Быйылгы 2023 сыл Арассыыйаҕа Педагог уонна уһуйааччы, Саха сиригэр Үлэ Сылынан биллэриллибитэ. Ити чэрчитинэн ханна даҕаны далааһыннаах үлэ ыытылла турар.
Биллэрин курдук, уопсастыбаны хамсатар, сайдыыга олук уурар, бигэ акылааты түһэрэр, инникигэ сирдиир учуутал идэтэ буолар. Оттон олох сайдыыта өйтөн-санааттан, тобуллаҕас толкуйтан, таһаарыылаах үлэттэн-хамнастан быһаччы тутулуктаах.
Билиҥҥи саастаах көлүөнэ дьон үлэ үрдүктүк тутуллар сэбиэскэй кэмигэр оччотооҕу күүрээннээх үлэни көрөн-билэн, үлэлээн да аастахпыт. Оннук дьонтон биирдэстэринэн Ида Дмитриевна Рожина буолар.
Кини Дьокуускайга Тулагы-Киллэм сэлиэнньэтигэр орто хаһаайыстыбалаах ыалга иккис оҕонон 1947 с. тохсунньу 12 күнүгэр күн сирин көрбүтэ. Ийэлэрэ эдэр сааһыгар Ида кыратыгар ыарахан ыарыыттан өлбүт. Онон оҕолор Нам Үөдэйигэр сахалыы итэҕэллээх, мындыр өйдөөх эбэлэрэ Прасковья Иннокентьевна Прокопьеваҕа иитиллибиттэр. Аҕалара 1941-1945 сс. Улуу сэрии кыттыылаҕа.
Оскуола кэнниттэн Ида Дьокуускайдааҕы Культпросвет училищены ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбит. Намҥа идэтинэн үлэлии сылдьан, Улан-Үдэҕэ үрдүк үөрэххэ туттарса барбыт да, аҕата ыалдьан, төннөн кэлбит.
Онтон 1973 с. эдэркээн кыыс САССР култууратын министиэристибэтин бирикээһинэн хомсомуол путёвкатынан Аллайыахаҕа үлэлии барбыт. Оччолорго Ида оннук ааттаах оройуон баарын да истибэтэх эбит.
Онно тиийэн, сиргэ түспүт сэрэбиэйинэн, окко түспүт оҥоһуутунан 1976 с. Вячеслав Семёнович Рожин диэн чох хара харахтаах хоту дойду хоһуунун көрсөр. Тыйыс айылҕа тымныытыгар-итиитигэр хаарыллан-хатарыллан улааппыт, барыны бары сатыыр, кыайыгас-хотугас Слава уонна дойду кыыһа - сэмэй, нарын-намчы Ида сүрэхтэринэн сөбүлэһэн, бастакы таптал үрдүк иэйиитин билбиттэрэ. Кинилэр олох сырдык аартыгынан сиэттиһэн айанныыр дьоллоро дьүкээбил үҥкүүлүүр киэҥ-нэлэмэн туундара халлаанын анныгар түстэммитэ. Айыыһыт ыйын 10 күнүгэр аймах-хаан тамайар уруу тэриллэн бар дьон алгыһын ылбыттара. Рожиннар ыраас тапталынан ыал буолбуттара быйыл номнуо 47-с сыла. 3 уол, 1 кыыс оҕолоро орто, үрдүк үөрэхтээх үлэһиттэр. 7 сиэннээхтэр.
Эдэр исписэлиис Ида Дмитриевна Аллайыахаҕа олохсуйан, 18 сыл култуура салаатыгар СДК дириэктэринэн үлэлээбит. Ити эттэххэ дөбөҥ. Оччотооҕу тыа кулуубун үлэтэ билиҥҥиттэн чыҥха атын этэ. Этэргэ дылы, эт атаххынан сүүрэн-көтөн, элэ-была тылгынан дьону көрдөһөн-ааттаһан, барытын бэйэҥ толкуйдаан оҥорон үлэлиир кэмиҥ этэ. Нууччалыы эттэххэ, "И жнец, и швец, и на дуде игрец".
