Быйыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр Ил Дархан Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэни салайбыта иккис сылын туолар. Омос санаатахха, кылгас кэм курдук да, өрөспүүбүлүкэ олоҕо, экэниэмикэтэ бигэ тирэхтэнэригэр сүрдээх улахан үлэлэр, хамсааһыннар тахсыбыттарын инники хаста да ырытан суруйан турабын. Бүгүҥҥү да интервьютугар кини өрөспүүбүлүкэ сайдыытын, инники былааннарын туһунан бэрт элбэх саҥаны, урут иһиллибэтэҕи кэпсээтэ.
– Айсен Сергеевич, Ил Дархан дуоһунаһыгар талыллыбытыҥ икки сыла туолбутунан “Кыым” ааҕааччыларын аатыттан итии-истиҥ эҕэрдэ! Эн салайар кэмиҥ олус ыарахан кэмҥэ түбэстэ. Ковид-19 биир эрэ сылга кэлбэтэҕэ көһүннэ. Хайдах буоларбыт биллибэт, муммут кус оҕотун курдук балаһыанньаҕа түбэстибит. Эн биһигиннээҕэр быдан киэҥ далааһыҥҥа, үрдүк таһымҥа сылдьаҕын, билэриҥ-көрөрүҥ элбэх. Онон өрөспүүбүлүкэ баһылыгын, наассыйа лиидэрин быһыытынан дьоҥҥор-сэргэҕэр тугу этиэҥ, сүбэлиэҥ этэй? Икки сыллаах үлэҥ түмүгүн хайдах сыаналыы саныыгыный?
– Үлэм икки сылын туһунан эттэххэ, саамай уустук кэмҥэ түбэстим диэн этэр кыах суох. Биһиги бу Орто дойдуга хаһан кэлэрбитин-барарбытын талбаппыт. Ханнык салайааччы үлэлээбит кэмэ үчүгэйин, кимиэнэ эрэ ыараханын кэлин устуоруктар быһаарыахтара. Оттон биһиги бэйэбит кэммитигэр олорорбутунан, бары норуоппут кэскилин туһугар үлэлиэхтээхпит, айыахтаахпыт-тутуохтаахпыт. Мин былааным быһыытынан үлэлээн иһэбин. 2018 с., бастакы түһүмэххэ, хайдах сайдабыт диэн суолбутун торумнаабыппыт. Кэлэр сылларга ханнык суолунан барарбыт, хайдах сайдарбыт былаана бэлэмнэнэн, өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын сүрүн хайысхаларын туһунан стратегическай ыйаахтар тахсыбыттара, өрөспүүбүлүкэ 2032 диэри сайдыытын стратегията ылыллыбыта.
2019 с. үлэ бастакы хардыылара саҕаламмыттара. Тырааныспар бырагырааматын ыллахха, суоллары оҥоруу, Өлүөнэ муостатын тутуу туһугар киирсии, аэропортар модернизациялара, социальнай эйгэҕэ улахан инвестиция киллэрэн онкологиябыт, кардиологиябыт кииннэрин тутууга федеральнай бүддьүөттэн үбүлээһини туруорсуу өрөспүүбүлүкэ туһатыгар ситиһиилээхтик түмүктэммиттэрэ. Ньиэпкэ-гааска, көмүскэ, чоххо улахан бырайыактар оҥоһуллан, бырамыысыланнаспыт сайдыыта саҥа үрдүк таһымҥа тахсар кыахтанна. Итини таһынан, Арктиканы сайыннарыы суолларын тобулуу, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн ороскуоттарын көдьүүһүн улаатыннарыы, т/х салгыы сайдыытын суолун тобулуу үлэлэрэ ыытыллыбыттара. Онтон 2020 сылга киирэн баран өссө күүскэ барыахпыт диэн баҕа санаабытын, бу хамсык туран, биһигини эрэ буолуо дуо, аан дойдуну да барытын атахтаата. Ол гынан баран, син-биир былааннаабыт үлэбит хас да хайысханан баран иһэр. Бырамыысыланнас өттүгэр улахан ситиһиибит – “Колмар” хампаанньабыт Арассыыйа үрдүнэн (ССРС ыһыллыбытын кэннэ) саамай улахан чох хостуур Инаглинскай ГОК-у үлэҕэ киллэрдэ. Бу улахан суолталаах бырайыак олоххо киирэригэр РФ бырабыыталыстыбатын өттүттэн улахан көмө оҥоһуллубута.
