Ааспыт нэдиэлэ бээтинсэтигэр күн аҥара, үлэлээх киһи курдук, Дьокуускай куорат БАА¤ЫНАЙ ЫРЫЫНАГЫН иһирдьэнэн-таһырдьанан кэрийэн, хайдах-туох үлэлии олороллорун көрдүм-иһиттим. Бу – тыа сирин оҥорон таһаарааччылара бородууксуйаларын батаралларыгар анаммыт анал ырыынак буолар. Ол иһин ааттыын даҕаны Бааһынай ырыынага диэн ааттаннаҕа. Онон барыта олохтоох бородууксуйанан, аһынан-үөлүнэн – эргинэр киин буолуохтаах. Ол эрээри дьиҥнээх олоххо оннук буолбатах эбитин, иһит-хомуос, таҥас-сап, ювелирнай маҕаһыыннар бааллара кэрэһилиир.
Сонун көстүү – павильоннар
Ааспыт сыл ыам ыйыгар тыа сирин кэпэрэтииптэрэ бэйэлэрин бородууксуйаларын атыылыыр павильоннара ырыынак иккис этээһигэр кэчигирэччи арыллан атыылаһааччыларын сонурҕаппыттара.
Үүтү атыылыыр эрээт биир павильонугар арыыны киилэтин 650 солк. атыылыылларын истэн, атыылааччыттан “оттон оҥорон таһаарааччылартан арыыгыт сыаната төһө сыанаҕа быһыллан кэлэрий?” диэн ыйыппыппар: “Кинилэр сыаналарын билбэппин, мин атыылааччыбын эрэ. Салгыы бардаххына, атын сиргэ арыыны 550 солк. атыылааччылар бааллар ээ”, – диэн ыйда уонна кэпсэтии бүттэ диэбиттии, түҥнэри хайыһан кэбистэ. Атыылатааччы уонна атыылааччы икки ардыгар син туох эрэ докумуонунан бородууксуйаларын “ылсан-бэрсэн” эрдэхтэрэ. Чэ, ити курдук.
Таба этэ, дийиэтэлии буолан, хамаҕатык атыыга барар
Аны эт эрээттэрин кэрийэбин. Дэлэччи-хоточчу туттан, бэрт сэргэхтик туттан-хаптан атыылыы олорор биир далбар хотуҥҥа чугаһыыбын. Сыыйа кыралаан, ону-маны ыйыталаһан, итэҕэлгэ киирэммин, киммин-туохпун билиһиннэрэн баран, кэпсэтии сүнньүгэр киирэбин.
Наталья Колесова, Дьокуускай Тулагытын олохтооҕо, Бааһынай ырыынагар эт атыылааччынан үлэлээбитэ 10-тан тахса сыл буолбут:
Ханнааҕы эти атыылыы тураҕыный?
– Бэйэм Чурапчы Чыаппаратыгар олоро сылдьыбыт буолан, Чурапчы этэ минньигэһин, амтаннааҕын билэбин. Онон өрүү кинилэр эттэрин атыылыыбын. Билигин, бу эмиэ көрөрүҥ курдук, Чурапчы Бахсытыттан киллэрэн туттарбыт эттэрин атыылыы турабын. Ынах этэ киилэтэ 480 солкуобайтан 800 солк. тиийэр. Ити эттээх өттө (мякоть) сыаналаах буолар.
Мээнэ билбэт улууһум, дэриэбинэ этин атыылаабаппын. Арай сайыҥҥы өттүгэр Хаҥалас нөмүгүлэрэ сибиэһэйдии өлөрүллүбүт ынах этин атыылатааччылар.
Кимнээх киллэрэн туттаралларый? Чааһынайдар, бааһынай хаһаайыстыбалар?
– Мэлдьи үлэлэһэр дьонноохпун. Хас да сыл устата кинилэр эрэ эттэрин атыылыыбын.
Атыылаһааччыларыҥ куруук сылдьан ылар дьон буолуо, бука, уһуннук үлэлээбиккиттэн көрдөххө?
– Оннук бөҕө буоллаҕа. Мэлдьи сылдьар дьоммор төлөпүөннээн: “Атыыга бүгүн Бахсы этэ кэллэ”, – диэн төлөпүөннүүбүн. Оччоҕуна кэлэн атыылаһаллар.
Ынах, убаһа этиттэн ураты таба этин эмиэ атыылыыр эбиккин. Таба этэ хантан кэлэрий?
