Кемерово куоракка буолбут алдьархай туһунан билэ-көрө сылдьаҕыт — киһи элбэҕи лахсыйыах быһыыта буолбатах. Манныкка элбэх тыл сымсах — барыта иҥсэ-мэнэгэй быһыыттан, “харахтарыгар харчы киирбит” хаһаайыннар тугу да аахайбат, улахаҥҥа уурбат быһыыларыттан диэххэ сөп. Оттон хонтуруоллуур уорганнар ханналарый? Дьэ, бааллар аҕай үһү! Тылларын былас түһэрэн баран, атыы-эргиэн кииннэрин кэрийэн эрэллэр үһү диэн буолар. Буолуох буолбутун кэнниттэн.
Биллэн турар, бүтэһик тылы силиэстийэлиир уорганнар этиэхтэрэ — баһаары биллэрии систиэмэтин араарбыттар дуу, суох дуу, ааннар хатыылаахтар эбит дуу, суох дуу.
Ол эрэн барыта күннээҕи үлэ хайдах барарыттан тутулуктаах. Ханнык да хонтуруол күн аайы кэтээн турар кыаҕа суох. Ол эбэтэр, син биир хаһаайыннар, үлэһиттэр төһө эппиэтинэстээхтэриттэн тутулуктаах. Оттон былыргы “производственнай помещениелары” дьон маассабайдык мустар сирдэригэр кубулутуу хайдаҕый? Атыы-эргиэн, көр-күлүү, оҕо аймах оонньуур кииннэригэр уларытан оҥордоҕо буолуу? Ити дьиэлэр онно аналлаахтар үһү дуо? Төрдүттэн атын буоллахтара! Кемерово иэдээнэ тахсыбыт “Зимняя вишня” эргиэн киинэ уруккута кондитерскай баабырыка сыаҕа, ол эбэтэр букатын атыҥҥа ананан тутуллубут дьиэ буолар. Ону хайдах да төрдүттэн уларытар кыах суоҕа буолуо оҥоробун — көрүдүөрдэри, кирилиэстэри кэҥэтэриҥ баар дии. Саҥа дьиэни туппут көнө буолуо.
Холобур, биһиги “Туймаада” атыы-эргиэн кииммит букатын да типография дьиэтэ эбээт! Эмиэ оҕо бөҕөнү үһүс дуу, хаһыс дуу этээскэ угуйа тураахтыыр. Дьэ, билиҥҥи аналыгар төһө барсарый, хас ааннааҕый, ол ааннара төһө киэҥнэрий? Уот турдаҕына, эскалатордар туһата суох буолуохтара, оттон көрүдүөрдэрэ, кирилиэстэрэ баҕас, дьэ, элбэх киһиэхэ анамматахтара өтө көстөр. Тоҕо ааҥнаан түһэр сүүһүнэн киһи ити кирилиэстэри этэҥҥэ ааспата чуолкай. Эчи, үрдүктэрэ, туруорулара да бэрт. Оччотугар маннык дьиэлэр аналларын уларытарга кимнээх сөбүлэҥ биэрэллэрий? Дьиҥэ, барыта биллэр буоллаҕа.
Мүһэлгэлэр
Ону-маны удамырдаан көрдөххө, барыта мүһүлгэнэн барар эбит. Арассыыйа үрдүкү бэлиитикэтин бастакы мүһэлгэтэ ааспыт үйэ 80-с сылларын ортотуттан саҕаламмыта. Дойдуну Горбачев салайыаҕыттан, “Уларыта тутуу” саҕаланыаҕыттан. Бу эстии-быстыы, сатарыйыы сыллара. Варшаватааҕы дуогабар дойдулара үрүө-тараа бараллар, оттон Сэбиэскэй Сойуус бэйэтинэн ыһыллар. Оччотооҕуга Арассыыйа туохха барытыгар — ис бэлиитикэтэ буоллун, тас дойдуларга сыһыана буоллун – АХШ ыйыытынан сылдьар. Ыт курдук ньылаҥныыр, ыт курдук тук хоту сылдьар кутуругун кумутуоҕунан кумутан. Кирэдьиит бөҕөҕө киирэн, иэс бөҕөҕө иилистэн.
Аан дойдуга соҕотох АХШ эрэ “айаатаан” хаалбыта. Арассыыйа ахсааҥҥа ылыллыбат буолбута, Кытай саҥа өгдөҥнүөх курдуга, Европа уонна Япония ханна да халыйар кыаҕа суох “сыаптаах ыттар” кэриэтэ буоллахтара.