Быйыл “Газпрому” кытта үчүгэйдик өйдөһөн үлэлээтибит. Куһаҕан үчүгэйдээх диэбит курдук, Чайыҥдаҕа хамсык туран, гаас хостуур үлэ тохтуур кутталлана сылдьыбыта. Биһиги бырабыыталыстыбабыт “Газпрому” кытта бииргэ үлэлээн, этиһиитэ, сирэй-харах анньыһыыта суох ыарыыны намыратыыга, дьон доруобуйатын чөлүгэр түһэриигэ, производство тохтооботун ситиһэргэ улахан үлэни ыыппыта. Тыһыынчанан дьону аҕалыы, көһөрүү, эмтээһин боппуруостарын туох да дьиэгэ суох бэрт түргэнник быһаарбыппыт. Өрөспүүбүлүкэ салалтата итинник улахан боппуруостары быһаарар кыахтаммыт диэн атын өттүттэн көрдүлэр быһыылаах. Биһиги Чайыҥдаҕа “Газпрому” кытта бииргэ үлэлээһиммит Арассыыйа регионнарыгар да, улахан хампаанньаларга да, суһал кыһалҕаны икки өттүттэн өйдөөн быһаарыы холобура буолла. Ол түмүгэр “Газпромтан” бүддьүөппүтүгэр киирэр үппүт, мин ааҕарбынан, 40 төгүл улаатта. Быйыл 200-чэ мөл. солк. ылыахпыт диэн олорбуппут, 8 млрд солк. киирдэ. Арассыыйа регионнарын гаастааһын бырайыагынан 2025 с. диэри “Сибиир күүһэ” гаас турбатын таһыгар сытар бырамыысыланнай оройуоннар, Өлүөхүмэ, Алдан куораттара, атын кыра нэһилиэктэр гааска холбонор сөбүлэһиилэрин дойду үрдүнэн Саха сирэ биир бастакынан баттаһан эрэр. Бу олус үчүгэй ситиһии. Ол түмүгэр дьон олоҕо биллэ тупсар, салгыы сайдалларыгар улахан кыах бэриллэр. Биир улахан, бүгүҥҥэ диэри үлэлэһэ олорор боппуруоспутунан, быйыл АЛРОСАҕа көмөлөһүү, хампаанньаны өйөөһүн буолар. АЛРОСА – биһигини 90-с сыллар уустук кэмнэриттэн быыһаан-абыраан кэлбит баар-суох хампаанньабыт. Бүддьүөппүтүн сыл аайы сүрүннээн АЛРОСАттан толорунан кэллибит. Быйыл хамсыктан аан дойдуга хаһан да буолбатах кириисис туран, алмаас эйгэтэ күүскэ оҕустарда, бэл, “Де Бирс” улаханнык эмсэҕэлээтэ. Элбэх хампаанньа сабылынна. Алмааһы кырыылыыр биисинэс олох тохтоон турар. Балаһыанньа уустугуруон сэрэйэн, эрдэттэн Арассыыйа бэрэсидьиэнэ В.Путиҥҥа тиийэ туруорсаммыт, ГОХРАН хампаанньа алмааһын атыылаһар боппуруостара быһаарыллан эрэллэр. Алмаас ырыынага кыралаан тиллэн эрэрэ үөрдэр. Арассыыйа бэрэсидьиэнэ өйөөн, хампаанньа иһигэр сөптөөх үлэни ыытаммыт, мин санаабар, аан дойду алмааһын биисинэһигэр хаһан даҕаны буолбатах куһаҕан сылы этэҥҥэ түмүктүүр кыахтанныбыт диэн үөрэбит.
“Олохтоох каадыры – бырамыысыланнаска” диэн бырайыакпыт быйыл күүскэ үлэлээн үчүгэйин көрдөрдө. Элбэх хампаанньалар үлэһиттэрин баахтанан Саха сирин таһыттан аҕалаллара барыһа суоҕун өйдөөтүлэр. Билигин олохтоох каадырга наадыйар буолан эрэллэр. Ол эрээри биһиги каадыры бэлэмниир үөрэхпит систиэмэтэ, ордук орто анал үөрэххэ, мөлтөҕө көстөн таҕыста. Ньиэп-гаас курдук улахан салаалары эппэппин даҕаны. Оннооҕор тутуу, суол оҥоһуутун курдук үлэҕэ исписэлиистэри кыайан булбаппыт. Онон түргэнник уларытан тэрийэн, үөрэтиэххэ, каадыры бэлэмниэххэ наада. Дьон өйүн-санаатын уларытыахтаахпыт, каадыры бэлэмнииргэ хайдах эрэ былыргылыы соҕус сыһыаннаһарбыт тохтуохтаах. Билигин тутууга, суол оҥоһуутугар олохтоох хампаанньалар, олохтоох үлэһиттэр күүскэ киирэр кыахтаннылар. Дьэ, бу кыаҕы толору туһаныахпытын наада. Мүччү тутан хойутаатахпытына, кэлин сылларга олох кыайан киириэхпит суоҕа.
– Өрөспүүбүлүкэҕэ кэлин ыарыы хаттаан элбээн эрэр диэн дьон долгуйар. “Балыыһаларга уочарат элбээтэ, тоҕо миэстэ тиийбэтий?” диэн соцситимнэргэ суруйаллар...
– Дьиҥинэн, ыстатыыстыканы көрдөххө, ыарыы элбии илик. Саас муҥутаан элбии сылдьыбытыттан икки төгүл намыһах. Балыыһаҕа миэстэ тиийбэт биричиинэтэ атын. Билигин, сүрүннээн, 65-ттэн үөһээ саастаах көлүөнэ ыалдьан эрэр. Мин кырдьаҕастарбытын харыстыахха, оҕолор, сиэннэр кинилэргэ наһаа сылдьымаҥ, онно-манна сырытыннарымаҥ диэн өрүү сэрэтэбин. Сэрэниини сыл аҥаара тутуһан, ыарыыны кэҥэппэккэ сылдьыбыппыт. Атырдьах ыйыгар күҥҥэ 30-чалыы киһи ыалдьар буола намтаабытыгар, хайдах эрэ ыарыы бүттэ, кыайдыбыт диэтилэр быһыылаах.
