Быйыл саас, ол эбэтэр 2021 с. муус устар 15 күнүгэр, “Арассыыйа Федерациятын Арктикатын зонатыгар төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар үгэс буолбут хаһаайыстыбаннай дьарыктарын судаарыстыбаннай өйөбүлүн Бырагыраамата” диэн РФ бырабыыталыстыбатын 978 №-дээх дьаһала ылыллыбыта.
Онно хардаран, социология билимин дуоктара, АГИКИ профессора, уопсастыбанньык Ульяна Винокурова бу дьаһал урут ылыллыбыт федеральнай сокуоннары кэһэрин, тыйыс Арктика усулуобуйатыгар үйэлэр тухары олоҕурбут биир сиргэ ыаллаһан олоруу бириинсиптэрин сатарытарын, ол быһыытынан, хоту сиргэ дьон-сэргэ омугунан араарсыбакка хардарыта көмөлөсүһэн, өйөһөн-убаһан кэлбит олохторун тутулугар атааннаһыыны таһаарыан сөбүн туһунан ырытан Госдума дьокутаата Галина Данчиковаҕа сурук ыыппыта.
Бу дьаһал ситэтэ суоҕун, итэҕэһин-быһаҕаһын туһунан манна майгынныыр ис хоһоонноох суругу Ил Түмэн аатыттан спикер Петр Гоголев РФ премьерэ Михаил Мишустиҥҥа эмиэ ыыппыта.
Быһата, Ульяна Винокурова да, Петр Гоголев да “Арктикаҕа төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар” диэн араарыыга сахалар хабыллыбаттарын, арыыланан хаалалларын ылымматтарын биллэрбиттэр. Чахчыта да оннук. Судургутук холобурдаатахха... Силлиэлээх дуу, Буурҕалаах дуу диэн Хотугу муустаах байҕал кытылыгар турар кыракый бөһүөлэккэ Ньукулайдаах Баһылай диэн аймахтыы дьон ыаллаһа олороллор. Хос-хос-хос эһэлэрин саҕаттан, хас эмэ сүүһүнэн сыл устата кинилэр төрүттэрэ-өбүгэлэрэ мэлдьи манна олорбуттар. Ньукулайдаах Баһылай иккиэн кыттыһан балыктыыллар, булка бииргэ сылдьаллар, сайын сэлии муостууллар, бурааннарын-мотуордарын көмөлөөн өрөмүөннүүллэр. Олохторун тутула, баайдара-дуоллара – тэбис-тэҥ. Онтон, бу быйыл РФ бырабыыталыстыбата ылыммыт дьаһалын кэннэ биллибитинэн, төһө да кинилэр ыкса аймахтыыларын иһин, Ньукулай омуга саханан ааҕыллар эбит. Баһылай – эбээн. Инньэ гынан, Ньукулай “сокуон тас өттүгэр” хаалар буолбут. Биллэрин курдук, “төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар” испииһэктэригэр сахалар киирбэттэр. Ол төһө сөбүй?
Биһиги Ульяна Винокуроваттан бу боппуруоһу чопчулууругар көрдөстүбүт.
Ульяна Алексеевна ону кылгастык маннык быһаарда:
– Билигин Арктикаҕа ураты улахан болҕомто ууруллан турар: глобальнай сылыйыынан, ресурсаны баһылааһынынан, сир баайын хостооһунунан уо.д.а.
Аныгы Арассыыйаҕа Арктикаҕа сыһыаннаан бэрт судургу көрүү баар. “Бу – киһи анаан олохсуйан олорор кыаҕа суох, социальнай өттүнэн хааччыйарга экэнэмиичэскэй көдьүүһүн толуйбат тымныы-тыйыс, ыраах сирдэр” диэн. Бу манна кимнээх эрэ тыһыынчанан сыллары быһа олохсуйан, оҕо төрөтөн, тэринэн-дьаһанан олорбуттара, олороллоро, үксүгэр, ахтыллыбат. Ол курдук, бу сири “аан бастаан арыйбыт” айанньыттар, бырамыысыланньыктар, “первооткрывателлэр” тустарынан эрэ истэбит. Арктиканы киэҥник, киһилии, гуманитарнай өттүнэн көрүү суох.
Арассыыйаҕа ылыныллыбыт, олоҕурбут бэрээдэк быһыытынан, “төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарга” ахсааннара 50 тыһ. тиийбэт эрэ омуктар киирэллэр. Аны, “Арктикаҕа олохтоох норуоттар” диэн ханнык да сокуон-быраап аактата суох. Үгэс курдук, “Сибииргэ уонна Уһук Илиҥҥэ олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар” тустарынан эрэ ахтыллар. Даҕатан эттэххэ, норуот ахсаанын 50 тыһ. быһан нуормалааһын – аан дойдуга Арассыыйаттан атын биир да судаарыстыбаҕа суох көстүү. Инньэ гынан, сахалар бу Арктикаҕа хас эмэ сүүһүнэн, баҕар тыһыынчанан да, сыллар усталарыгар олорбуппут иһин, “манна төрүт олохтоох” диэн категорияҕа киирбэппит, туох да чэпчэтиинэн туһанар бырааппыт суох буолан хаалар.
Холобур, биһигини кытта ыаллаһа сытар Арктика атын эрэгийиэннэригэр балаһыанньалара быдан судургу. Ол курдук, Ханты-Манси, Ямал-Ненец уонна Долган-Ненец автономнай уокуруктарыгар, Чукоткаҕа, Камчаткаҕа төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар – ненецтэр, хантылар, мансилар, долганнар, нганасаннар, чукчалар, коряктар уо.д.а. Олор “аҕыйах ахсааннаах, төрүт олохтоох” буолалларын ким да саарбахтаабат. Кинилэргэ кэлии нэһилиэнньэ таба иитиитинэн дьарыктаммат, айылҕа сокуонунан олорбот, үйэтин тухары туундараҕа сылдьан бултаабат-балыктаабат... Онон кэлии дьон “төрүт олохтоох” буола да сатаабаттар. Оттон Саха сирэ – туспа боппуруос.
