Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Владимир Путин "АЛРОСА" АХ генеральнай дириэктэрэ Сергей Ивановы кытта оробуочай көрсүһүүтэ буолан ааста. Алмааһы хостуур хампаанньа 2017 сыллаах уонна быйылгы сыл тохсунньу ыйдааҕы үлэтин, инники кэскилин дьүүллэстилэр. Сергей Иванов ааспыт сайын “Мир” рудникка тахсыбыт саахал, ол содулларын туоратыы туһунан кэпсээтэ.
Хампаанньа салайааччыта көрсүһүүгэ ааспыт сыл бүтүүтэ көстүбүт икки ураты алмааһы аҕалан көрдөрдө уонна бэрэсидьиэни Саха сиригэр Үөһээ Муунатааҕы алмаас баайдаах сир арыллыытыгар ыҥырда.
В. Путин: Сергей Сергеевич, үтүө күнүнэн! Бу туох интэриэһинэйи аҕаллыгыт?
С.Иванов: Владимир Владимирович, ааспыт сыл бүтүүтэ икки ураты алмаас көстөн турар. Арассыыйаҕа уонна сэбиэскэй былаас саҕана хостоммут алмаастартан барыларыттан сыаналаах таастар. Бу ураты розовай өҥнөөх — 28 карааттаах алмаас. Өҥүн хаачыстыбаларынан ураты.
В.Путин: Бу бөдөҥ аатырар дуо?
С.Иванов: Оннук. Саамай сүрүнэ, розовай өҥнөөхтөр аукционнарга саамай ыарахан сыаналаахтар.
В.Путин: Мээнэ көстүбэттэр буоллаҕа?
С. Иванов: Оннук. Оттон бу араҕас, хойуу өҥнөөх. Ураты алмаастар. Айылҕа ааспыт сыл бүтүүтэ бэлэхтээбитэ.
В.Путин: Киһи алмаас диэ суоҕун курдук.
С.Иванов: Оннук, өстүөкүлэ кыырпахтарын курдук көстөллөр. Бу алмаастары “Анаабыр алмаастара” диэн биһиги “кыыс” хампаанньабытыгар булбуттара. Владимир Владимирович, хампаанньа 2017 сыллааҕы уонна бу сыл тохсунньу ыйынааҕы үлэтин туһунан кэпсиирбин көҥүллээ. Хампаанньа 2017 сыл түмүгүнэн рекорд кээмэйдээх алмаас хостонно. Бачча алмаас арай 1990 сыллаахха хостоммута. Ол курдук, 40 мөлүйүөн караат кэриҥэ алмаас хостонно.
Хампаанньа билигин да Саха Өрөспүүбүлүкэтин бүддьүөтүгар саамай бөдөҥ нолуок төлөөччүнэн буолар. Бүддьүөт бары таһымнарыгар 66 млрд. солкуобайтан ордук нолуогу киллэрдибит. Ону кытта урут хаһан да буолбатах 22 миллиард кэриҥэ дивидени өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр, 22 миллиард солкуобайы федеральнай бүддьүөккэ төлөөтүбүт. Хампаанньа үлэ миэстэтинэн салгыы хааччыйар. Ол курдук, улахан бырайыакпытын — Үөһээ Муунатааҕы алмаастаах сирин туһаҕа таһааран эрэбит. Онно 700 кэриҥэ саҥа үлэ миэстэтэ тахсыахтаах. Эйигин аны күһүн ону арыйыы тэрээһинигэр ыҥырабыт.
Урууданы автопуойастарынан Удачнай куораттааҕы 12-с баабырыкаҕа таһыахтара. Урууда бастакы баартыйатын таһан боруобалаатыбыт. Барыта 75 тыһыынча туонна таһылынна, баай урууда, онон экэниэмикэтэ да үчүгэй буолуохтаах. Мантан өрөспүүбүлүкэҕэ эбии өйөбүл буолуоҕа, “АЛРОСА” хампаанньаҕа кырата суох кыамта эбиллиэҕэ.
