Бу дьыл тохсунньу 22 күнүгэр СӨ Ил Дархана Айсен Николаев 50 сааһын туолар. Кини Саха сирин төрүт олохтооҕо, улахан салайааччы буола үүнүөр диэри олоҕо, үлэтэ барыбыт харахпыт ортотугар ааспыта. Айсен Сергеевич салайар кэмэ өрөспүүбүлүкэ, Арассыыйа, аан дойду да экэниэмикэтин саамай ыарахан кэмнэригэр түбэстэ да, кини сымнаан, мөлтөөн биэрбэккэ, өссө тэтимирэн үлэлээн, олохпутун тутаппакка аҕалла. Аҕа баһылык ситиһиилэээх үлэтин өрөспүүбүлүкэ быйылгы бүддьүөтэ хаһааҥҥытааҕар да элбэҕэ, эспиэрдэр сыл түмүгүнэн рекорд буолар 300 млрд. солк. тиийиэҕэ дииллэрэ бигэргэтэр.
Киирии тыл
Айсен Николаевы М.Н. Николаев саханы саха дэппит бэлиитикэтин утумнаахтык салҕаан иһэр салайааччы быһыытынан сыаналыыр сыыһа буолбата чахчы. Хаһан баҕарар былааһы оҕуска кыһыл таҥаһы көрдөрбүт курдук ылынар аҕыйах дьон бааллар. Ол эрээри олохпут кинилэр куһаҕаны эрэ була сатыыр майгыларынан сайдыбат. Айсен Сергеевич ийэтэ, аҕата бииргэ төрөөбүттэрэ, дьиэ кэргэнэ ханна да омук сиригэр барбакка, биһиги ортобутугар олороллор. Хайдах да кини сахалыы майгытынан, иитиитинэн бэйэтин, аймахтарын, төрөөбүт дойдутун аатын-суолун түһэрэр, аньыы оҥорор кыаҕа суох. Оннук буолан, туохха да аралдьыйбакка, үлэ дьонугар суол арыйар, олохторун таһымын үрдэтэр үлэтин күүһүрдэн иһэр. Бу суруйуубар кылгастык кини 3,5 сыллаах үлэтиттэн быһа тутан билиһиннэриэм.
Айсен Сергеевич быыһык кэми тоҕо түһэн, Саха сирин инники сайдыытын арыйан иһэр салайааччы дии саныыбын. Кэлэр кэми өтө көрөн үлэлиир ураты дьоҕур, онон бүгүн кини үлэтин толору өйдөөмүөхпүтүн да син курдук. Оттон Арассыыйа Билимин акадьыамыйатын бэрэсидьиэнэ А.М. Сергеев өрөспүүбүлүкэ инники сайдыытыгар сыһыаннаах кылгас интервьюта Ил Дархан кэми урутуу көрөрүн бигэргэтэр.
А.М. Сергеев: – Саха сиригэр аан бастаан былырыын сылдьыбытым. Онно геостратегическай эрэгийиэннэр сайдыыларыгар аналлаах олус интэриэһинэй билим-үөрэх пуорума буолбута. Ил Дархан А.С. Николаевтыын бииргэ үлэлииргэ сөбүлэһии түһэрсибиппит. Ол кэннэ эһиэхэ Арассыыйаҕа ыытыллар Наука уонна технология сылын кытта сибээстээх хас улахан суолталаах сабыытыйа буолла. Бастатан туран, 5 эрэгийиэни холбообут “Хоту” билим-үөрэх киинин тэрийии. Саха сирэ – манна флагман. “Хоту” тематиката интэриэһинэй уонна манна киирэр эрэгийиэннэри хабар иэнэ киэҥинэн сөхтөрөр. Билим киинэ Хотугу муора суолун, маннааҕы эрэгийиэннэр минеральнай уонна биологическай ресурсаларын туһаҕа таһаарыы, экологияны харыстааһын, аныгы энэргиэтикэ боппуруостарынан дьарыктаныахтаах. Саха сирин тымныыта биир өттүнэн кыһалҕа, иккис өттүттэн баайа, научнай-технологическай сайдыытын көҕүлүүр барыстаах усулуобуйата буолар. Бастакыта, Шпицбергеҥҥэ баар үүнээйи сиэмэтин криохранилищета ирбэт тоҥо ирэр, харайар усулуобуйа мөлтөөтө. Аны туран, гео-бэлиитикэ балаһыанньата Арассыыйаны бэйэтигэр криохранилищены тутарыгар күһэйэр. Ирбэт тоҥ аан дойдуга уулуннаҕына, Саха сиригэр син биир хаалыаҕа. Ол иһин С-Петербурдааҕы Вавилов аатынан институт филиалын арыйыы