Арассыыйа бастаан оройго оҕустарыыта — 1999 сыллаахха НАТО Югославияны сэриилээһинэ. Били, аанньаллар кэриэтэ көрөр арҕааҥҥы дойдуларбыт, этэргэ дылы, “бараан тириитин бүрүммүт бөрөлөр” буолалларын Арассыыйа сорох тойотторо онно өйдөөн көрбүттэрэ, бадаҕа. Бэл, Борис Ельцин арыгылыырын быыһыгар тугу эрэ тык-мык хамаандалыырга дылы этэ. Десантниктарбыт Приштинаҕа марш-бросок оҥорон, “Слатина” пуорду хонтуруолга ылан, арҕааҥҥы сэрииһиттэри куттаан өлөртүү сыспыттара баара. Премьер Евгений Примаков Америкаҕа көтөн иһэн, Югославияны буомбалаабыттарын истээт, сөмөлүөтү төттөрү эргиппитэ, дойдутугар төннүбүтэ. Бу “оройго оҕустарыынан” иккис мүһэлгэ саҕаланар.
Бу кэмҥэ Орто дойду халлааныгар Кытай кылабачыйан тахсар. Сүүрбэ сыллаах Дэн Сяопин уларыта тутуутун кэнниттэн. Өскөтүн Тяньаньмэн болуоссат “майдаана” кыайбыта буоллар, кинилэр да “муостара тостуохтаах” этэ. Ону кыраҕа ымыттыбат хомуньуустардаах буоланнар, өрө-таҥнары ыспыттара аан дойду дэмэкирээттэрэ улуйалларыгар мыр гыммакка.
Иккис мүһэлгэ Владимир Путин бэрэсидьиэнниир кэмин кытта сөп түбэспитэ. Дьэ, ол туохтан саҕаламмытай?
Москубаҕа, Волгодонскайга, Буйнакскайга олорор дьиэлэри дэлби тэптэрииттэн — премьер эрдэҕинэ. Оттон бэрэсидьиэнниир болдьоҕо “Курскай” подлодка саахалыттан саҕаламмыта. Путин онно туох диэтэ этэй? “Туох да диир кыах суох. Выть хочется!” — диэн турар. Оччолорго кини бэрэсидьиэн дуоһунаһыгар олорбута сүүс хонуга туолбут кэмэ этэ.
Мантан инньэ Арассыыйа бэйэтин иннин көрүнэн барбыта. Ньиэп-гаас хампаанньаларын аахсыйаларын аа-дьуо судаарыстыба бас билиитигэр ылан, “семибанкирщинаны” үрүө-тараа тутаттаан. Ньиэп хампаанньатын АХШ хампаанньаларыгар атыылаан, манньатыгар дойду бэрэсидьиэнэ буолар ыралаах, ол туһугар Судаарыстыбаннай дууманы либэрээл баартыйаларыттан хомуньуустарга тиийэ үбүнэн “иитиэхтээн” барбыт Ходорковскайы хаайыыга симмитэ. “Госдуманы атыылаһыы” диэн буруй холуобунай кодекска суох буолан, судургутук, “нолуоктан күрэммитин иһин” диэн матыыптаан. Ньиэп-гаас салаатыттан киирэр үп быһа офшордарга ааспакка, кыра өлүүтэ да буоллар, нолуок быһыытынан бүддьүөккэ киирэр буолбута.
Оннук буолбатаҕа буоллар, баҕар, Таалакааҥҥа билигин “ымырыкааннар” айбардыы сылдьар буолуо этилэр.
Ол эрэн саамай сүрүнэ туох этэй? Путин аан дойду төһүү судаарыстыбаларын (АХШ, Европа сойууһа, Кытай, Латинскай Америка дойдулара, Аан Илин дойдулара) кытта күөнтэспэккэ, бэлиитикэ-экэниэмикэ өттүнэн бииргэ үлэлии сатааһын этэ. Арҕааҥҥы дойдуларга утарсар бэлиитикэни тутуспатаҕа, Евгений Примаков төһө да “Арассыыйа — улуу держава” диэн формулатын тутустар. Ол курдук, Владимир Путин 2004-2008 сылларга бэрэсидьиэнниир иккис болдьоҕун устата Арассыыйаны Азия буолбакка, Европа дойдута диир этэ. 2001 сыл балаҕан ыйын 11 күнүгэр “игирэ башняларга” атаака кэнниттэн, бэл, “терроризмы утары охсуһууга АХШ уонна биһиги союзниктарбыт” диэн турар.