1991 с. саха төрүт култууратын, үгэһин сөргүтэн үөрэтии тосхоло олоххо киирэр. Бу кэмтэн Ида Дмитриевна Чокурдаах А.Г. Чикачев аатынан орто оскуолатыгар 5-11 саха, 5-9 нуучча кылаастарыгар төрүт культура учууталынан үлэлээбит.
Нууччалыы тыллаах эйгэҕэ олорор оҕолор сүнньүнэн нууччалыы кэпсэтэллэр. Ол иһин саха кылаастарын үөрэнээччилэрин саҥаларын сайыннарар, төрөөбүт дойдуларын устуоруйатын, бастыҥ дьонун сырдатар, кэпсэтии култууратыгар үөрэтэр сыаллаах олохтоох тэлэбиидэнньэҕэ "Алгыс" диэн этнофольклорнай телепередача тэрийбит. Нэдиэлэҕэ иккитэ эпииргэ тахсаллар, биэриини ыытааччылар – оҕолор. Онуоха Ида Дмитриевна барытын бэйэлэрэ оҥороллорун үөрэтэн ирдиир эбит. Сценарийдарын бэйэтэ суруйан, устууну бэлэмниир улахан үлэтин 15 сыл устата ыыппыт.
Ахсаабат кыһамньылаах учуутал иккис улахан үлэтэ – оҕону саха күннээҕи тутуһар сиэрин-туомун көрдөрөн үөрэтэр сыаллаах "Саһарҕа" оҕо сайын сынньанар дьиэ кэргэн лааҕырын тэрийиитэ буолар. 1993 сыллаахтан 15 сыл устата кэргэнэ Вячеслав Семёновичтыын айымньылаахтык үлэлээбиттэр. Сыллата араас өрүттээх бырагыраамалары оҥостон 15-тии оҕону дьарыктаабыттар.
Уол оҕону олорор сирин-уотун билэргэ, бултуурга-балыктыырга, оттон кыыс оҕону сир уонна булт аһын сатаан сөпкө астыырга, хаһаанарга уонна да атын үөрэтэр соруктаах тэриммиттэр. Туундараҕа сибээстэрэ "Нарта" диэн рация - сүрдээх эрэйдээх тэрил, онон оҕолору эмиэ сатаан туттарга, ыарахан балаһыанньалаах дьиэ кэргэн оҕолорун батыһыннара сылдьан үлэ үөрүйэхтэригэр үөрэппиттэр.
20-чэ кууруссаны, күөх кырсаны, сибиинньэ туппуттар, онон оҕолор күн аайы сибиэһэй сымыыты сииллэр эбит. Эмтээх оттору үөрэтэллэр. Сарсыардааҥҥы сэрээккэ күннэтэ алгыс тылынан саҕаланар. Эти-хааны эрчийиигэ араас успуорт оонньууларын ыыталлар. Оҕолор олоххо араас туһалаах сүбэлэри ылар, билиилэрин хаҥатынар, хардарыта өйөһөн биир тыыҥҥа иитиллэр эйгэни сөбүлээн, баҕаран туран кэлэллэр, 5-6 сыл устата көтүппэккэ сылдьыбыттар да бааллар эбит.
Ол биир сүрүн төрүөтүнэн иитээччилэр барыларыгар үчүгэй, тэҥ сыһыаннара буолуо дии саныыбын. Бу улаатан эрэр оҕолорго лиичинэс быһыытынан сананалларыгар олус улахан суолталаах.
Күһүн дьиэлэригэр ботуччу кэһиилээн – куулунан сибиэһэй балык, биэдэрэнэн сугун, морошка (ньааҕатык), дьааһыгынан дьуукула биэрэн ыытар үтүө үгэстээхтэр эбит. Аны бу лааҕырга сылдьыы туох да төлөбүрэ суох, буор-босхо. Дьэ хайдахтаах абыраллаах үчүгэй дьыаланый бу?
Оҕолор 2 ый устата ийэ айылҕаларыгар көҥүл көччүйэн, эттиин-сиинниин бөҕөргөөн, ыкса доҕордоһон, ас-таҥас хантан хайдах кэлэрин билэ-өйдүү улаатан, бэйэлэрэ үлэлээн ылбыт дохуоттарын сүгэн-көтөҕөн кэлиилэрэ бүттүүн дьиэ-кэргэн үөрүүтэ буоллаҕа!