дьүүллэһиллэр. Ол криохранилищеҕа өссө атын дойдулартан сиэмэни харайыыга кытта ылыахпыт. Оччотугар тымныы баай буола түһэр. Иккиһинэн, Саха сирин тыйыс усулуобуйатын саҥа матырыйааллары, тиэхиньикэни тургутарга туһаныы саҕаланна. Үсүһүнэн, саҥа энэргиэтикэ оттугун водороду оҥоруу тахсыан сөп. Саха сиригэр оҥоһуллубут водороду аммиак турбаларынан Илиҥҥи муораҕа таһааран АТР дойдуларыгар атыылыыр бырайыаккытын Минпромторг өйүүр. Төрдүһүнэн, сэлии кыыл ирбэт тоҥ, тымныы эрэ уобараһа буолбатах. Мин билим саҥа хайысхатын уобараһа диэхпин баҕарабын. Билигин ирбэт тоҥҥо уонунан тыһыынча сыл сыппыт сиэмэни тилиннэрэр кыах үөскээтэ. Ол үүнээйилэри үүннэрэр кыахтаахпыт. Оттон кыыллары ДНК булан тилиннэрии, клоннааһын туспа интэриэһинэй боппуруос. Биоинформатика сайдыытынан Саха сирэ аан дойдуга улахан интэриэһи тардар. Онон, сэлии Саха сиригэр туристааһын символыттан, билим символа буолуон сөп. Бэсиһинэн, 2023 с. Дьокуускайга ирбэт тоҥ кыһалҕаларын үөрэтиигэ, чинчийиигэ улахан суолталаах аан дойдутааҕы саммит буолуохтаах. Саха сирин салалтата ХИФУ-ну, билим тэрилтэлэрин өйүүр.
Онон, биһиги Саха сирин кытта күүскэ үлэлэһэр былааннаахпыт.
Эрэгийиэн баалабай бородууктата (ЭББ) эрэгийиэн экэниэмикэтэ төһө ситиһиилээҕин, кыахтааҕын барытын түмэр саамай сүрүн көрдөрүү буолар. Судургутук эттэххэ, төһө элбэх харчылааҕын көрдөрөр.
2017 с. тэҥнээтэххэ, СӨ баалабай бородууктата 10% улаатан (РФ ЭББ үүнүүтэ 5,6%), 2021 с. түмүгүнэн 1 трлн 300 млрд солк. тиийдэ. Бу көрдөрүүнэн СӨ Уһук Илиҥҥэ 1, РФ 19-с миэстэҕэ таҕыста. 1 мөл кыайбат дьонноох Саха сирэ Уһук Илин уокуругун (нэһилиэнньэтэ 8,1 мөл. киһи) ЭББ 20,4% биэрэр.
Бу үлүгэр харчыга ымсыырааччы, апчарыйыан баҕалаах туора күүстэр, Ил Дархан буола сатыыр дьон соҕуруу аҕыйаҕа суохтар. Ол иһин араас ханаалынан СӨ салалтатын баһааҕырдыыны быстыбакка ыыта сатаан сордоноллор.
Өрөспүүбүүлүкэ олоҕо туруктаах, үптээх-астаах, сайдар үлэлээх-хамнастаах буолара бүддьүөтүттэн тутулуктаах. Саха сирэ сыл аайы бүддьүөт туолуутун, элбиирин хааччыйар салаалар туруктаах буолалларын, сайдалларын мэктиэлиир экэнэмиичэскэй, инбэстииссийэлээх бэлиитикэни ыытар.
Аан дойдуга экэниэмикэ хамсыктан, кириисистэртэн мөлтүүр кэмигэр Арассыыйа, өрөспүүбүлүкэ салалталара ньиэпкэ, гааска уонна чоххо наадыйыы үрдүүрүн өтө көрөн, бу салаалары сайыннарбыттара үчүгэй түмүктэннэ. Холобур, 2018-2021 сс. бу хайысхаларга сүрүн хапытаалын хаҥатыыга 1,4 трлн. солк. инбэстииссийэ угулунна. 2021 с. 316,5 млрд. солк. тардылынна. Инбэстииссийэ үрдээһинэ кэлэр сылларга бүддьүөппүт аҕыйаабатын хааччыйыахтаах. Ол түмүгэр, эспиэрдэр 2024 с. Саха сирин ЭББ 2021 с. тэҥнээтэххэ, 19,8% элбиэ, ол аата РФ ЭББ үүнүүтүн 2 төгүл кэриэтэ куоһарыа диэн сабаҕалыыллар.
Бырамыысыланнас сайдыыта
Бырасыымысыланнас оҥоруутун кээмэйэ 2018-2021 сс. 1,3 төгүл үрдээтэ. 2021 с. Саха сиригэр хаһааҥҥытааҕар да элбэх көмүс (42 т), ньиэп (17,2 мөл.т), гаас (14 млрд кууб.м) уонна чох (31 мөл. т) хостонон, бүддьүөппүт үрдүүрүн хааччыйдылар.