– Өлөөнтөн, Анаабыртан үлэлэһэр дьонум аҕалан атыылаталлар. Өлөөнтөн Гаврил Уваровскай таба этин тиэрдэн биэрэр. Таба этэ 450-тан 600 солк. диэри атыыланар. Элбэх сыата суох, дийиэтэлии буолан, дьон сүрдээҕин атыылаһар.
“Алаас бэлэхтэрэ” эт-үүт лааппыта
Иккис этээскэ ааһан иһэн, киһини угуйа ыҥырар, эриэккэс ааттаах “Алаас бэлэхтэрэ” лааппыны өҥөс гынабын. Чурапчы аатырар ыыһаммыт, буһарыллыбыт халбаһыларыгар хараҕым хатанар.
Пелагея Андреева, “Алаас бэлэхтэрэ” лааппы хаһаайката:
Ынах, убаһа этин туох докумуоҥҥа олоҕуран атыылыыгыт?
– Эт-үүт астары атыылыырга “Меркурий” бырагыраама киирэн турар. Бу докумуону ТХПК-лар эрэ биэрэллэр. Тоҕо диэтэххэ, биир сиргэ кииннээн (бойня) сүөһүнү өлөрүү олоххо киирэн турар. Онон биһиги атыылыыр эппит “Меркурийдаах” буоллаҕына эрэ, ылан атыылыыбыт. Манна кэлэн, бааһынай ырыынагар баар лабаратыарыйаҕа эмиэ бэрэбиэркэни ааһар.
Билигин кимнээх эттэрин атыылыы тураҕын?
–“Чурапчы” тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кэпэрэтиибигэр (сал. Н.Аржаков) Дириҥ бөһүөлэгиттэн Посельскай туттарбыт этин атыылыыбын.
Ол аата этин атыылыыр киһигитин бу диэн сирэй көрөн билбэккит дуу?
– Суох. Барыта бу кэпэрэтиип “Меркурий” бырагырааматын нөҥүө бэрэбиэркэни ааспыт бородууксуйа.
Манна үлэлээбиккит ыраатта дуу?
– Соторутааҕыта эрэ арыллан, саҥардыы иккис нэдиэлэбитин үлэлии турабыт. Инники өттүгэр вакуумнай ыстаныак ылынаммыт, эппитин вакуумнатан, халадыынньыкка ууран атыылыахпыт. Оччоҕо салгын сиэбэт уонна сибилигин өлөрөн баран атыылыы турар курдук сибиэһэй амтаннаах буолар.
“Олохтоох аһынан күндүлүүр лааппыгытыгар дьон-сэргэ тоҕуоруһа сырыттын” диэн алгыс санаалаах, элэккэй, кэпсэтинньэҥ атыыһыттары кытары бакаалаһан тахсабын.
Ырыынак тас өттүн кэрийэ сылдьан...
Бааһынай ырыынагар киин аантан киирии хаҥас өттүгэр сэргэстэһэ турар ларыактартан биирдэстэригэр киирэбин. Нам Бөтүҥэр үүннэрбит хортуоппуйдарын, моркуоптарын атыылыыллар эбит. Моркуоп сыаната киилэтэ – 85 солкуобай. Куорат бурууктаны атыылыыр киоскаларыгар ньылбыччы сууллубут кэриэтэ, ып-ыраас көрүҥнээх моркуоп киилэтэ 80 солк. атыыланар. Бу кэриэтин бэйэ быйаҥнаах буоругар үүннэриллэн, буора саккырыы сылдьар бэйэ моркуоба амтанныын да минньигэс, экология да өттүнэн ырааһыгар бүк эрэнэҕин. Тус бэйэм ырыынакка мээнэ сылдьыбат буоламмын, хата, бу олохтоох бородууксуйаны атыылыыр ларыагы “аны мантан атыылаһа үөрэниэххэ баар эбит” диэн сэҥээрэ көрдүм.
Атыылаһааччыттан кимнээх моркуоптара буоларын ыйыталаспыппар: “Саҥаһым аах Нам Бөтүҥүттэн аҕалан биэрэллэр, мин атыылыыбын эрэ”, – диэн судургу соҕус эппиэттээх киһи буолла. Онон саҥаһа ким диэн ааттаах-суоллаах дьон буолалларын эппэтэ. “Нуучча Миша ырыынак иһигэр маннык моркуобу киилэтин 150 солк. атыылыыр”, – диэн арай сырдатта. Атыыта кыралаан барарын сүөм түһэн иһитиннэрдэ. Ааранан, хата, мин хомойдум. Дьон олохтоох бородууксуйаны эккирэтэ сылдьан атыыласпатыттан.