– Ыһыктынан кэбистибит...
– Оннук, дьиэҕэ өр хааллан олоруу сылаалааҕа чахчы. Ыарыы уҕараата диэн саастаах дьоммут үөрэ-көтө үлэҕэ таҕыстылар, онно-манна элбэхтик сылдьаллар. Бырааһынньык, сыбаайба, үбүлүөй, сырыы, кэлии-барыы элбээтэ. Аны күһүҥҥү тымныйыы ыарыылара эбилиннилэр. Уоппускаттан киһи бөҕөтө кэллэ, ковид кэлсибитэ чахчы. Сэрэммэт буоллубут да, аҕа көлүөнэ ыалдьан балыыһаҕа киирэрэ элбэх. Эдэр киһини биир нэдиэлэнэн эмтээн таһаарыахха сөп, оттон кырдьаҕас киһи балыыһаҕа – 2, уһаатаҕына 3 нэдиэлэ сытан эмтэнэр. Миэстэ тахсара бытаарда. Ол түмүгэр балаһыанньа мөлтүөн сөбүн көрөн, билигин суһал, булгуччулаах быһаарыылары ылан эрэбит. Ыарыыны аҕыйатарга сэрэнэр миэрэ улахан суолталааҕын умнумуохха. Аҕа көлүөнэбитин харыстааһын – саамай улахан сорукпут. Элбэх киһи сылдьар сиригэр, дьиэ иһигэр да, мааскалаах сылдьыы ирдэбил буолуохтаах. Илиини элбэхтэ сууна сылдьыахтаахпыт. Саас ыарыыны күүскэ тарҕаппатах миэрэлэрбитин тутустахпытына, ситуацияны көннөрүөхпүт.
Мин ковид туһунан толору ыстатыыстыканы күҥҥэ иккитэ тутабын, онон улахан эпидемия турда диэн этэргэ төрүөт суох. Арай сааскыттан ыарыы географията кэҥээбитинэн сэрэхтэннэ. Саас ыалдьар дьон 80% дьокуускайдар этэ. Билигин ыалдьар дьон аҥаара эрэ Дьокуускайтан, 50% бырамыысыланнай оройуоннар, тыа сирэ. Саҥа дьыл диэкиттэн коронавируһу утары вакцинаны аҕалыы элбиэҕэ. Билигин хамсыгы кытары охсуһа сылдьар быраастар ыла сылдьаллар.
– Вакцинация боппуруоһугар араас дойҕох, сымыйа информация да элбэх, эспиэрдэр да көрүүлэрэ тус-туһунан. Бэрэсидьиэн В.Путин көҥүл өттүнэн ылыллыахтаах диэбитэ. Онон вакцинаҕа сыһыан араас. Өссө биир ыйытыы, доруобуйабыт харыстабылын систиэмэтэ бу ыарыы ноҕуруускатын тулуйар кыахтах дуо?
– Бэйэтэ доруобай киһи вакцинаны хайаан да ылара наада. Тоҕо диэтэххэ, ковид үөрэтиллэ илик сиэмэх ыарыы. Учуонайдар этэллэринэн, билигин улахан симптома да суох аһарбыт киһи, кэлин хаттаан ыалдьыан, доруобуйатыгар улаханнык оҕустарыан сөп. Сорохтор хайаан да ыалдьыахпытын наада, оччоҕо үчүгэйдик сылдьыахпыт дииллэрин кытта сөбүлэспэппин. Вакцина доруобуйаҕа куттала суох диэн элбэх чинчийэр, үөрэтэр институттар, учуонайдар бигэргэтэллэр. Киһи хаана-сиинэ, чахчы, биир буолбатах. Ханнык баҕарар быһыы, эмп сорох дьоҥҥо барбатын курдук, биирдиилээн киһи организма ылыммат буолуон сөп. Онон вакцина ылан, ыалдьыбатах ордук. Доруобуйа харыстабылын систиэмэтин туһунан эттэххэ, бу ыарыыны да, атын ыарыылар ноҕуруускаларын да тулуйарга бэлэм. Балаһыанньа саас, ыам, бэс ыйдарыгар ыарахана. Ыарыыны хайдах эмтиири да үчүгэйдик билбэт этибит. Нэдиэлэ аайы эмтиир боротокуоллар уларыйаллара, ыарыы саҥа биллибэт өрүттэрэ көстөллөрө. Билигин систиэмэ үөрэннэ, барытын билэр. Дьоҥҥо хайдах сыстыбатын эмиэ билэбит. Оскуолаҕа бары сэрэтэр дьаһаллар ылыныннылар, ыарыыны бохсор тустаах тэриллэр турдулар. Дьон доруобуйатын хайдах харыстыыры өйдүүр буолла. Ону барытын тутустахпытына, доруобуйа харыстабыла салгыы итинник үчүгэйдик үлэлээтэҕинэ, биһиги хамсыгы кыайыахпыт.