Бырамыысыланнас оҥоруута «Соҕуруу Саха сирэ» ТОР-га киирэр «Инаглинскай» уонна «Денисовскай» ГОКтар, АЛРОСА Үөһээ Муунатааҕы алмаас хостооһуна, Ленскэйгэ «Роснефтегаз» АУо гаастаах сирэ, "Газпром Инвест" Чайыҥда гааһын хостуур үлэлэри күүһүрдэр инбэстииссийэлээх бырайыактар киирэн үрдээтэ.
Көмүс хостооһуна 2017 сылтан 1,7 төгүл элбээн, СӨ дойду үс элбэх көмүһү хостуур эрэгийиэннэрин ахсааныгар киирдэ.
Элгэ чоҕор саҥа инбиэстэр киирбитинэн, чох хостооһуна кэлэр үс сылга 45 мөл. т тиийэ улаатыахтаах. Ньиэп 2017 сылтан 1,7 төгүл улааппыт.
2020 с. Саха сирин гааһа “Сибиир күүһэ” турбанан Кытайга атыыланар буолла. 2017 с. тэҥнээтэххэ, 6,5 төгүл улаатан, 13,8 млрд кууп.м. тэҥнэстэ. 2024 с. гааһы хостооһун 30 млрд кууп.м. диэри элбиэхтээх.
2018 с. СӨ Арассыыйа инбэстииссийэҕэ национальнай эриэйтинигэр 52-с миэстэ этэ. 2020 с. Уһук Илинтэн бастакынан дойду 20 регионнарын иһигэр киирбитэ. 2021 с. түмүгүнэн, Арассыыйаҕа 10 миэстэҕэ таҕыста.
Демография, нэһилиэнньэ ахсаана улаатыыта
Аан дойдуга 1990 с. киһи сайдыытын индексэ диэн ханнык баҕарар эрэгийиэн, дойду дьонун кыаҕын олохторун таһымынан, үөрэхтээхтэринэн, төһө уһун үйэлээхтэринэн көрөн быһаарар көрдөрүү киирбитэ. Индекс үрдүгэ “сайдар, күүстээх норуоттаах” диэн быһаарар. Арассыыйа норуота мөлтөөбүтүн туһунан араас куһаҕаны суруйаллар да, 2020 с. ХНТ сайдыыга бырагырааматын дакылаатыгар Арассыыйа аан дойду 189 дойдуларыттан 50-с миэстэҕэ сылдьар, киһи сайдыыта үрдүк дэнэр таһымнаах бөлөҕөр сылдьар.
Оттон Саха сирэ киһи сайдыытын индексинэн Уһук Илиҥҥэ 1-кы миэстэ, РФ субъектарыгар 5-с миэстэлээх.
СӨ киһи эбиллиитинэн Арассыыйаҕа 7-с, оҕо төрөөһүнүнэн 6-с миэстэҕэ, оттон Уһук Илиҥҥэ киһи эбиллиитинэн, оҕо төрөөһүнүнэн уонна өлүү аҕыйаҕынан инники сылдьар. Саха сириттэн дьон көһүүтэ аҕыйаата. Иккис сылын барардааҕар үлэҕэ кэлэр дьон элбиир.
2019-2020 сс. кэнники 15 сыллааҕар нэһилиэнньэ үүнүүтэ биллэрдик элбээбит. Онон быйыл нэһилиэнньэбит ахсаана өр сылларга ситтэрбэтэх 1 мөл. тиийэрин күүтэбит.
СӨ оҕолоох ыалы өйүүр миэрэлэр, ол иһигэр “Демография” нацбырайыак иһинэн, өрөспүүбүлүкэ “оҕо төрөөһүнүн үбүнэн өйөөһүн” бырагырааматынан сыл аайы 51 тыһ. ыал көмө ылар. 2018-2021 сс. 32,9 млрд солк. төлөммүт.
Ил Дархан 367№-дээх 2019 олунньу 14 к. “СӨ оҕо төрөөһүнүн өйүүр эбии миэрэлэр” диэн ыйааҕынан 2019 сылтан үһүс төрөөбүт оҕо 3 сааһыгар диэри, биир киһиэхэ 42 119,3 солк. тиийбэт дохуоттаах ыалга, эбии төлөбүр олохтоммута. 2021 с. бу көмө 11916 ыалга, барыта 2,42 млрд. солк. төлөммүт.
СӨ төрүттэммитэ 100 сылынан быйыл төрөөбүт оҕоҕо 100 тыһ. солк. көмө бэриллэр.
Тыа хаһаайыстыбатын өйөөһүн
Т/х производствотын өйөөһүн 2018 с. ахсынньытыгар тахсыбыт Ил Дархан 232№-дээх “СӨ т/х сайдыытын стратегическай хайысхаларын туһунан” ыйааҕар тирэҕирэр.
Ыйааҕы толорууга анаан «Туймаада» ФАПК АУо базатыгар тирэҕирэн, АПК өйөбүлүн пуондата тэриллибитэ. 2020 с. 250 мөл. солк., 2021 с. 625 мөл. солк. ыытыллыбыт.