Ларыак тас өттүгэр тахсан баран көрбүтүм, бу сэргэстэһэ турар 4-5 ларыак (барыта олохтоох бородууксуйаны атыылыыллар) тас өттүгэр дьон хараҕар быраҕыллар, “хаһыытыыр” чаҕылхай эрэкэлээмэтэ, суруга-бичигэ суохтар эбит. Ол иһин да дьон тумнан ааһар сирдэрэ буоллаҕа.
Ырыынак дьаһалтата, “олохтоох ас-үөл” киэҥник атыыга барарыгар интэриэһэ үөскээн, маннык көстүүгэ болҕомтотун ууруон наада эбит диэн санааҕа кэлэҕин. Ааттыын да “Бааһынай ырыынага” буоллаҕа.
Хоточчу хотойор хортуоппуйа, сүбүөкүлэтэ
Хаппыыста (1 кг – 70 солк.), хортуоппуй (65 солк.), моркуоп (85 солк.), сүбүөкүлэ (85 солк.) барыта Хоточчу (Хаҥалас) бааһынатын өҥ буоругар үүммүт олохтоох оҕуруот астара. Төрөлкөйдөр, кытархайдар, “миигин ылан, амсай даа-аа” диэбиттии сыталлар. Маны сэргэ Тулагы тэпилииссэтигэр үүннэриллэр “Саюри” оҕурсута (290 солк.), помудуор (300 солк.) атыыга бааллар эбит.
Атыыһыт дьахтар “моркуоппут салаакка наһаа минньигэс буолар” диэн астынар: “Оҕуруоппут аһа муус устар ыйга диэри бүтэр. Куулунан хортуоппуй (35 киилэ) 1800 солк. буолар. Дьиэҕэ тиэрдэр өҥө – 100 солк. Хортуоппуйдар суортара – любаза, розара уонна вармас диэннэр.”
Туйахта атыылас, халадьыаста оҥоһун!
Ааспыт нэдиэлэ бээтинсэтигэр таһырдьа 45 кыраадыс тымныы этэ. Эт, балык эрээттэрин нэһиилэ кэрийэн көрүтэлээтим, айах атан кэпсэтээччи атыыһыт сэдэх буолан биэрдэ. Бастаан утаа атыылаһааччы кэллэ диэн санааттан эҕэ-дьаҕа көрсөллөр, онтон атын сыаллаах-соруктаах сылдьарбын истэннэр дьалты хаамаллар, бэйэ-бэйэлэрин ыйан биэрэллэр “кини кэпсиэҕэ, саҥа хаата” дэһэллэр. Истэн сонньуйабын, күнү быһа тымныыга туралларын сөҕө көрөбүн.
Светлана Барашкова, таһырдьа эт атыылааччы, Уус Алдан Тумулуттан төрүттээх:
Бэйэҥ киэниҥ дуу, эбэтэр киһиэхэ наймылаһан үлэлиигин дуу?
– Чааһынай киһиэхэ үлэлиибин. Хаһаайкам бу ырыынак аһыллыаҕыттан үлэлиир. Онон эти туттарааччы билэр дьоно, бааһынай хаһаайыстыбалара элбэх. Кинилэртэн ылан атыылатар.
Бачча тымныыга хайдах тулуйан күнү быһа тураҕыт? Атыылаһааччылар үгүстүк сылдьаллар дуу?
– Сорох күн атыылаһааччы элбэх буолар 20-чэҕэ тиийэ. Адьас аҕыйаҕы атыылыыр күннэрбит эмиэ баар буолааччы. Барыта эриэ-дэхси буолбатах.
Туйаҕыҥ атыыга сыаната төһөнүй?
– Киилэтэ 250 солк. Туттарар хаһаайыстыбалар бэйэлэрэ түүтүн ыраастаан, сууйан-сотон аҕалаллар.
Оттон убаһа этэ?
– 450-тан 600 солк. диэри. Ынах этэ – 400-төн-600 солк. диэри атыыга барар сыаналара. Олохтоох тыл этэ киилэтэ – 1500 солк., кэлии тыл киилэтэ – 800 солк.
* * *
Кыһын буолан эбитэ дуу, ырыынак ис-тас өттүгэр оҕуруот аһын атыылыыр, итии дойду эргиэмсиктэрэ көстүбэттэр. Чэ, ол эрээри эрдэ үөрүмүөххэ... Аны саас халлаан сылыйдаҕына, ырыынак тас өттүгэр “чэпчэки, чэпчэки” диэн аптаах тылларынан хоҥсуолаан саҥаран, хойуу хаастарынан имнэнэн соҕуруу дойду эр бэртэрэ лэһигирэһэн туруохтара турдаҕа...
Саргылаана БАГЫНАНОВА