– Норильскайга тахсыбыт улахан алдьархай кэннэ ирбэт тоҥ ириитэ бүтүн дойду кыһалҕата буолара билиннэ. Росприроднадзор “Норникельга” сүрдээх улахан ыстараап түһэрдэ. Биһиэхэ балаһыанньа, эбийиэктэрбит туруктара хайдаҕый?
– Норильскай алдьархайыгар Росприроднадзор улахан ыстараап миэрэтин ылан, саамай сөпкө гынна. Саахалланар, мөлтөх туруктаах нефтебаза систиэринэтигэр уонунан тыһыынча туонна сэлээркэни кута турбуттара киһи төбөтүгэр хайдах да кыайан батан киирбэт. Ол тэстэн, үлүгэр элбэх туонна сэлээркэ Хотугу Муустаах акыйааҥҥа тиийэ уһунна. Хотугу уйан айылҕаҕа улахан охсуу таҕыста. Мин санаабар, биһиэхэ итинник саахал тахсар кыаҕа суох. Хонтуруол өттүгэр тустаах сулууспалар үлэлии, кэтии сылдьаллар. Туох эмэ сибики билиннэҕинэ, тута тохтотон, өрөмүөннэнэр эбэтэр уларытыллар, саҥа систиэмэлэр тутуллаллар. Бөдөҥ хампаанньалар эмиэ кытаанах хонтуруолга сылдьаллар. Улахан нефтебазаларбыт, ким бас билэриттэн тутулуга суох, хонтуруолланаллар. Норильскай кэннэ кыра саахал Орто Халыма Арҕахтааҕар тахса сылдьыбыта. Тута көрүллэн, үс хонугунан туоратыллыбыта. Өрүскэ 200-чэ лиитэрэ сэлээркэ киирбит. Ол гынан баран, кыра эбит, барыта үчүгэй диэн олоруо суохтаахпыт. Кытаанах хонтуруол, көрүү-истии ирдэнэ туруоҕа.
– Эн дуоһунаскар киириэххиттэн, сир баайын хостуур хампаанньаларга дойду айылҕа харыстабылыгар сокуоннарын кытаанахтык тутуһуннарар үлэни күүскэ ыытаҕын. Бырамыысыланнаска уларыйыы өттүнэн эттэххэ, Инаглинскай ГОК айылҕаны киртиппэт саҥа технологиянан үлэлиирэ ситиһилиннэ. Ол аата инникитин өрөспүүбүлүкэҕэ бырамыысыланнас сайдыыта айылҕаны харыстыыр саҥа технологиялардаах, сокуону күүскэ тутуһан сайдар суола түстэннэ дуо?
– Мин дьоммор-сэргэбэр махтаныам этэ, айылҕаны киртитиини кыраҕытык кэтииллэр. Туох эмэ быһылаан таҕыста да, тута бассааптаан, соцситимнэринэн миэхэ бэйэбэр суруйан, ньиэп бородууктата тохтубутун, көмүс, чох хостуур тэрилтэлэр үрэхтэри, өрүстэри киртиппиттэрин быһа тиэрдэн иһэллэр. Барытыгар бэрэбиэркэ ыытабыт, буруйдаахтары булабыт, эппиэтинэскэ тардабыт. Итинник үлэ өрүү барыаҕа. Сир баайын хостуур үлэлэр бары айылҕаны харыстыыр сокуону тутуһуохтаахтар, хостуур технологиялара айылҕаҕа муҥутуур кыра хоромньуну таһаарарга эппиэттэһэр буолуохтаах. Нерюнгрига былырыын бара сырыттахпына, нэһилиэнньэ чох хостооччулар уу эбийиэктэрин киртитэллэр диэн үҥсүбүттэрэ. Чахчы хаар ууллубутун кэннэ үрэх кытыытыгар хас да см халыҥнаах чох быыла мунньулла сытара. Ол иһин ити Денисовскай шахтаҕа былырыын анаан тиийэ сылдьыбытым. “Айылҕаҕа, олохтоох дьон доруобуйатыгар маннык сыһыаннаһар буоллаххытына сатаан үлэлэһиэхпит суоҕа” диэн сэрэппитим. Ол кэннэ тылларын биэрэн, улахан үлэни ыыттылар. Миллиард курдук үбү туттан, экологияны киртиппэт саҥа систиэмэни оҥоһуннулар. Саҥа киирэр Инаглинскай-2 ГОК арыллыытыгар бара сырыттахпына, салайааччылара чахчы ууну, айылҕаны киртиппэт технологияны туттабыт диэн көрдөрөөрү, үрэхтэн ууну баһан испиттэрэ. Кирдээх уу эбитэ буоллар, сэрэнэн иһимиэхтэрин сөбө. Онон ити чох өттүгэр киһи уоскуйуон сөп курдук. Ол эрээри, атын сир баайын, ньиэп, көмүс, алмаас уо.д.а. хостооһугар айылҕаны киртитиини утары үлэ салҕанар. Ханнык баҕарар бырамыысыланнай үлэ айылҕаҕа хоромньуну таһаарар. Ол хоромньуну улаатыннарбакка, муҥутуурдук кыччатарга дьулуһуохтаахпыт.