2021 сылтан улуустарга т/х производствотын өйүүр боломуочуйа бэриллэн, т/х өйүүр саҥа мэхэньиисим киирбитэ. Барыта 5 млрд. 741 мөл. солк. улуустарга быһаччы бэрилиннэ. Ити 2020 с. 30% элбэх. Сүөһү аһылыгар, кыстыгы тэрийиигэ бэриллэр үбү кытта ити т/х сайдыытыгар барар үбү холбоотоххо, үлуустарга т/х ыытыллар үп 57% тиийэр буолар. Урут т/х үбүн улахан аҥаара куоракка хаалар диэн өйдөбүл аны умнуллар.
Саҥа мэхэньиисиминэн 2021 с. кэтэх ыалга ыанар ынах ахсаанын өйөөһүҥҥэ биир ынахха 35 тыһ. солк., тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга үүт туттарар харчылара 50 солк. төлөнөр буолбута. Барыта 8360 кэтэх ыал көмө ыллылар. 2021 с. бары хаһаайыстыбалары холбоон туран, 26,9 млрд солк. бородууксуйа оҥоһулубут. Бүгүн СӨ 181,8 тыһ. ынах сүөһү, о.и. ыанар ынаҕа 72,7 тыһ., 184,2 тыһ. сылгы, 161,7 тыһ. таба баар. Саҥа мэхэньиисим ыанар ынах ахсаанын 626 төбөнөн элбэппит.
2022 с. т/х өйөбүлүгэр хаһааҥҥытааҕар да элбэх 12,5 млрд солк суума көрүлүннэ. Итинтэн 11,85 млрд солк. СӨ бүддьүөтүттэн, 645,9 мөл. солк. федеральнай бүддьүөттэн ыытыллыаҕа.
А.Николаев т/х аныгы технологияларга тирэҕирэн сайыннарар холобурунан “Саюри” ХЭТ тэпилииссэтэ буолар. Быйылга диэри бүддьүөт үбүн таах кумахха кутуу диэн кириитикэ бөҕө буолара. Билигин дойдуга аҕалыы оҕурсу, помудуор бас быстар ыараабыт кэмигэр, “Саюри” удамыр сыаналаах аһа атыыланан абыраата. “Саюри” үһүс уочаратын 2-с этаба түмүктэнэн, олордор иэнэ 1,2 гаа буолла.
2022 с. тэрилтэ сылга 2,5 тыһ.т оҕуруот аһын оҥоруохтаах.
Көдьүүстээх бүддьүөт, нолуок бэлиитикэтэ
Бырамыысыланнай производство уонна экэниэмикэ сүрүн салаалара туруктаах буолуулара бүддьүөккэ үп-харчы быстыбакка киирэрин мэктиэлиир. Ыстатыыстыка көрдөрөрүнэн, 2021 с. устата өрөспүүбүлүкэ тэрилтэлэрин ыраас барыстара 300,2 млрд солк. буолла. Бу урукку сыллардааҕар саамай элбэх. 2017 с. кытта тэҥнээтэххэ, тэрилтэлэр ыраас барыстара 2021 с. 2,4 төгүл улааппыт.
Саха сирэ Уһук Илин федеральнай бүддьүөккэ ыытар нолуогун 36% төлүүр, о.э Уһук Илин 238,9 млрд. солкуобайыттан 86,1 млрд солк. биһиги ыытабыт. Ити биһиги киинтэн кэлэр датаассыйанан эрэ олорбоппутун көрдөрөр.
2021 с. бэйэ нолуогуттан уонна федеральнай киинтэн кэлэр үптэн таҥыллыбыт бүддьүөппүт 226 млрд солк. былааннаммыта. Ити 2017 сыллааҕар 88 млрд. солк. элбэх. Оттон сыл түмүгүнэн, дьиҥнээх киирии 289 млрд. солк буолара чуолкайдаммыта.
Нолуок киириитин элбээһинэ кэмигэр сөпкө ылыллыбыт, экэниэмикэ салааларын кэҥэтэр, инбэстииссийэни элбэтэр уонна урбааны күүһүрдэр быһаарыылар түмүктэригэр ситиһилиннэ.
СӨ хамсыгынан нолуок төлөөһүнүн сымнатар быһаарыылары ылар. Ол курдук, көлө нолуога нэһилиэнньэ сорох араҥатыгар чэпчэтилиннэ. 2020 сылтан дьоҕус урбаан эйгэтигэр нолуокка чэпчэтии көрүллэр. 2022 с. дьоҕус урбааны нолуогу кыччатан өйөөһүн 1,6 млрд. солк. буолуоҕа.
Нацбырайыактары муҥутуур туһаныы
СӨ 2019 сылтан нэһилиэнньэ олоҕун таһымын үрдэтэр 11 федеральнай нацбырайыактарга кыттан үлэлиир. Үс сыл устата нацбырайыактары олоххо киллэриигэ 94 млрд солк. тахса үп, итинтэн 63 млрд солк. федеральнай бүддьүөттэн ыытылынна.
