“Саргылаах санаанан салайтаран, кэскиллээх толкуйунан сирдэтэн...”

 

 

 

 

Мин төрүт Хатырык олохтооҕобун. Владимир, Виктория Абашевтар дьиэ кэргэҥҥэ маҥнайгы оҕобун, бииргэ төрөөбүт үһүөбүт. Олох оскуолатын эбэлээх, эһэбэр ааспытым. Элбэх сиэн быыһыгар мин улаханнара буоламмын элбэхтик сэмэлэнэрбин өйдүүбүн. Дьиэ ис-тас үлэтин үллэстэн үлэлииргэ үөрэппиттэрэ. Ыраахха тиийэ сатыы хааман сир астыырга, сылайары билбэккэ батыаккалаһар этим. Онно эбэм, ийэм, эдьиийим айылҕаны кытта ураты сыһыан­наахтарын көрөммүн элбэххэ үөрэм­митим. Кинилэр от-мас туһалааҕын, эмп-томп буоларын, утах оҥостор доруобуйаҕа суолталааҕын кэпсииллэрин болҕойон истэрим. Үүнээйини кытта сыһыаны билигин бу күн сиригэр суох эдьиийбиттэн Любовь Виктороновнаттан иҥэ­риммитим. Өйдүүбүн ээ, биир үтүө күн сибэкки олордорго көмөлөһө сырыттахпына, эдьиийим: “Улааттаххына, үүнээйини өлгөмнүк үүннэрэр буолаар, төһө кыалларынан ол салаа үөрэххэ киирэ сатаар”, – диэн турардаах. Биллэн турар, киһи сиэринэн үүнээйини үүннэрэбин. Ол эрээри сибэккиһит, оҕу­руотчут буолбатаҕым, дьылҕам атын хайысхаларга суолбун булларбыта.

 

Киһи бу Орто дойдуга күн сирин көрөн, киһи хара буолан улаатан, иитиллэн тахсар. Олох олоруу оскуолата үгүс элбэх такайыылаах, сыыһалаах-халтылаах, түһүүлээх-тахсыылаах, ситиһиилэрдээх. Ол курдук, мин олохпор буолан ааспыт түгэннэри санаан, толкуйдаан, ырытан көрбүтүм – элбэҕи да ааспыт эбиппин.

 

 

 

 

Өр сылларга бииргэ олорбут кэргэмминиин, өйдөспөккө арахсыбыппыт. Биллэн турар, олус хомолтолооҕо. Кэлин табаарыстарым билиһиннэрэн, кыра кыыһым аҕатыныын, харах харахпытынан хайҕаһан, бииргэ олорорго санаммыппыт. Өр буолбатаҕа олохпутугар алдьархай ааҥнаабыта. Кэргэним улаханнык ыалдьан, эпэрээссийэни ааспыта. Айылгыбынан күн сириттэн эрдэ барарын сэрэйбитим. Барытын эрдэттэн сүрэҕим таайбыта, харахпар ойуулаан көрдөрбүттэрэ. Мин ону ситэ өйдөөбөккө ылымматаҕым, аһаран кэбиспитим. Ол курдук күн сириттэн күрэммитэ.

 

Бу кэннэ муммут оҕо курдук, барар сирим баҕана үүтэ, кэлэр сирим кэлии үүтэ буолбута. Хайдах-туох олоруохпун сатаан санаабакка сылдьан, табаарыстарым сүбэлэринэн, дойдубар кэлбитим. Дойдум тыына уоскуппута, чугас дьонум тирэх буолтара. Аралдьыйан, үлэлээн-хамсаан, айар үлэҕэ киирбитим. Олох күүстээх тургутуутун этэҥҥэ аһарына, айа-тута, үлэлии сылдьарбыттан дьоллонобун.

 

 

 

 

Инникигэ эрэллээх, сырдык санаалаах киһи элбэҕи ситиһэр. Олоххо киһи дьоллоох буолаары кэлэр. Киһи дьолун бэйэтэ оҥостуохтаах, ол барыта киһи иһиттэн бэйэтэ иитиллэн тахсар.