Үһүс мүһэлгэ Путин онтон аккаастанарыттан саҕаламмыта — 2017 сыл олунньутугар Куттал суох буолуутун кэмпириэнсийэтигэр аатырбыт “Мюнхеннааҕы тылын” эппитэ. Бу, хайа муҥун, Арассыыйа арҕааҥҥы дойдулары кытта бииргэ үлэлииргэ, Европаны “Лиссабонтан Чуумпу акыйааҥҥа” диэри сайыннарарга этии киллэрэ сатаан баран, “чэ, кэбис эбит” диэбитин кэриэтэ буолбута. Анарааҥҥы “партнердар” Арассыыйа кур итирик: “Боже, благослави Америку”, – диэн ыллаан муҥнана сырыттаҕына эрэ үчүгэй харахтарынан көрөллөрө чуолкайдаммыта.
Мантан ыла саҕаламмыта АХШ аан дойдуга аҥаардастыы айбардыырын утарыы. Аан дойду хас да “полюстаах” буолуохтаах диэн туруорсуу. Арассыыйа норуоттара Ирак, Сирия, Афганистан, Украина уо.д.а. дойдулар холобурдарыгар быһыы-майгы хайдах буолуоҕун илэ көрүүбүт. Сэрии буолар түгэнигэр Арассыыйаны чуор салгынынан “саба бүрүйэр”, Арассыыйа хардарар аракыаталара саҥа көтөн истэхтэринэ сууһарар ПРО систиэмэтин Европа дойдуларыгар туруоралларын утаран. Европаҕа көннөрү сэрии сэбин хаарчахтыыр туһунан дуогабары (ДОВСЕ) Арассыыйа эрэ толорон испитин, атыттар ратификациялаабакка букатын да “тоҥорон” кэбиспиттэрин абааһы көрөн.
Арассыыйа биир “буруйа” диэн, гааһы хачайдыыр турбаҕа уонна углеводород баайдаах сирдэргэ омук хампаанньаларын чугаһаппатаҕа, Ельцин саҕана киирбиттэри, холобур, Сахалинтан онон-манан сылтахтанан үүрэр бэлиитикэни тутуспута буолар.
Украина, Грузия эрэ буолбакка, бэл, Белоруссия уонна Армения углеводород баайы ырыынак сыанатыгар атыылаһалларын модьуйбута. Хайа муҥун туспа судаарыстыбалары “чэпчэтиилээх” сыананан өйөөн олоруоҕай? Ити кэмҥэ билим эйгэтигэр “өҥнөөх” өрөбөлүүссүйэлэри ырыппыттара уонна Украинаҕа уонна Грузияҕа буолбут өрөбөлүүссүйэлэр (2003 уонна 2005 сыллардааҕы) сүрүн соруктара Арассыыйаны утарыы буолалларын быһаарбыттара.
2008 сыллаахха Грузия саба түспүтүн кэнниттэн (ону, бэл, арҕааҥҥы дойдулар билиммиттэрэ) Арассыыйа Соҕуруу Осетияны өйөөбүтэ, Соҕуруу Осетия уонна Абхазия Грузияттан тутулуга суохтарын билиммитэ. Ол эбэтэр, НАТО Турция нөҥүө Каспий муоратыгар тахсарын, онно байыаннай базаланар суолун быспыта. Бу мээнэ дьаһаныы буолбатах — геобэлиитикэ “саахыматын” биир хаамыыта.
Аны туран, Арассыыйа Аан Илиҥҥэ эмиэ бу кэмҥэ тахсыбыта. Ол курдук, арҕааҥҥы дойдулар террористыы тэрилтэнэн билинэр Палестина автономиятын былааһын тутан олорор ХАМАС тэрилтэни кытта официальнай сыһыаннаһыыны олохтообута. Ираны кытта эйэлээх сыалга туттуллар ядернай технологиялары чинчийиигэ бииргэ үлэлээһини дириҥэппитэ. Каспий уонна Сир ортото муоралары, Атлантикаҕа тахсар аартыктары хонтуруоллуур улуу гео-бэлиитикэ модьуйуутунан. АХШ кынаттаах аракыаталара муора суудуналарыгар, уу аннынан устар аалларга туралларын умнумаҥ.
Маны барытын Арассыыйа “кимэр бэлиитикэтэ” (наступательная политика) диэн ааттаабыттара.