Федеральнай киин өйөөһүнүнэн уонна бииргэ үлэлэһии бэрээдэгинэн сыл аайы СӨ судаарыстыбаннай бырагыраамаларын үбүлээһин улаатар. 2018 сылтан үбүлээһин кээмэйэ сыл аайы ортотунан 43% улаатта. 2018-2021 сс. барыта эбии үбүлээһиҥҥэ 201 млрд солк. кэллэ. Ол түмүгэр оскуола иннинээҕи уонна оскуола саастаах оҕолорго аналлаах инфраструктураны модернизациялааһын түргэтээтэ. Федеральнай киин көмөтүнэн онкодиспансер иккис уочарата тутуллар. 2019 с. Дьокуускайга Кардиокиин тутуута саҕаламмыта.
2021 с. эбии федеральнай үп кэлиитэ 77,8 млрд солк. буолла. Хаарбах дьиэлэртэн көһөрүү үбэ 2020 сыллааҕар 800 мөл. солк. элбээн, 19,9 млрд. солк. тиийдэ.
Оскуолалары, дьыссааттары тутууга 3 млрд. солк кэлэн, бэйэбит үппүтүн эбэн 5,3 млрд. солк. тутуу барда.
2018-2021 сс. барыта 201 социальнай суолталаах эбийиэк киирдэ. 6875 оҕо үөрэнэр 35 оскуолата, 8140 оҕо сылдьар 66 дьыссаата, 1 орто профүөрэх эбийиэгэ, 24 култуура киинэ, 42 доруобуйа харыстабылын, 40 спорт, 3 эбии үөрэхтээһин, 4 социальнай харалта эбийиэктэрэ тутуллан үлэҕэ киирдилэр.
Үбүлүөйдээх 2022 с. 4745 оҕо үөрэнэр 18 оскуолата, 545 миэстэлээх 7 дьыссаат, 470 миэстэлээх профүөрэхтээһин биир, эбии үөрэхтээһин биир, култуура 15, доруоубуйа харыстабылын 27 (1 балыыһа, 1 дьыспаансыр, 20 амбылатыарыйа, ФАПтар) эбийиэктэрэ киириэхтээхтэр.
Олорор дьиэ тутуута
СӨ Уһук Илиҥҥэ дьиэ тутуутугар “1000 киһиэхэ дьиэ тутуута” диэн көрдөрүүнэн 2-с, хаарбах дьиэттэн көһөрүүгэ 1 миэстэҕэ сылдьар. 2018-2021 сс. 2 мөл. 192 тыһ. кв м. иэннээх дьиэ тутулунна. 2022 с. 551 тыһ. кв.м. иэннээх дьиэ киириэхтээх.
Саха сиригэр эргэрбит, хаарбах дьиэттэн аныгы дьиэлэргэ дьону көһөрүү атын эрэгийиэннэрдээҕэр киэҥ далааһыннаахтык ыытыллар. Тыа сиригэр элбэх таас тутуу баар буолбутун бэйэҕит көрөҕүт. 2019-2021 сс. 325,21 тыһ. км.м. иэннээх эргэ дьиэттэн 18,13 тыһ. киһи саҥа толору хааччыллыылаах дьиэҕэ көстө.
СӨ былаанынан 2017 с. тохсунньу 1 күнүгэр диэри хаарбах диэн билиниллибит 888,5 тыһ. кв.м. иэннээх дьиэлэртэн 2024 с. диэри 49 тыһ. киһи саҥа дьиэлэргэ көһүөхтээх.
СӨ Арассыыйаҕа биир бастакынан Дьокуускайга “Сулустаах”, Нерюнгрига “Р” кыбартаалларга инфраструктура тутуутугар 3,32 млрд. солк. бүддьүөт кирэдьиитин ылла. Ол түмүгэр баларга кыбартыыра сыаната чэпчэтиллиэхтээх. Бу кыбартаалларга 15 тыһ. киһи саҥа дьиэҕэ киириэҕэ. Поликлиника, оскуола, оҕо саадтара, хоккейдыыр кортаах спортсаалалар тутуллуохтара. Бу кыбартааллар 2024 с. үлэҕэ киириэхтээхтэр.
Сыыппара технологияларыгар көһүү
СӨ Уһук Илин IT-өҥөлөрүн экспордун 85% биэрэр. IT-өҥөлөрүн экспортааһыҥҥа Арассыыйа 10 бастыҥ эрэгийиэнин ахсааныгар киирэр. Саха сиригэр Уһук Илиҥҥэ соҕотох судаарыстыбаннай венчурнай хампаанньа баар. «IТ-парк» диэн үрдүк технологиялар пааркабыт Уһук Илиҥҥэ саамай бөдөҥ уонна бастакынан тэриллибитэ. Манна аан дойду ырыынагар тахсарга суоттаммыт 130 стартап-бырайыак үлэлиир. 2018 сылтан «IТ-Парк» 1,5 млрд солк. оҥорон атыылаата.