– Икки сыл устата Саха сирин элбэх улууһугар сырыттыҥ, элбэх дьону кытта кэпсэтэн кыһалҕаларын ырытыстыҥ, үөрүүлэрин, ситиһиилэрин үллэһиннилэр. Улуустарга туох уратыны, саҥаны сэргии көрдүҥ? Сахабыт сирин тыатын сайдыыта хайдах баран иһэр дии саныыгын?
– Улуустарга мэлдьи сылдьабын, дьону-сэргэни кытта көрсөбүн. Үөрэрим диэн, билигин төһө да уустук кэмин иһин, дьон-сэргэ санаатын олох түһэрбэт, үлэлиир баҕалаах. Кэнники икки сылга т/х өттүгэр улахан тэрээһиннээх да, кэтэх хаһаайыстыбалар да, балай эмэ күүскэ ылсан үлэлээн эрэллэр. Урукку өттүгэр сыыһа – тыа хаһаайыстыбатын социальнай көмүскэл быһыытынан көрөр бэлиитикэни тутуһан кэлбиппит. Ол түмүгэр ТХМ-тин экэниэмикэбит биир тутаах салаатын сайыннарар министиэристибэ курдук көрбөккө, социальнай харалтаны хатылыыр үлэлээх курдук өйдөбүл олоҕурда. Сайдыы туһунан буолбакка, хайдах көмөнү оҥорбут киһи диэн толкуйдуур буоллахпытына, хантан экэниэмикэ салаатын быһыытынан сайдыаҕай? Ол түмүгэр т/х мөлтөөн, ыһыллан-тоҕуллан барбыта. Сэбиэскэй былаас кэннэ көрдөрүүлэрбит таҥнары түһэн эрэ кэллилэр. Мин дуоһунаспар киирэн баран т/х сыала-соруга Саха сирин дьонун аһынан-үөлүнэн хааччыйарга хаачыстыбалаах бородууксуйа оҥоруохтаах, тыа дьонун дохуоттуохтаах диэн соругу туруорбутум. Тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын судаарыстыба сөптөөх, үчүгэй үпкэ дьонтон атыылаһан, наада буоллаҕына субсидиялаан сайыннарыахтаах. Реформа саамай сүнньэ итиннэ сытар. Т/х үлэлиир дьон саамай сүрүн сорукпут – сүөһүнү тутан олоруу эрэ буолбакка, бородууксуйа оҥорон дьону аһатыахтаахпыт диэн өйдөөтүлэр, итэҕэйдилэр. Итинник, сыалы-соругу өйдүүр дьон үлэлэрэ таһаарыылаах. Бэл, быйылгы курдук ыарахан сылга күн бүгүҥҥэ диэри ыстатыыстыканы көрдөхпүнэ, ынах сүөһүбүт, сылгыбыт элбии турар, таба аҕыйаан баран эмиэ тахсан эрэр. Үүт бородууксуйатын оҥоруу эмиэ элбиир. Эт аҕыйаабыта – дьон сүөһүтүн эспэккэ элбэтэ сатыырынан быһаарыллар. Салгыы эттэххэ, биһиги сыалбыт-сорукпут тыаҕа үлэлии сылдьар дьоммут харчыланыахтаахтар, дохуоттаныахтаахтар. Урукку сылларга т/х үлүгэрдээх элбэх үп бэриллэрэ да, сүрүннээн Дьокуускай куоракка хаалара. Билэбит дии, эҥин араас элбэх араас тэрилтэ тэриллэ сылдьыбыта. Быһаччы үлэлиир дьоҥҥо бэрт кыра үп тиийэрэ. Ону таһынан, тиксэрээччи тэрилтэлэртэн сүрдээх ыарахан сыанаҕа тиэхиньикэ, уматык бэриллэрэ. Ону тохтотоммут, харчы дьоҥҥо тиийэрин элбэтиэхтээхпит. Эһиилгиттэн үүт субсидията уларыйар. Ол туһунан дьону кытта кэпсэтэбин, соцситимнэрбэр суруйаллар. Дьон араас санаалаах да, кэлин уларыйыы соругун өйдөөн эрэллэр. Мин ааҕан таһаарарбынан, бу реформа үлэлээтэҕинэ, биһиги тыа сиригэр олорор дьоммутугар субсидия биэрэрбит, ол аата тыа сиригэр тиийэр харчы, икки миллиардынан элбиэхтээх. Тыаҕа олорор, үлэлиир дьон илиилэригэр ылаллара икки төгүл үрдүөхтээх. Үүт туттарыытынан идэтийэбит диэччилэр 50 солк. субсидиянан барыахтара. Онтон үүппүтүн бэйэбитигэр хаалларабыт, дьоммутун