Үһүс улахан үлэтэ - оҕону ааҕыы умсулҕаныгар уһуйуу:
- Олохтоох дьаһалтаны, бибилэтиэкэни кытта бу хайысхаҕа бииргэ үлэлээһин.
- Уһуйаан оҕолоругар хоһоон ааҕыыта.
- Оскуолаҕа олохтоох хоһоонньуттар аччыгый литературнай музейдарын аһан үлэлэтии.
- Хоһоонньуттар, мелодистар көрсүһүүлэрин тэрийии.
- Оскуолаҕа олоҥхоттон нууччалыы-сахалыы быһа тардан толоруу, остуоруйанан айар күрэхтэри ыытыы уонна да атын.
Маны таһынан, бэйэтэ 1975 сылтан алгыһынан дьарыктанар, бу идэтигэр ыччаттары эмиэ уһуйбут.
Сыралаах үлэтэ сыаналанан, СӨ Учууталларын учууталлара, СӨ Үөрэҕириитин туйгуна ааттары ылбыт, "За услуги в развитии Аллаиховского улуса - района", "За значительный вклад в гармонизацию межнациональных отношений, сохранение и развитие духовно - нравственных и культурных ценностей народов РС(Я), РФ "Любовь и Верность", "100 лет ЯАССР", "90 лет Аллаихи" бэлиэлэринэн наҕараадаламмыт.
Ида Дмитриевна маннык ситиһиилээхтик үлэлииригэр кыаҕы биэрбит олоҕун аргыһа, бэйэтэ туруу үлэһит Вячеслав Семёнович эрэллээх эркин буолан, бары усулуобуйаны хааччыйбыта саарбаҕа суох. Кини бэйэтэ эмиэ производство бастыҥа буолан, үлэтэ үрдүктүк сыаналаммыт: 1976 с. Бүтүн Сойуустааҕы "Молодой гвардеец пятилетки" боруонса бэлиэ, 2008 с. СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын үрүҥ көмүс бэлиэлээх бочуотунай грамотата, 2013 с. СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын бэтэрээнэ.
Ида Дмитриевна, Вячеслав Семенович Рожиннар үлэһит, сайдам дьиэ кэргэннэрэ "Воспитываем хозяев РС (Я)" диэн дьоһун кинигэҕэ киирбиттэрэ элбэҕи этэр.
Ида Дмитриевна, билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олордор да, улууһун култууратын сайдыытыгар күүс-көмө буолар. Ол курдук, "Эр Соҕотох" олоҥхону туруорууга сүбэлээн, көмөлөһөн, толоруу ньымаларыгар үөрэтэн, ситиһиилээхтик кыттыбыттар. Дьокуускайга биир дойдулаахтара, мелодистка С.Н. Протопопова тэрийбит уонна салайар "Кустук" вокальнай ансаамбылыгар ыллыыр.
Кинилэр олохтоох ааптардар хоһоонноругар суруллубут ырыалары киэҥ эйгэҕэ тарҕаталлар, араас күрэхтэргэ куруук инники күөҥҥэ сылдьаллар. Хас да күрэхтэһиигэ I истиэпэннээх лауреат аатын сүкпүттэр.
Ида Дмитриевна биһигини кытта хас да түмсүүгэ баар. Элбэх хоһоон, ырыа күрэхтэригэр кыттан, мэлдьи миэстэлэһэр. "Чэ, чэйдиэҕиҥ" бөлөхпүн наһаа таптыыбын, хоһоон эйгэтигэр элбэххэ үөрэнним", - диир биир бастыҥ дьүөгэбит. Кини үтүмэн үлэтин барытын сиһилии эридьиэстиир кыаллыбат. Учуутал уонна Үлэ сылынан элбэхтэн аҕыйаҕы кылгатан кэпсээтэххэ, итинник.
Барыта 55 сыл үлэ ыстаастаах, олоҕун улахан аҥаарын оҕону үөрэтиигэ-иитиигэ анаабыт, күн бүгүҥҥэ диэри олох оргуйар үөһүгэр айа-тута сылдьар ытык киһи Ида Дмитриевна Рожинаҕа, дьиэ кэргэнигэр бары үтүөнү баҕарабын!