“Саха сирэ” технопаарка резиденнэрэ оҥорбут бородууксуйалара Арассыыйа, Финляндия, Казахстан, Украина, Азербайджан, Киргизия 32 куораттарыгар атыыланар.
4 сыл иһигэр 15 улууска дьоҕус биисинэскэ информация технологияларыгар көмөлөһөргө IT-кииннэр арылыннылар, интэриниэт ситимигэр 1385 эбийиэк холбонно.
Үрдүк ускуорастаах Интэриниэккэ Саха сирин 363 нэһилиэнньэлээх пууна, о.э. нэһилиэнньэ 90,96% 13000 км оптоволоконнай ситим тардыллан холбонно. 2024 с. СӨ нэһилиэнньэтин 97% холбонор соруга турар.
Суоллары тутуу
2017 с. кэннэ «Беркакит – Томмот – Дьокуускай тимир суола ситэриллэн үлэҕэ киирдэ, саха дьоно ханна баҕарар тиийэ айанныыр буоллулар. Тимир суол олохпутун үрдүк сайдыыга таһаарыы биир ыллыга буолла. Соҕуруу Саха сиригэр тимир суол чох хостуур сирдэргэ тиийэ тутуллан, тиэйии ороскуота кыччаан, барыстаахтык атыыга барар буолла.
Федеральнай киин иннигэр туруорсан, Саха сиригэр сайыннары-кыһыннары сылдьар суоллары тутуу үбүлэниитэ быһаарыллан, сайдыыбыт иккис тыынын ылла. “Бүлүү” суолугар өрүстэри туоруур 4 бөдөҥ муоста тутуллан, Дьокуускайтан Мииринэйгэ диэри төгүрүк сыллаах сырыы олохтонор үлэтэ барар. Ол курдук, 2020-2026 сс. Үөһээ Бүлүү бөһүөлэгинэн, 2022-2028 сс. Күндээдэ сэлиэнньэтинэн, 2024-2030 сс. Сунтаарынан уонна Кириэстээҕинэн Бүлүү өрүһүн туоруур, барыта 50,8 млрд солк. муосталар тутуллуохтаахтар.
“Халыма” суолга Алданы туоруур 40 млрд солк. муоста тутуута федеральнай инвестиция былааныгар киирэн, 2024 с. диэри тутуллара былааннанар. Урут буорунан оргуйар, тааһынан тамнанар “Лена” суол барыта аспаалланыахтаах.
Өлүөнэни туоруур муоста тутуута В.Путин быһаарыытын, РФ Бырабыыталыстыбатын өйөбүлүн ылан, хаһааҥҥытааҕар да чугаһаата.
Бу баараҕай үлэ түмүгэр, Дьокуускайга үс федеральнай, 5 эрэгийиэн иһинээҕи суоллар тимир суолу, Хотугу Муустаах акыйааҥҥа тахсар уу суолун, аан дойдутааҕы аэропорду кытта тиксиһэн, куораппыт Хотугулуу-Илин Азия бөдөҥ транспортнай киинэ буолуоҕа. Бу бырайыак туһунан А.С. Николаев миэхэ интервьюларыгар өссө куорат мээринэн олорон кэпсиирэ.
2018 сылтан эрэгийиэн уонна олохтоох суолталаах 1115,4 км суол тутулунна, ол аата сылга ортотунан 279 км суол киирэр. 2020 с. Кэбээйи суола тутуллан “Бүлүү” суолу кытта холбосто. Аммаҕа, Горнайга, Кэбээйигэ, Усуйаанаҕа 11 саҥа муоста тутулунна.
2021 с. “Куттала суох уонна хаачыстыбалаах суоллар” нацбырагырааманан 232 км регион суоллара, Дьокуускайга 48 км суол аспаалланан, Саха сирин устуоруйатыгар хаһан да ситиһиллибэтэх улахан үлэ оҥоһулунна. Ону таһынан 182 км федеральнай, 38 км олохтоох суол өрөмүөннэннэ.
2021-2024 сс. нацбырайыагынан барыта 917,31 км суол тутуллуо уонна куораттарга 154,54 км уулусса аспаалланыа.
2024 с. диэри 16 аэропортарга 38,6 млрд. солк. суумалаах уларыта тутуу барыаҕа. Бүгүн үлэ 11 аэропортарга (Нерюнгри, Өлүөхүмэ, Эдьигээн, Ньурба, Хаандыга, Белая Гора, Бүлүү, Депутатскай, Сангаар, Дьокуускай, Мииринэй) ыытылла турар.
Арктика олоҕун тилиннэрии
Аҕыйах сыллааҕыта быраҕылла сыппыт хоту сирдэрбит сайдыыларыгар улахан хамсааһын таҕыста. СӨ 13 хоту улууһа РФ Арктиканы сайыннарар стратегията хабар зонатыгар киирдилэр.