Күн бүгүн кэлэктииппит 36 тыһыынчаттан ордук киһилээх. Хамнаспыт куһаҕана суох, Арассыыйа Федерациятын орто таһымыттан үс төгүл үрдүк. Үлэһиттэр акылааттарын үлэ дуогабарын быһыытынан индексациялыыбыт.
Социальнай эбийиэктэри инвестициялааһын салгыы барар — бэйэбит куруортарбыт эбийиэктэригэр, реабилитациялыыр кииҥҥэ, балыыһаларга. Ааспыт сылга бу хайысхаҕа инвестициялааһын кээмэйэ тоҕус миллиард солкуобайтан таҕыста.
В.Путин: Саахал содулун туоратыыга үлэ хайдаҕый?
С.Иванов: Ыарахан тургутууну аастыбыт. Аварийнай-быыһыыр үлэ кэнниттэн тута суорума суолламмыт шахтердар дьиэ кэргэттэрин өйөөһүн барбыта. Барыта 143 киһи быыһанна, аҕыс киһи, хомойуох иһин, сир анныгар хаалла. Ол кэнниттэн эн сорудаххынан тута “Мир” рудник үлэһиттэрин, тыһыынчаттан тахса киһини үлэнэн хааччыйыыга үлэ барбыта. Билиҥҥитэ 700-тэн тахса киһини “АЛРОСА” хампаанньаларыгар үлэҕэ ыллыбыт. Манан түөрт ый дьарыктанныбыт. Сүүһүнэн атын эрэгийиэннэртэн хамнас өлөрө кэлбит дьон куһаҕана суох “выходной пособие” ылан баран дойдуларыгар төнүннүлэр. Күн бүгүн 50-ча киһини үлэнэн хааччыйарбыт хаалбыт буоллаҕына, бүгүн хампаанньаҕа 350 үлэ миэстэтэ баар. Онон бу боппуруос быһаарыллыаҕа. Онуоха эбии IV кыбартаалга сорох дьон Үөһээ Муунаҕа үлэҕэ ылыллыахтара.
В. Путин: Саахал биричиинэлэрин быһаардыгыт дуо?
С. Иванов: Владимир Владимирович, Ростехнадзор хамыыһыйата үлэлээтэ. Алексей Алешины (Ростехнадзор салайааччыта — эрэдээксийэттэн) кытта саахал кэнниттэн тута көтөн тиийбиппит. Үлэҕэ Арассыыйа 16 саамай ааттаах-суоллаах эспиэртиир тэрилтэлэрэ тардылыннылар. Чинчийии түмүгэр эспиэртэр саахал үс сүрүн биричиинэтин ааттаатылар. Бастатан туран, 2000 сыллаахха бырайыактааһын үлэтигэр тахсыбыт сыыһалар. Иккиһинэн, 2011 сылга карьер ууга барыыта — хас да носуос алдьаммытын түмүгэр. Үсүһүнэн, сир араҥата гидрогеология өттүнэн уустук тутуллааҕа. Хамыыһыйа түмүктэринэн үлэ бара турар.
Билигин биһиги хампаанньаҕа бырамыысыланнай куттал суох буолуутун систиэмэтин саҥаттан уларытабыт, туох баар өйдөммөт быһыы сонно бары өттүнэн көрүллэр, сөптөөх быһаарыы ылыллар. Бу биһиги 2018 сылга саамай сүрүн сорукпут.
В.Путин: Өлбүт үлэһиттэр дьиэ кэргэттэригэр хайдах көмөлөһүҕүтүй?
С.Иванов: Барыларыгар төлөбүрдэр оҥоһулуннулар: страховой төлөбүрдэр, “АЛРОСА” хампаанньаттан, Саха өрөспүүбүлүкэтин бүддьүөтүттэн быһаччы өйөбүл. Түөрт Мирнэй куорат ыала баар, түөрт ыал Белгород куоракка олорор. Белгород уобалаһын күбүрүнээтэрэ эмиэ уобалас бүддьүөтүттэн аадырыстаммыт көмөнү оҥорорго быһаарыы ылынан турар.
В. Путин: Эн кинилэри кыта көрсүспүтүҥ дуо?