аһатыахпыт, бэйэбит переработкалыахпыт диэччилэр төбөтүгэр ылыахтара. Итинник үлэлээн ордук барыһырар эбиппит диэн бүтүн нэһилиэк нэһилиэгинэн миэхэ суруйаллар. Ырыынакка олорорбутунан дьону биир халыыпка киллэрэ сатыырбыт сыыһа. Барыта биир буолуохтаах диэн социализм ыарыытыттан босхолонуохтаахпыт. Дьиҥинэн, т/х өйөбүлүн элбэх ньыматын уларытыахпытын наада. Ол эрээри, билигин икки суолунан – үүтүнэн уонна төбөнөн – өйөбүлү саҕалаатыбыт. Үбүлээһин барыларыгар биир буолуо суохтаах. Атыттар сыыйа киирэн иһиэхтэрэ. Тыа сиригэр олорор дьоммут сүөһү, сылгы тутан үлэлээн, бородууксуйа оҥорон дохуоттаныахтаахтар. Онно көмөлөһүөхтээхпит. Т/х баар буоллаҕына, тыабыт сирэ, дэриэбинэбит баар буолуо, салгыы сайдыа. Ону сэргэ атын салаалары сайыннарыахтаахпыт. Улуустарга АйТи кииннэрэ баар буолан эрэллэр. Атын хайысхалаах, сыбаайа оҥорууттан саҕалаан пенополистирол блоктарын оҥорууга тиийэ, кыра производстволар баар буоллулар. Олох итинник сайдан иһиэхтээх. Дьон олоҕун хаачыстыбата тыа сиригэр күүскэ үрдүөхтээх. Аныгы технологиялары туһанан суол оҥоһуллуохтаах, дьиэ, оскуола, социальнай эбийиэктэр тутуллуохтаахтар. Барыларыгар тэҥҥэ тутан таһаарар кыах суох, ону эмиэ өйдүөхпүтүн наада. Улуус кииннэригэр улахан болҕомтону уураммыт, улахан нэһилиэктэри тэрийэммит, олору сайыннарыы туһунан кэпсэтиини ыытыахпытын наада. Төһө да ыарахан буолбутун иһин, итинник бырайыактары ааҕан-суоттаан, олоххо киллэрэн барыахпытын наада.
– Оҕуруот аһа, түргэнник ситэр салаалар улахан көдьүүһү биэрэр кыахтаахтар. Оҕуруот аһын үүннэриини сахалар үчүгэйдик баһылаатыбыт. Бу хайысхалары эмиэ болҕомтоҕо ылыахха баара...
– Тыа сиригэр, куорат кытыыларыгар олорор да дьоҥҥо, кэтэх хаһаайыстыбалаах, ордор бириэмэлээхтэргэ, ордук биэнсийэлээхтэргэ ити олус наадалаах, дохуот киллэринэр хайысха. Билигин кистэлэҥ буолбатах, айылҕабыт биллэрдик уларыйда. Кэнники сыллар сайыннарын уруккулары кытта тэҥнээбэккин. Билигин балаҕан ыйа бүтэн эрэр да, күнүһүн 20 кыраадыс сылаас. Урут баччаларга хаар түстэҕинэ, соһуйбат этибит. Сайыммыт, чахчы, уһаата. Ону куһаҕан, иэдээн диэбэккэ, туһаны ыларга үлэлиирбит көдьүүстээх. Оҕуруот аһа, урут үүммэт көрүҥнэрэ да үүнэр буоллулар. Тэпилиисэҕэ эрэ буолбакка, аһаҕас хонууга эмиэ. Ити кыаҕы күүскэ туһаныахха наада. Ол иһин кэтэх, чааһынай дьон хантан дохуоттанар кыахтаахтарын көрөн, элбэтэллэригэр, кэҥэтинэллэригэр көмөлөһүөхтээхпит. Харчы түҥэтэр сыыһа. Т/х кыылларын оҕолорун ылан иитэллэригэр, оҕуруот аһын ыһарга сир ыларга уо.д.а. судургу гынан баран, улахан көдьүүстээх көмөлөрү көрүөхтээхпит. Бу хайысханан олохтоох дьаһалталар күүскэ дьарыктаныахтаахтар. Оччоҕо дьон эбии дохуоттанар өссө биир кыахтанар.
– А.Максимов “Кыымҥа” интервьютугар улуустар ньиэби-гааһы хостуур, переработкатын тэрийэр үлэҕэ ылсалларыгар ыҥырбытын дьон сүрдээҕин сэргээтэ. Бу хайысхаҕа туох үлэни ыытар былаан баарый? Тыа сирин бырамыысыланнаһыгар өссө тугу сайыннарыахпытын сөбүй?