 

Дьокуускайга үлэлии сылдьар кэммэр бэрт интэриэһинэйи көрүүлэммитим. Бу барыта чараас эйгэни кытары ситимнээх дии саныыбын. Ол – олохпор туох буолуохтааҕын өтө көрүү. Эрдэттэн билбитим дьиҥнээх аналым бэйэбинээҕэр аҕа саастаах буоларын. Кэргэммин Анатолийы кытта бэрт интэриэһинэйдик булсуһуннарбыттара. Биир эйгэлээхпэр көмө буоламмын, тэрээһин тэрийэ кэлбиппэр, “Биир киһиэхэ эн хаартыскаҕын ыыттым” диэн соһуппута. Дьэ, ол курдук бассаабынан билсэн, суруйсан, бэйэ-бэйэбит ис турукпутун билсэн, тапсан киирэн барбыппыт. Бэйэбит да билбэккэ хаалбыппыт, арай саахсалана сылдьар эбиппит. Ол күн доҕотторбутунуун тэттик сахалыы тыыннаах көрсүһүү оҥорбуппут.

 

Кэргэним тыла-өһө арыый нууччалыы соҕус, олоҕу көрүүтэ арыый атын таһымнаах этэ. Ис-иһигэр киирдэххэ, иитиллэ сылдьар ийэ кыаҕа ситэ тахсыбакка сылдьарын бэлиэтии көрбүтүм. Сүрэҕим сүбэтинэн, сахалыы арчылаах алгыс оҥорторбуппут. Ити барыта биһиги олохпутугар ураты суолталаахтык дьайбыта. Билигин кэргэним айылҕаттан ис кыаҕын таба тайанан, дьонугар-сэргэтигэр көмө буолар. Кэргэним А.Е. Ефремов-Туллай ойуун бүгүҥҥү күҥҥэ норуот эмчитэ үрдүк аатын сүгэ сылдьар. Кини баар буолан, мин ааспыт олоҕум аһыылара умнуллан, санаам сайҕанан, чэпчээн, дууһам сырдаан, олоххо тардыһыым күүһүрэн барбыта. Суон дурда, халыҥ хахха, эрэллээх доҕор, эркин курдук эрэнэр киһим мин олохпор, дууһабар киирбитигэр ис сүрэхпиттэн Айыыларбар махтанабын.

 

 

 

 

 

 

Элбэх хардыыны, араас тургутууну, олох оскуолатын ааһаммын, билиҥҥи олохпор оччотооҕу кэмнэрим күүстээх санаалара тирэх буолла. Киһиэхэ маннык кыһалҕа мээнэҕэ бэриллибэт дии саныыбын. Дууһа ол эбэтэр өбүгэлэр урукку олохторугар оҥорбут алҕастарын көннөрө бу сиргэ тиийэн кэлэллэр. Киһи үүт тураан олохтоох буоллаҕына, кини олоҕу сыаналаабат, өйдөөбөт. Ол иһин киһиэхэ маннык эриирдээх олох олохтонор. Ону өйдөөн, өйүн-дууһатын үлэлэтэн, ыарахаттары туораатаҕына, саҥа таһымҥа тахсар, карматын иэһин сотор, босхолонор буолар. Ол суолу киһи бэйэтэ талар уонна маннык кыһалҕа тоҕо бэриллэрин өйдүүр.

Дьылҕа Үөһэттэн бэриллэн ананар диэн билэбин. Ол эрээри киһи дьылҕата хас да суоллаах буолуон сөп, ону бэйэҥ талан ылаҕын. Хайдах суолу таларгыттан дьылҕаҥ салаллар. Киһиэхэ төрдө-ууһа, өбүгэлэрэ олоҕун тухары араҥаччылыы сылдьаллар.

 

 

 

 

Бу өйдөбүл киһиэхэ барытыгар кэлиэн сөп дии саныыбын. Өскөтүн киһи бэйэтин иһиллэнэн, үлэлэтэн ис кыаҕын арыннаҕына, дьиҥнээх дуоһуйуу кэлэрин билиниэхтээх. Мин маны бэйэбинэн билэн этэбин. Киһи бу Орто дойдуга ис кыаҕын арыннаҕына эрэ уоскуйар, нуһараҥ олоҕу олорор аналлаах буолар.

 

 

 

 

Билиҥҥи сайдыылаах олохпор олус элбэх саҥа сүүрээннэри киллэрэн үлэлии сылдьабын. Кыра сааспыттан айылҕаны кытта алтыһа үөрэммиппинэн мэлдьи онно тардыһабын. Оҕо эрдэхпиттэн успуорка уһуйуллан бэйэни сайыннарыы, эти-хааны эрчийии чааһын ыһыктыбакка олоҕум суолугар илдьэ сылдьабын. Бастаан утаа наар сүүрүүнэн дьарыктанарым, кэлин хотугу хаамыы киирбитигэр, сыыйа хаалыктаах хаамар буолбутум. Хаалыктаах хаамыыны Дьокуускайга олорон М.И. Лыткин пааркаҕа дьону батыһыннаран хаама сылдьарын көрөммүн сэҥээрбитим. Онтон үтүктэн, үлэбэр сатыы сылдьар буолбутум. Онон успуорт бу көрүҥүн олус астынабын.