С.Иванов: Оннук, дьиэ кэргэттэрин кытта көрсүһүүлэр буолбуттара. Биллэн турар, быыһыыр үлэ барар кэмигэр бары шахтердар сураҕа сүппүттэр диэн ааттаналлара, онон дьиэ кэргэттэригэр олус ыарахан этэ.
В.Путин: Сураҕа суох сүппүттэргэ туһааннаах үбү төлөөбөттөр буоллаҕа.
С.Иванов: Владимир Владимирович, бары боппуруостар суһаллык быһаарыллыбыттара. Мииринэй сууттара бэрт кылгас кэм иһигэр туһааннаах быһаарыылары ылыммыттара, оттон биһиги барыта төлөнөрүн болҕомтоҕо ылбыппыт. Барыта төлөнөн турар.
В.Путин: Үчүгэй. Тирээн турар былааннаргыт хайдахтарый?
С.Иванов: Үөһээ Муунатааҕы алмаас баайдаах сири үлэлэтии. Ону кытта Анголаҕа баар “кыыс” хампаанньабытыгар аахсыйабыт бакыатын 42 %-ҥа тиийэ улаатыннардыбыт. Урут, 90-с сылларга “АЛРОСА” өлүүтэ “сууралла” сылдьыбыта. Анголаҕа Луаше алмаас баайдаах сири туһаҕа таһаарыыга үлэлиибит. Билигин “технико-экэнэмиичэскэй обоснование” оҥоһуллар. Ангола бэрэсидьиэнин кытта көрсүһэ сылдьыбыппыт. Бу хампаанньа инники күөҥҥэ сылдьарыгар үчүгэй өйөбүл буолуо диэн эрэллээхпин.
В. Путин: Биһиги бэрэсидьиэн Арассыыйаҕа кэлэ сылдьарын курдук кэпсэтэ сылдьабыт. Сотору кэминэн кэлиэ дии саныыбын. Онно эһиги Ангола ырыынагар үлэҕитин эмиэ дьүүллэһиэхпит турдаҕа. Күн бүгүн “АЛРОСА” аан дойду ырыынагар балаһыанньата хайдаҕый?
С.Иванов: Владимир Владимирович, чугастааҕы конкуреннарбытын балачча хаалларан туран инники күөҥҥэ сылдьабыт. Саахал содула, биллэн турар, алмааһы хостооһун кээмэйигэр кэлэр сылларга дьайыа эрээри, лиидэр балаһыанньатын ыһыктыахпыт суоҕа дии саныыбын. Ону кытта хампаанньа кэлэр сылларга атыылыырыгар балачча улахан саппаастаах. Онон атыы чааһыгар кыра намтааһын баар буолуоҕа.
Технология өттүнэн, аан дойду үрдүнэн бары бырайыактары кэтээн көрөбүт. Саҥа технологиялар тустарынан этэбин.
Энергетикабыт сорох өлүүтүн сиикэй ньиэпкэ көһөрөммүт сэлээркэ тиэйиитигэр кэмчилиибит, тобохпутун тоҕор “кутуруктарбытыгар” кураанахтыы хойуннарар технологияны киллэрэбит.
Атыылаһыыларбытыгар уонна ороскуоттары сүрүннээһиҥҥэ көрдөрүүлэрбитин 2016 сыл таһымынан хааллардыбыт. Ороскуоттарбытыгар инфляцията суох кэриэтэ үлэлээтибит.
Импорт солбуйуутугар дьоһуннаах үлэ барда. Дойдубутугар оҥоһуллар арыылары, носуостары туһаныыга көстүбүт, американскай анал тиэхиньикэни, “Катерпиллер” ыарахан уйуктаах массыыналары сорохторун Белоруссия “БелАЗтарынан” солбуйдубут.
Күн бүгүн атыылаһыыга 43 % орто уонна дьоҕус урбааны кытта үлэлиибит. Орто уонна дьоҕус урбаан тэрилтэлэрин кытта преференциялаах атыылаһыылар өлүүлэрэ 23 % буолла. Онон дьоҕус уонна орто урбааны кытта кыттыһан үлэҕэ инники күөҥҥэ сылдьабыт.
В.Путин: Үчүгэй.