– Биллэн турар, “Сахатэк” курдук тэрилтэлэр баар буолаллара үчүгэй, мин өйүүбүн. Итинник хампаанньалар Саха сиригэр ньиэп-гаас хостооһунугар киирэллэригэр олохтоох дьаһалталар кыттыһан үп-харчы угаллара балай да ыарахан буолуо. Ньиэпкэ-гааска инвестициялыырга миллиардынан үп наада. Онон хара маҥнайгыттан хостуу кэлбит хампаанньалары кытта сүбэлэһэн, өйөөн, олохтоох каадыры үлэҕэ киллэрэн, кыаллар буоллаҕына, кырдьык, кыра аахсыйаҕа киирсэн баран, салгыырга идэтийбит дьону үлэлэтэн, улуус бүддьүөтүгэр эбии дохуот киирэр суолун хайыналлара үчүгэй буолуо этэ. Ити ньиэп-гаас саппаастаах улуустары этэбин. Биири өйдүөххэ наада, сир баайын хостуурга олохтоох дьоммут, тэрилтэлэр салайааччылара үлэлииллэрэ сүрдээх наада. Саха сиригэр сүрүн кыһалҕабытынан, итинник улахан бырайыактарга үлэлэһэр кыахтаах, улахан баай дьоммут суохтара буолар. Баай дьоммут суох буолбатахтар, ол эрээри, сүрүннээн эргиэн өттүнэн тахсыбыт, былыргылыы эттэххэ, атыыһыт дьонноохпут. Аҕыйах дьоҥҥо көмөлөһүөхтэрин сөп. Оттон сир баайыгар үлэлиир хампаанньалар бэрт түргэнник байар, үлэһиттэрин кыаҕырдар кыахтаахтар. Иккис өттүнэн, АйТи хампаанньалар байар кыахтаахтар. Ол иһин биһиги бу хайысханан уолаттарбыт тахсан иһэллэрин өйүөхтээхпит. Чаҕылхай холобурдар, бырааттыы Ушницкайдар “Майтоналара”, Арсен Томскай “Индрайвера”. Төһө да аан дойду үрдүнэн сылдьан үлэлээбиттэрин иһин, саха оҕолорун үлэлэтэллэр, үлэ миэстэтэ тэрийэллэр. Өрөспүүбүлүкэҕэ төһө кыалларынан көмөлөһөллөр. Өссө да көмөлөһүөхтэрэ диэн эрэнэбин. Сахалартан алмаас хостооһунугар “Анаабыр алмаастарын” салайбыт, улахан ситиһиилэммит М.Евсеев, билигин көмүс хостооһунугар эмиэ үчүгэйдик ылсан эрэр. Салгыы кыахтаах уолаттарбыт көмүскэ үлэлээн эрэллэр. Ол иһин итинник үлэлиир кыахтаах, баай, хаһаайын дьоммутун өйүөхтээхпит. Кинилэр элбээтэхтэринэ, сирбитин кырдьыктыы баһылааммыт, норуот быһыытынан салгыы сайдар кэскиллэниэхпит.
Аһаҕастык этэбин, сахалар сайдарбытын ордугургуур майгылаахпыт атахтыан сөп. Ким эрэ байан кыаҕыраары гынна диэн, икки атаҕыттан аллара тарда, мөлтөтө сатааһын баар. Мин ити былаас өттүгэр сыһыаран эппэппин, чуолаан дьон байарын, сайдарын ордугурҕааһыны, үөҕүүнү, хойох хостоһууну этэбин. Афанасий Максимовы миэхэ билигин даҕаны оннук-маннык диэн баһааҕырда сатыыллар. Афанасийы бэркэ билэр буоллаҕым. 1997 сылтан Ил Түмэҥҥэ бииргэ дьокутааттаабыппыт, үлэлэспит дьоммут. Бэлиитикэ диэн бэлиитикэ, экэниэмикэ диэн экэниэмикэ буолуохтаах. Кини былаана киэҥ, улахан, мин табылларыгар эрэ баҕарабын. Аҥаара да олоххо киирдэҕинэ, Саха сирин уонунан тыһыынча дьоно үлэлэниэхтэрэ, дохуот өрөспүүбүлүкэҕэ хаалан, улуустар бүддьүөттэригэр киирэн, сайдыы атын таһымыгар тахсыа этибит.
– Аҕыйах хонуктааҕыта Ванино пуордугар саҥа терминал аһыллыытыгар бара сырыттыҥ. Бу Саха сиригэр туох сыһыаннааҕый уонна Уһук Илин регионнарын кытта Арассыыйа илин өттүн сайыннарыыга бииргэ үлэлэһии хайдах баран иһэрий?