 

Сахалар уһуннук хаамар кыахтаахпыт, уһун тыыннаахпыт. Айылҕаҕа сылдьан хааман баран сөптөөх ууннарыы (растяжка) эрчиллиилэрин оҥордоххо, киһи өссө уһуктар, тэнийэр. Күнү быһа сэргэх, чэбдик сылдьаҕын. Олорор дэриэбинэбэр хаалыктаах хаамыы бөлөҕүн салайбытым номнуо 8 сыла буолла. Бэйэм хаампытым 10 сыла туолбут.

 

 

 

 

 

 

2019 сылтан Ньурба улууһугар баар “Сата” алыптаах, аптаах сиригэр тиийэммин сааһыланан, өй-санаа сырдыгын иҥэринэн, айымньылаах суолбун толору ылынан, куппар иҥэринним диэн бигэ эрэллээхпин. Олохпор Сата сирин арыйбыт, үлэлэппит Аар Саарын курдук улахан сырдык киһини көрсүһүннэрэн билиһиннэрбитигэр махтанабын. Кини алгыстарыгар арылламмын, сүбэлэригэр сирдэтэммин күүс-кыах ылыммытым. Хомус алыптаах тыаһын айылҕа үлэтигэр ситэри гынан иитэ сылдьабын.

 

Киһиэхэ үтүө тылы этии, алгыһы туһаайыы, үчүгэйи баҕарыы киһини тургутар, байытар суолталаах. Көрөр көрүү үлэтэ испиттэн иитиллэн тахсар. Элбэх өйдөбүлү ылынаммын бэйэбэр иҥэринним. Бар дьоммор ытык, сырдык сиргэ бара сылдьалларыгар сүбэлиэм этэ. Үйэ саас тухары сүппэт-симэлийбэт өбүгэбит тыынын чугаһатан бэйэҕитигэр киллэриниҥ.

 

 

 

 

Нэһилиэкпэр “Өрөбүл күн сынньа­лаҥа” диэн ааптарыскай туур тэрийэн үлэлэтэбин. Ол курдук, кэлбит ыалдьыттар нэһилиэк олоҕун-дьаһаҕын, дьонун-сэргэтин, кэрэ миэстэлэрин билсиһэллэр. Олортон биир саамай киэн туттуубут – М.К. Аммосов аатынан Судаарыстыбаннас устуоруйатын түмэлигэр сылдьыы. Онтон салгыы араас кэрэ сирдэри, көстүүлэри кэрийэн көрүөхтэрин сөп. Сахалыы сиэринэн саха балаҕаныгар минньигэс астаах баай сандалы тула олорон, ирэ-хоро санаа атастаһыы эбиэтэ тэриллэр.

 

Кэлбит дьону барыларын чараас эйгэни кытта ситимнээн, хомус алыптаах тыаһынан алгыстыыбын, арчылыыбын. Хомус тыаһын муусука үстүрүмүөнүн быһыытынан эрэ буолбакка арчы, алгыс, эмтэнии, ыраастаныы, сааһыланыы, туругу тупсарыы суолтатыгар туттабын. Манна өбүгэлэрдиин алтыһыы үлэтин күүскэ иҥэринэллэр. Ол эбэтэр чараас эйгэнэн хас биирдии киһи өбүгэтин ыҥыран чугаһатыы буолар. Өбүгэ ситимин кытта силбэстэхтэринэ, киһи сүргэтэ көтөҕүллэр, кута ырааһырар, өйө-санаата чэбдигирэр, салгыы олоҕун салайыныыта чэпчиир, күүһүрэр. Манна элбэх өйдөбүлү быһаара туруохпун сөп.

 

 

Ким интэриэһиргээбиккэ туспа си­һилии быһааран биэриэхпин сөп. Биллэн турар, маннык алгыстаах, ыраастаныы­лаах көрсүһүүлэр түмүктээх уонна эппиэттээх буолаллар. Кэлэн барбыт ыалдьыттарым олохторугар хайаан даҕаны уларыта тутуллар сайдыы суолун тэлэн үүнэ, айа-тута сылдьалларын иһит­тэхпинэ, олус үөрэбин, дьоллонобун.