Тас дьыалалар миниистирдэрэ Сергей Лавров бу саҕана этэн турар: “Арассыыйа “сверхдержава” буола сатаабат, бэл, энергетикаҕа даҕаны. Аан дойду биир инники күөҥҥэ сылдьар судаарыстыбата аатырарбыт да сөп буолуо”.
Төрдүс мүһэлгэ 2012 сыллаахха Владимир Путин бэрэсидьиэн дуоһунаһыгар төннүүтүн кытта саҕаламмыта. “Болотнай болуоссатынан” саҕаламмыта, Украина майдаанынан салҕаммыта — арҕааҥҥы сааҥсыйалар, Кырыым, Донбасс, Сирия, Скрипаль уонна “дипломаттар сэриилэрэ”.
Таҥара үөрэҕэ
Бэһис мүһэлгэ Владимир Путин былааска тахсыбыт иккис мүһэлгэтигэр майгыннырдыы саҕаланна.
Ол курдук, 2000 сылга дьон “Курскай” подводнай лодка иһигэр ууга хаайтарбыттара, 2018 сылга — атыы-эргиэн киинигэр, киинэ тыйаатырыгар уокка хаайтардылар. Уу уонна уот. Сэрии уонна ис түп илдьиттэрэ. Аармыйа уонна олох-дьаһах. Тас бэлиитикэ уонна ис бэлиитикэ.
Хаайтарыы, нууччалыы эттэххэ, “тупик”. Салгыы маннык салҕанар кыаҕа суох диэн.
Арассыыйаны “дэмэкирээтийэ” да, ыраахтааҕы да салайбат, “Арассыыйаны таҥара салайар” диэн баар. Ол курдук, “таҥара үөрэҕэ” 2000 сыллаахха туох диэбитэй? Сэбилэниилээх күүстэргэ сатарыйыы, ыһыллыы-тоҕуллуу барбыт — сатаммат! Арассыыйа биир эрэ “доҕордоох” — аармыйата уонна флота. Бу тас бэлиитикэ, — ону ох курдук оҥостуҥ диэн илдьиккэ майгынныыр.
Бастаан дьиэҕитигэр тастан тыал үргүйбэтин курдук оҥостуохтааххыт. Ол иннинэ оһоххутун оттоҥҥут, улаханнык туһаныаххыт суоҕа диэн.
Владимир Путин уһулуччу өҥөтө итиннэ сытар — “таҥара үөрэҕин” сөпкө өйдөөбүтүгэр. Сөпкө өйдөөн сэбилэниилээх күүстэрин бэрт түргэн тэтиминэн өрө тарпытыгар, “тастан тыал үргүйэрин” бохсубутугар. Тиэргэн тула сылдьан ыттар үрэллэрэ туох буолуой, сүрүнэ, билигин дьиэ иһигэр сылааһы хааччыйыахха, ол эбэтэр, “оһоҕу оттуохха” сөп буолла.
Ол курдук, тас бэлиитикэҕэ оннубутун чопчу буллубут. Мантан биир да хардыы аны төттөрү хаампат курдук, сэбилэниилээх күүстэрбит итэҕэтиилээх “баалкыланнылар”. Ханнык баҕарар “ыалдьыт” түннүгүнэн-үөлэһинэн орҕостон киирэр түгэнигэр оройго биэрэр кыахтанныбыт.
“Таҥара үөрэҕэ” бу сырыыга тугу ыйда? Дьиэбит иһигэр сатарыйыы барбытын. Иҥсэ-мэнэгэй быһыы, харчыга хараҥарыы, туох барыта, бэл, судаарыстыба хонтуруола харчыга атыыланарын, ол эбэтэр алдьатыылаах хоруупсуйа ханна сытарын ыйда. Дьиэ иһигэр бэрээдэк олохтуур уолдьаспытын. Туох баар кир-дьай, истэрин эриэнэ иһигэр дьон бары көбөн таҕыстылар, куһаҕаны туһанан айдааны тарда сатаатылар.
Кэмэ кэллэ — муора түгэҕэр сытар “Курскайтан” саҕалаан, Арассыыйа аракыаталара аан дойдуну көрүөх бэтэрээ өттүнэ иилии көтөр кыахтаммыттарын кэриэтэ, “Кыһыҥҥы вишня” тымныынан тыынар күлүттэн туран кэлиэхтээх — Арассыыйа сылааһынан илгийэр алаһа дьиэтэ!
Суолласта, сулласта — Сур.
