырахтарыыс тырахтарыыстыыр эрэ, сүөһү-ас туппат буолбуттара. Ыанньыксыт отун да киллэрбэт, атын үлэһит толорор. Ол кэнниттэн сопхуостары ыһан баран, тыа хаһаайыстыбатын үлэтин толору тиһигин (цикл) билбэт дьоҥҥо сүөһүнү-сылгыны паай гына түҥэтэн кэбиспиттэрэ. Хотоно, ото суох киһи хайыырый? Өлөрөр. Кинини буруйдуур кыах суох. Ыһыах иннинэ, саатар эрдэттэн сэрэппэтэхтэрэ. Бэлэмнээн баран биэриэхтээхтэрэ. Онон биһиги уруккулуу дьаһанан олорууга тиэрдэ сатыыбыт. Былыр баай киһи дьадаҥыга иэс биэрэн, ол дьон онтон тирэҕирэн кыаҕыраллара. Ол курдук, билигин кыахтаахтар дьадаҥы, сүөһүтэ суох дьоҥҥо сүөһү ылан биэриэхтээхтэр. Никита Деевич бэйэтин харчытынан сүүрэн-көтөн ити тэриллэри ылбытын тэҥэ. Бырааттарыгар көмөлөстө. Кыахтаах дьокутаат, чунуобунньук элбэх, 4–5-тии ынаҕы атыылаһан, дьоҥҥо көрдөрөллөрө буоллар, төһөлөөх көмө буолуо этэй?
Туруорсарым, “эспэри-миэҥҥэ” сөбүлэһэрим диэн – саҥа мэхэньиисимнэри киллэрдэххэ, үүт харчытын үчүгэйдик биэриэххэ, ол үбүн бэйэтин көрүүтүгэр туһаннын. Бүддьүөт үбүгэр мөлүйүөнүнэн сыаналаах хотон тутар наадата суох. Олохтоох бэйэни салайыы уонна бүддьүөт кодексын сокуонугар т/х салаатын дьаһайыы олохтоох бэйэни салайыныыга устаабынан, сокуоннайдык киирэрин курдук, дойду таһымыгар уларыйыы киириэх тустаах. Оччоҕо ТХМ да наадата суох буолар. Судаарыстыбаннай уонна муниципальнай диэн араарыы баар буолуохтаах. Муниципальнай баар сокуонунан биһиги дьиҥинэн т/х дьарыктаныа суохтаахпыт, устаапка суох. Күүспүтүнэн, онон-манан эргитэн, болҕойоллорун ситистибит. Дьиҥ үлэлэрэ – кулууп, дьаһалта дьиэтэ, уулусса, уот, ханааба, канализация, сайыҥҥы-кыһыҥҥы уу уонна бүттэ. Үп-харчы нэһилиэккэ, тыа дьонугар быһа кэлэрэ буоллар. Нэһилиэккэ арай 20-лии мөл. ананар буоллун! Арассыыйа үрдүнэн ити киирдэр, сайдыы барыа этэ.
Х-р, А.Г. сирэ суоҕа. Түүлэһэн оттуурун манньатыгар бэйэтэ оттообут отун аҥаарын сирдээх дьонтон атыылаһарга күһэллэрэ. Туох атаҕастабылай? Онон киниэхэ Ороһуттан сир уларсан, оттуур кыах бэриллибитэ. 50 км ыраах эрээри, суола – гравий. Оттон субу чугас сиргэ суол суох буолан, кыайан тиийбэккин. Суол тутуоххун наада. Ити нэһилиэк таһымыгар быһаарыллыахтаах боппуруос. Ууттан ыраастаныыны ханна эрэ Дьокуускайга олорор чунуобунньук буолбакка, олохтоох дьаһалта быһаарыахтаах. ТХМ-ҥа хотоҥҥо өҥөйбөтөх, ынаҕы биирдэ да ыабатах дьон бааллар. Уопсайынан, Арассыыйаны куолутугар эрэ (формально) сыһыаннаһыы атахтыыр. Дьиҥ үлэлиир, туһалаах сокуон наада. Ыкка, ыты иитиигэ үлүгэрдээх үп көрүллэр! Бу тугуй?! Өртөөһүнү бобуу сыыһа. Кыах баарынан эспэримиэни салгыыбыт, өрөспүүбүлүкэ хайаан да өйүөхтээх дии саныыбын.
Үөһээ Дьааҥы бэрэстэбиитэллэрэ сүөһү төбөтүгэр үп ананыытын сүрүн өттүн өйүүллэрин, хоту сиргэ ынах сүөһүнү эспэт, үрүҥ ас тутайбатын курдук дьаһаныы наадатын эттилэр. Т/х үлэ миэстэтэ эрэ буолбатах, натуральнай аһы бэлэмнииринэн, дьон чөл буоларын мэктиэтэ буолар дэһэллэр. Дьааҥы сылгытын элбэтэр интэриэстээхтэрин да тумнубатылар.Кэпэрээссийэлэһии наадатын, онуоха мэтиэдьикэ, тэрээһин, уопсай түөрүйэ чааһыгар ТХМ тэрийээччи, сырдатааччы буолуохтааҕын бэлиэтээтилэр. өртөөһүнү бобууну эмиэ утараллар. Харалдьык тахсыыта өртүүр эбиттэрин саныыллар.
Георгий Христофоров, Дүллүкү:
– Сири сүөһүлээх, үүт туттарар диэн тойон үллэриитинэн тыырбакка, сир рентата диэн, харчы бэриллэрэ буоллар, тугу сөбүлүүрбүтүн атыылаһан, туттан олоруо этибит. Тыа киһитэ бэйэтэ тэринэн олорорун көҕүлүөххэ.
Вячеслав Куличкин баһылык кыайа-хото сопхуоһу хоппутун, компартияны хаарыйбытын, биллэн турар, сөбүлүү истибэтэ. Үлэтэ суох киһи суоҕун, сопхуостар тэриллэн үтүмэн үлэ барбытын эттэ. Бөдөҥсүтүүгэ син биир хаһан эмэ тиийиэхпит.
Түмүккэ мунньах кыттыылаахтара Владимир Поскачин этиитинэн бэс ыйыгар тыа сирин табаары оҥорон таһаарааччыларын сугулаанын тэрийиэххэ сөбүн туһунан кэпсэттилэр. Ону туох дии саныыгыт? Өйүүр, этиилээх түгэҥҥитигэр, бу кюар-кодунан киирэн, санааҕытын биллэриҥ.
Тугу истибитин сурунна Лоһуура.