– Ваниноҕа “Трансуголь” тэрилтэ Саха сирин чоҕун аан дойдуга таһааран атыылыырга аналлаах үчүгэй чох тиэйэр терминала тутуллан, үлэҕэ киирдэ. Саха сирин “Колмар” хампаанньата тутан олоххо киллэрбитинэн киэн туттабыт. Урут, 2000 сыллар эргин өрөспүүбүлүкэ ити сиргэ эмиэ терминал тута сатаабыта да, кыамматаҕа. Хата, “Колмар” ол былааны ситэрдэ. Биһиги чох хостоон баран атыылыыр кыахпыт суоҕа саамай улахан кыһалҕабыт буолара. Атын пуортар бары бэйэлэрин хаһаайыннарын таһаҕастарын тиэйэргэ эрэ үлэлии олороллор. Тимир суол элбэх чоҕу таһаарар кыаҕа суох. Ол иһин федеральнай былааһы, тимир суоллары, муора пуортарын кытта күүскэ үлэлэспиппит. Чохпутун таһаарар бэйэбит пуортаммыппыт олус үчүгэй. Уһук Илин сайдыытын кытта өрөспүүбүлүкэ сайдыыта биир ситимнээх. Бары бииргэ, тэҥҥэ сайдан иһэбит. Мин сүрдээҕин үөрэбин, кэнники сылларга Арассыыйа бэрэсидьиэнэ В.Путин, дойду бырабыыталыстыбата, полпред Ю.Трутнев даҕаны Уһук Илин сайдыытыгар сүрдээх элбэҕи оҥордулар. Төһө да ыараханын иһин, биһиги ити көмөҕө эппиэттиир гына үлэлээн, сайдан, иннибит диэки баран иһэбит. “Арассыыйа көмөлөспөт, биһиэхэ үп-харчы көрүллүбэт” диир кыахпыт суох. Биири холобурдуум, билигин хаһааҥҥытааҕар да элбэх харчы суолбутугар кэлэ турарын, федеральнай суоллар хайдах тосту уларыйбыттарын бэйэҕит көрөҕүт. Бүлүү суолугар хаһааҥҥытааҕар да элбэх муоста тутулла турар. Былырыын Марха киирбитэ, быйыл Түүкээн, Оччугуй Ботуобуйа муосталара киирээри тураллар. Саамай улахан сыалбыт-сорукпут – Өлүөнэбит муостата. Боростуойа суох дьылҕалаах бырайыак буоларын билэбит. Урут чугаһыы-чугаһыы оҥоһуллубакка хаалара. Билигин хоруона хамсыгынан сибээстээн, сыаната ыарахан, харчы тиийбэт диэн үбүлээһиҥҥэ киллэрбэт баҕалаах элбэх. Мин санаабар, бу сырыыга хаһааҥҥытааҕар да бэлэмнээх кэллибит. Бырайыакпыт даҕаны үчүгэй, бииргэ үлэлэһэн, олоххо киллэрэр баҕалаах улахан федеральнай хампаанньаларбыт кыахтара уруккуларынааҕар букатын атын. Онон, бу сырыыга Өлүөнэ муостатын тутан олоххо киллэриэхпит диэн эрэллээхпин.
– Түмүккэ дьоҥҥор-сэргэҕэр туһаайан тугу этиэҥ этэй?
– Бастатан туран, барыгытыгар үчүгэй, бөҕө доруобуйаны баҕарабын. Бу кэмҥэ доруобай буоллахпытына, араас үлэни барытын кыайыахпыт. Иккиһинэн, чахчы уустук кэмнэргэ олорорбутунан, эйэлээх, туруктаах олохпутун харыстыырга кыһаныахтаахпыт. Аан дойду уларыйар бириэмэтигэр, дьону булкуйан, ким эрэ бэйэтигэр барыстаах балаһыанньаны олохтуу сатааһына аан дойдуга барытыгар тахсарын көрөбүт. Холобур, арҕаа дойдулар бэйэлэрин күүстэрин улаатыннараары, атыттары мөлтөтөөрү дойдуну дойдунан булкуйаллара Белоруссия холобуругар көстөр. Мөлтөөн биэрбиттэринэн туһанан, олох үчүгэйдик олорбут дойдуну ыһан эрэллэр. Миитин, собостуопка үөһэ собостуопка, араас киирсии түмүгэр дьон олоҕо тупсубат. Украина туһунан эппэппин даҕаны. Уонча сыллааҕыта Европа саамай сайдар кэскиллээх судаарыстыбата этэ. Билигин сэрии айдаана, хаан тохтуута, хайдахтаах курдук иэдээҥҥэ киирэн олорорун көрөбүт. Ити өттүнэн биһиги эмиэ өйдүөхпүтүн, эйэлээх, туруктаах олохпутун сыаналыахпытын наада. Саха сирин олохтоохторо, саха омуга бэйэбит, өрөспүүбүлүкэбит, Арассыыйабыт да иннигэр саамай Уһук Хоту баар 3 мөл. кв км иэннээх киэҥ сири көрөр-истэр үрдүк эппиэтинэстээхпит. Баччааҥҥа диэри тутан кэллибит. Салгыы олоруохпутун наада, ол иһин уҥа-хаҥас түспэккэбит, дойдубутун кытта биир ситимнээх, бары биир санаанан үлэлээн олордохпутуна сайдар, иннибит диэки барар кыахтаахпыт. Ааһар былыт албына элбэх, “онно маннык үһү, оннук буолуон сөп үһү” диэн сурахтарынан үөһэ-аллара түһэммит олохпутун алларытан, чахчы ыарахан турукка киллэриэхпитин сөп. Ким сомоҕолоох, түмсүүлээх, биир буолар – ол кыайыылаах. Дойдуга итинник холобурдар бааллар. Татарстаны, атын түмсүүлээх омуктары көрүҥ, биир санаалаах буолан, сайдыылара түргэн. Федеральнай киинтэн да көмө ылаллар, бэйэлэрин кыахтарынан да сайдаллар, өссө кыаҕыран иһэллэр. Биһиги эмиэ итинник суолу тутуһан барыахтаахпыт.
– Айсен Сергеевич, элбэх санаа атастаһыылаах, баар балаһыанньаны хайдах баарынан аһаҕастык кэпсээбитиҥ иһин махтанабыт, норуотуҥ туһугар киэҥ далааһыннаах үлэҥ өссө ситиһиилээх буоллун!
Владимир Степанов.