 

 

 

 

Быйыл Таҥха кэмигэр Дьокуускайтан табаарыстарбыт кэлэн, сахалыы балаҕам­мытыгар көрсүстүбүт. Чэйдээн бүтэн, түүн 12 чааһы ааһыыта “таҥха­ланыаҕыҥ, билгэлэниэҕиҥ” диэн буолла. Миигин үтэн-хаайан “көрөн биэр эрэ” диэн көрдөстүлэр. Куйаар ситимин кытта алтыһаммын, айылҕабын холбонон, көрүү үлэтэ саҕаланна. Арай ол көрдөхпүнэ, мэҥэ халлаанынан көтө сылдьабын. Аймалҕан бөҕөтө, наһаа ыксаабыт дьон ким үрүсээк сүкпүт, ким суумка туппут, ыксаабыт, ыгылыйбыт сирэйдэр аарка курдук туох эрэ көстүү аннынан киирэн хаамаллар. Кэрийэ көрбүтүм: илин өттүбүт уу бөҕөнөн туолан турар эбит. Ону “Бээрэ, ити хайа дойдуну уу ылар буоллаҕай?” дии санаабытым, толкуйга түспүтүм даҕаны, толору эппиэти сатаан ылбатаҕым. Бу – бастакы түгэн.

 

Иккис түгэн – бөһүөлэкпитигэр уу кэлиэн икки хонук иннинэ этэ... Мэлдьи буоларын курдук, киэһэ хойут үлэбиттэн бэлисипиэтинэн тыраассанан эргийэн, киһи уҥуоҕа баар суолунан дьиэм диэки элэҥнэтэн иһэбин. Ол истэхпинэ, киһи уҥуоҕун суолугар биир тыыраахы үрдүбэр көтөн кэлэн, айман да айман буолан, суолбун батыста. Сыыры түһэн, уулуссам ыалларыгар диэри батыһан тиийдэ, ол тухары айманар. Бэркиһээммин, тохтуу биэрдим, тыыраахым остуолба үрдүгэр олордо уонна тоҥхоҥнуу-тоҥхоҥнуу аймалҕан бөҕөтө. Ону мин “туох куһаҕаны биттэнэн, бу уу көтөрө айманна” диэммин сөбүлээбэтим. Онтон “Бээрэ, ити аата элбэх уу кэлэрин сэрэтэҕин дуо?” диэн ыйытааччы буоллум. Ону көтөрүм бирээмэ төбөтүнэн тоҥхоҥнуур курдук туттар. Тиийбитим, кэргэним тиэргэнигэр олорор эбит, тугу көрбүппүн-истибиппин кэпсээтим. Өтөр-наар буолбакка, кэргэним “иһиллэннэ” быһыылаах. “Малгын төһө кыайаргынан үөһэ таһааран хомуйталаа” диэтэ. Малбын түүн 2 чааска диэри син өрө тардыммыта буоллум.

 

Хомойуох иһин, нэһилиэкпитин халаан уута хаһан даҕаны кэлбэтэҕин кэлэн халааннаата. Олорор дьиэм өһүөтүгэр диэри ууга киирэн турара ыарахан көстүү этэ. Киһи көһүппэтэх өрүтэ буолан, барыбытын аймаата. Туох барыта, биллэн турар, мээнэ оҥоһуллубатын билэбит. Айылҕа сокуонун утары барбыт суох. Ол эрээри бу халаан уута сирбитин-дойдубутун, дьоммутун-сэргэбитин дириҥник ыраастаан барда диэххэ сөп. Аны сирбит-уоппут кууран-хатан, тымырдара кыараан хаалбыт өрүтэ элбэх. Күөллэрбит, көлүччэлэрбит уоланнар, урукку көстүү суоҕун кэриэтэ. Дьон-сэргэ бииргэ түмсэн, сомоҕолоһон, улахан тургутууну аастыбыт. Хас биирдии ыалга төһө да ыарахан буолбутун иһин, күүстээх санаабытынан салайтаран, иннибит диэки үтүөнү түстээн, эрэл кыымыгар уйдаран олохпутун өссө тупсаран, түмсүүлээхпитин көрдөрөн сайдыы суолун тэлэ туруохпут буоллаҕа.