Дьиҥинэн, биһиги Арктикабытыгар саха да, эбэҥки-эбээн да, нуучча старожила да бу хоту сиргэ үгэс буолбут олох уобараһын, хаһаайыстыба көрүҥүн тутуһан, бултаан-балыктаан, таба иитэн олорор буоллаҕына, ити этиллэр чэпчэтиилэринэн туһанар бырааптаах буолуохтаах. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит сокуоннарын аактатыгар, ол иһигэр Төрүт сокуоммутугар эмиэ, ол барыта чуолкайдык ыйыллан сылдьар.
Арктикаҕа хардарыта көмөлөсүһэн, өйөһөн-убаһан, бииргэ тутуһан ыаллаһа олоруу – быдан былыргыттан олоҕурбут төрүт үгэс. Онно ким да кими да омугунан көрөн араарбат, туоратыспат. Ити Хотугу эргимтэҕэ сытар Канада, Скандинавия омуктарыгар барыларыгар даҕаны олоҕурбут бигэ бириинсип. “Ааспыты – аһатар, тоҥмуту – ириэрэр...” диэн олох сокуона. Бу маннык сиэри-майгыны тутуһар буолан тыйыс тыыннаах хоту дойдуга баччааҥҥа диэри бары сууласпытынан тыыннаах тиийэн кэллэхпит.
Арассыыйа Федерацията саҥа тутулуга суох судаарыстыба буолан саҥа сокуоннары ылынар кэмнэригэр сокуон-нуорма аакталарыгар ити барыта эмиэ киллэриллибитэ. Ол курдук, 20.07.2000 с. ылыллыбыт общиналар тустарынан федеральнай сокуоҥҥа “төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар общиналара икки бириинсибинэн тэриллэр: хаан аймахтыы (дьиэ кэргэн, ийэ-аҕа ууһа) уонна биир сиргэ ыаллаһан олоруу (онно бэйэлэрэ аҕыйах ахсааннаах норуот бэрэстэбиитэлэ буолбатах эрээри, төрүт олохтоох норуоттар бу сиргэ олоҕурбут хаһаайыстыбаларынан дьарыктанар, бу сиргэ мэлдьи олорор омуктар эмиэ киирэллэр) бириинсибинэн тэриллэр” диэн ырылыччы сурулла сылдьар.
Ханнык да балаһыанньаҕа, Арктикаҕа биир усулуобуйаҕа бииргэ ыаллаһан олорор, олохторун укулаата биир дьону омуктарынан көрөн араарар, кими эрэ көйгөлүүр, кими эрэ өрө тутар сатаммат.
Ити курдук була сатаан омуктарынан иирсээни, хайдыһыыны күөртүүр сокуон аакталарын ылыныах кэриэтин, хоту сир олохтоохторун олохторун чэпчэтэр туһугар атын миэрэлэри ылыахха сөп этэ. Билигин, холобур, аҕыйах ахсааннаах норуоттар түөлбэлээн олорор ыраах Арктика улуустарыгар каадыр тиийбэтэ улахан кыһалҕа буолла. Холобур, педагогика каадыра, исписэлиис, предметник учуутал тиийбэт буолан, хоту улуустартан оҕолор СКЭ-ни (ЕГЭ) кыайбат, ол эбэтэр үөрэххэ туттарсан киирэр кыаҕа суох буолан хааллылар. Аҕыйах ахсааннаах норуоттар үөрэххэ киирэр бырааптара күөмчүлэнэрэ – олус дириҥ суолталаах кыһалҕа. Аны, СКЭни, саас суол хаайтарыга саамай үгэннээн турар кэмигэр, оҕолору улуустар кииннэригэр эрэ түмэн туталлар. Бөһүөлэктэринэн тутуу аны кыаллыбат буолла. Бу боппуруоһу көтөҕүөх, өрө тутуох баар этэ, омугунан арахсыыны күөртүүр сокуоннары ылыныах кэриэтэ.
Түмүктээн эттэххэ, хоту олохтоох норуоттары омугунан араартыыр, кими эрэ айылҕа баайын туһаныыттан көҥөнөн туората сатыыр уо.д.а. омсолоох сокуоннары өрөспүүбүлүкэбит да, Арассыыйа да таһымнаах сокуон-быраап аакталарыгар киллэриини олохтоохтук уонна бигэтик утарыахпытын наада. Маны тэҥэ, Арктикаҕа олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарга Судаарыстыбаннай көмө бырагырааматын хайысхаларыгар ыкса үлэлэһэрбит эрэйиллэр.
(Ульяна Винокурова ыыппыт суругар хоруйдаан, Госдума дьокутаата Галина Данчиковаҕа РФ Уһук Илин уонна Арктика сайдыытын министиэристибэтин аатыттан от ыйын 2 күнүгэр хоруй кэлбит. Онно, сүрүннээн, “эрэгийиэн бэйэтин боломуочуйатын, кыаҕын иһинэн бэйэтэ бу боппуруоһу быһаарыан, омугуттан, тылыттан, итэҕэлиттэн тутулуга суох бары олохтоох норуоттар бырааптара күөмчүлэммэтин мэктиэлиэн, сүрүннүөн сөп” диэн хоруйдаабыттар).
Иван Гаврильев.