Ил Дархан А.Николаев СӨ Арктикатааҕы зоната 2035 с. диэри сайдыытын түстүүр ыйаахтара ылылыннылар. Олорор дьиэни, социальнай эбийиэктэри тутуу саҕаланна, инженернэй, транспортнай инфраструктура саҥардыллар.
Хоту улуустары чэпчэки сыаналаах сибиэһэй аһынан хааччыйарга, хотуттан сир аһын, балыгы, таба этин киин Саха сиригэр аҕаларга, 2025 с. диэри 13 улууска эргиэн-логистика кииннэрэ тутуллуохтара. 2021 с. Белай Гораҕа уонна Уус Куйгааҕа икки киин үлэҕэ киирдилэр.
2021 с. аҕыйах ахсааннаах омуктар олохторугар, айылҕаларыгар сир баайын хостооһун хоромньу таһаарбатын көрөр 13 этнологическай эспэртиисэ ыытыллан, 101,3 мөл. солк. охсуу оҥоһуллара булулунна. “Янолово” АУо өрөспүүбүлүкэҕэ маҥнайгынан төрүт олохтоохторго, айылҕаҕа эппиэттээх сыһыаннаах буолар эппиэтинэһи ылынна.
2019 с. Саха сирэ, Магадаан, Сахалин, Чукотка, Камчатка кыттыһан тэрийбит “Хоту” диэн ааттаах билим-үөрэх киинэ тэриллэн, Хотугулуу-Илин Азия сиригэр айылҕаны харыстаан туһаныыга сыһыаннаах чинчийиинэн, дьону үөрэтиинэн дьарыктанар. 2021 с. от ыйыгар “Хоту” 13 күрэстэһээччилээх аан дойдутааҕы таһымнаах билим-үөрэх кииннэрин тэрийэр куонкуруска кыайан, улахан федеральнай грант ылан, киэҥ сайдыы аартыгын арынна.
Арассыыйа Арктиканы сайыннарар бырагырааматынан Хотугу муора суолун арыйыы үлэтэ күүскэ бара турар. 2021 с. “Ыраас Арктика” федеральнай бырагырааманан, сэбиэскэй кэмтэн хоту сирбит экологиятын киртитэ сыппыт тыһыынчанан туонна тимиртэн ыраастааһын, айылҕаны чөлүгэр түһэрии саҕаланна. 435 т тимир хомуллан, Комсомольск-на-Амуре уулларыыга ыытылынна. Үчүгэйэ диэн тимир эрэ ылыллыбат, атын бөҕө эмиэ хомуллар.
Тыа сирин гаастааһын
Бүгүн гаас СӨ 103 нэһилиэнньэлээх пууннарыгар уонна 10 улуус 4 бырамыысыланнай эбийиэктэригэр тиэрдилиннэ.
2018-2021 сс. ылыллыбыт былаанынан гаас Горнай улууһугар Бэрдьигэстээххэ, Мэҥэ Хаҥаласка Бүтэйдээххэ, Таракка, Чурапчыга Дириҥҥэ, Хаҥаласка Мохсоҕоллооххо, Дьокуускай анныгар Табаҕаҕа киирдэ.
“Газпром” ПАУо кытта ылыллыбыт бырагырааманан 2021-25 сс. Ленскэйгэ, Өлүөхүмэҕэ, Алдаҥҥа, Нерюнгрига 16 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа гаас киириэхтээх. “Газпром” итиннэ 9 млрд. солк. инбэстииссийэлиэхтээх.
СӨ судаарыстыбаннай бырагырааматынан 2024 с. диэри “күөх уот” Чурапчыга Үрүҥ Күөлгэ, Толооҥҥо, Мэҥэ Хаҥаласка Өлөчөйгө, Хорообукка, Бүлүүгэ Хороҕо, Өлүөхүмэ куоратыгар, Бэтинчэҕэ, Мууруйаҕа, Ленскэйгэ Батамайга, Нерюнгрига Чульман хочуолунайыгар, Иенграҕа, Алдаҥҥа куоратыгар бэйэтигэр, Томмокко, Аллараа Кураанахха умайыахтаах.
2021 с. РФ Энэргиэтикэҕэ министиэристибэтин өйөбүлүнэн 2,8 млрд солк. үбүлэнэн “Кыһыл Сыыр-84 км” гаас турбатын тутуутун бүтэрии быһаарылынна. Ол түмүгэр чугас сытар бөһүөлэктэргэ гаас киириэ. Бу турбанан кэлэр гааһы убатан, өрөспүүбүүлүкэҕэ убатыллыбыт гааһы туттуу кэҥэтиллиэҕэ.
Энэргиэтикэ
Төһөнөн сайдыы киирэр да уоту, ититиини туттуубут элбиир. В.Путин этиитинэн, Уһук Илиҥҥэ 2018 с. уот төлөбүрүн тэҥнээһин киирэн, атын регионнар дьонноро уоту төлүүр харчыларын кыратык үрдэтэн, Саха сиригэр уоту тарыыбын кыччатан, уот төлөбүрэ кыратык чэпчээн турар.
2019 с. Саха сирин энергооройуоннара Уһук Илик уопсай систиэмэтигэр холбоммуттара. Онон уот ханна тиийбэтигэр салайан ыытан, нэһилиэнньэни хаачыстыбалаахтык уотунан хааччыйыы кыаллар буолла. 2018-2021 сс. уот эниэргийэтин оҥоруу 70% улааппыт.
Саха сиригэр солбук энэргиэтикэ бырайыактара киирэллэр. 2020 с. Тиксиигэ 3,9 МВт кыамталаах тыал-диисэл комплекса тутуллубута. “Русгидро” көҕүлээн, “Сахаэнерго” инбиэстэрдэр көмөлөрүнэн хоту улуустарга 72 автоматизированнай гибриднай энергокомплекстары тутуохтаах. Бастакы Үөһээ Дьааҥы Табалааҕар киирдэ. Бу комплекстарга диисэл электростанция уонна күн паныаллара дьүөрэлээн үлэлииллэр. Ол түмүгэр уоту оҥоруу ороскуота аҕыйыыр.
Дьокуускайы уотунан, итиинэн туруктаах хааччыйар туһугар ГРЭС-2 иккис уочаратын тутуу былааннанар, 2025 с. уоту биэрэн барыахтаах.
“Росатом” госкорпорацияны кытта Усуйаанаҕа Уус Куйгаа бөһүөлэгэр кыра кыамталаах атомнай ыстаансыйа тутуллуохтаах. Сүрүннээн, уоту “Күчүс” көмүс хостуур тэрилтэтэ ылыахтаах. 2021 с. СӨ “Росатомы”, РФ Уһук Илини уонна Арктиканы сайыннарыытын министиэристибэтин кытта атомнай ыстаансыйа уотунан Дьааҥы өрүскэ сытар Арктика улуустарын социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларын өрө тардар кэлим былаан оҥорор туһунан сөбүлэһии баттаспыта.
Айдааннаах «Сунтаар-Ньурба» 110 кВ үрдүк күүрүүлээх уот ситимин “Якутскэнерго” тутуохтаах. Хампаанньа 3 млрд. солк. тахса үбүн угуохтаах.
Түмүк
Бу кылгас ырытыыга А.С. Николаев үлэтэ барыта киирбэтэ. Ким эрэ аны сайын баһаардарга бэлэм туһунан тоҕо суоҕуй диэн сөп. Кырдьыгынан эттэххэ, эспиэрдэр ааспыт сайын өссө улахан алдьархай тахсыаҕын, Ил Дархан сөптөөх быһаарыылара, салайыыта баһаары бохсууга улахан оруолламмыта дииллэр. Ол туһунан ырытыы өссө тахсыаҕа.
Айсен Сергеевич хайа да салайааччылардааҕар аһаҕас, күн аайы ханна, тугу гыммытын барытын сырдатан иһэр. Ол иһин буолуо, туох буолла да, дьон бары Ил Дарханы саныы түһэр. Дэлэҕэ, бассаапка биир бөлөххө “өрөспүүбүлүкэҕэ, бэл, оҕо ытаатаҕына кытта, бары Ил Дарханы көрдүүллэр, атын салайааччылар тугу гыналларый” диэн мөккүөр буолбуттаах. Бырабыыталыстыба салалтата, тустаах миниистирдэр, улуус баһылыктара, дьокутааттар Ил Дархан дьаһайдаҕына эрэ хамсыахтара диэн бигэ санаа үөскээбит курдук. Ити курдук, биллибэтинэн-көстүбэтинэн Ил Дархан норуот эрэнэр, чугас киһитэ буолан хаалбытын билбэккэ да хааллыбыт.
Мин Айсен Сергеевичтэн 2013 сылтан ылбыт интервьюларбар этиллибит, кини оччолортон санаммыт былааннара: Саха сирэ Уһук Илиҥҥэ Арассыыйа баһылыыр күүһэ, форпоһа, Дьокуускайы Хотугулуу Илин Азия сиринэн, уунан, тимир суолунан, салгынынан суолларын түмэр баараҕай киин оҥорор, саха норуота айар-тутар дьоҕурунан, талаанынан креативнай экэниэмикэни сайыннаран аан дойдуга биллэр норуот буолуо диирэ барыта олоххо киирэн иһэр.
“Кыым” Саха сиригэр барытынан олорор элбэх ахсааннаах ааҕааччыларын аатыттан Ил Дархан Айсен Сергеевич Николаевы олоҕун орто омурҕанынан эҕэрдэлиибит, бөҕө доруобуйаны уонна норуотун туһугар ахсаабат үлэтигэр ситиһиилэри баҕарабыт!
Владимир Степанов.
