Олунньу 5 күнүгэр Гуманитарнай чинчийии институтугар Социолингвистика чинчийэр киинин арыйар тэрээһин буолан ааста.
Бу киини тэрийии бастакы олуга өссө 20 сыл анараа өттүгэр, 2004 с., охсуллубут эбит. Ол саҕана Гуманитарнай чинчийии институтун иһинэн оччотооҕута тыл билимин хандьыдаата (билигин дуоктар) Нина Иванова салайааччылаах Тыл бэлиитикэтин отдела тэриллэн үлэлии сылдьыбыт. Уопсайынан, бу буолбут тэрээһин кэмигэр хаста да төхтүрүйэн ахтыллыбытынан, өрөспүүбүлүкэбитигэр социолингвистика оскуолата биллиилээх учуонай, тыл билимин дуоктара Петр Алексеевич Слепцов аатын кытта быһаччы ситимнээх.
Тыл үөрэҕэр сыһыана суох, аан бастаан “социолингвистика” диэни истэр дьон ону “ол эмиэ туохпутуй?” диэхтэрин сөп. Ону судургутук “тыл күннээҕи олоҕу, уопсастыба бүгүҥҥү балаһыанньатын кытта сибээһэ” диэн тылбаастыахха сөп курдук. Ханнык баҕарар тыл сайдар, “үлэлиир” усулуобуйата араас буолар. Бэйэлэрэ судаарыстыбалаах, тылларын бэлиитикэтин бэйэлэрэ хайдах табыгастааҕынан көрөн хааччаҕа суох сайыннарар кыахтаах омуктары сэргэ, улахан судаарыстыба састаабыгар кыбыллан олорор аҕыйах ахсааннаах норуоттар элбэхтэр. Маны сэргэ, ханнык да судаарыстыба кыраныыссатын хааччаҕын билиммэт, бэйэлэрэ дойдута суох омуктар (холобур, сыгааннар, курдар...) эмиэ бааллар. Аны дойдулар аайы тылга сыһыан эмиэ араас. Холобур, Швейцарияҕа 4 официальнай тыллаахтар, олор бары туох да хааччаҕа суох сайдалларыгар туох кыаллар барыта оҥоһуллар. Сорох дойдуларга биир сүрүн судаарыстыбаннай тылтан атын кыра тыллар бобуу-хаайыы, күөмчүлээһин ортотугар, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан нэһиилэ сыккыраан-сыыгынаан олороохтууллар. Онон сир-дойду аайы тыл сайдар кыаҕа-таһыма эмиэ араас буолар.
Чопчу бэйэбит сахабыт тылыгар сыһыаран эттэххэ, биһиги билигин улахан нуучча судаарыстыбатын састаабыгар олоробут, оскуолаҕа сүрүн биридимиэттэри сахалыы тылынан үөрэтии алын кылаастарга эрэ ыытыллар, ОГЭ-СКЭ барыта нууччалыы, саха тыла дьыала-куолу уонна билим, үрдүк үөрэх эйгэтигэр суоҕун кэриэтэ, кэнники сылларга интэриниэт-көмпүүтэр аһара тэнийэн оҕолорбут нууччалыы тылланаллар, сахалыы көмпүүтэр оонньуута уонна ойуулук тиийбэт уо.д.а. Быһата, итинник бара турар... Онтон сылтаан саха дьоно долгуйабыт, туруорсабыт. Ити кэмҥэ Саха сиригэр төрүт олохтоох омуктар: эбэҥкилэр, эбээннэр, юкагирдар, чукчалар, долганнар – тылларын туруга биһиэнинээҕэр хас да бүк ыарахан. Холобурга диэн эттэххэ, кинилэр ортолоругар “саха тылыттан күүскэ күөмчүлэнэн олоробут” диэн санаа-оноо эмиэ баар буолуон сөп.
Судургутук быһаардахха, “социолингвистика” дэнэр билим салаата ону үөрэтэр, тыл уонна уопсастыба олоҕун алтыһыытын, туох туохха дьайарын. Ону билбэккэ, тыл бүгүҥҥү күннээҕи усулуобуйатын сыаналаан-тэҥнээн көрбөккө эрээри ханнык эрэ тылы ойдом ылан туругурдар, чэчирэтэр-сайыннарар кыаллыбат.
ГЧИ иһинэн саҥа арыллыбыт Социолингвистика чинчийэр киинэ барыта 6 үлэһиттээх эбит. Салайааччы – тыл билимин хандьыдаата, олохтоох хотугу омуктар социолингвистикаларын чинчийээччи, эбэҥки тылын исписэлииһэ Наталия Захарова. Ону сэргэ, тыл билимин дуоктара Нина Иванова; саха тылын туруулаһыы энтузиаһа, “Ийэ тыл кэскилэ” түмсүү салайааччыта Вилюяна Никитина; билим үлэһитэ, саха тыла куорат усулуобуйатыгар туттуллуутун чинчийээччи Игорь Данилов уонна 2 лаборант.
Тэрээһини Гуманитарнай чинчийии институтун дириэктэрэ Сардаана Боякова арыйда.
Салгыы, Киин үлэһитэ Вилюяна Никитина кэнники сылларга Сахабыт сирин “дьиҥ сахалыы” улуустарыгар саха оҕолоро төрөөбүт тылларын төһө билэллэрин чинчийбит үлэтин билиһиннэрдэ. (Бу чинчийии сахабыт тылын бүгүҥҥү күннээҕи туругун сиэркилэтэ буоларын быһыытынан, ону арыый тэнитэн тиэрдэбит).
В. Никитина бу үлэтигэр тылы билиини 6 араас таһымнаан наардыыр эбит.
Ньурба улууһугар 6-с таһымнаах, ол эбэтэр сахалыы букатын саҥарбат оҕолор, Күндээдэҕэ – 4,54; Дьаархаҥҥа – 5; Антоновкаҕа – 4,35; Убайааҥҥа – 3,85; Ньурба куоратыгар 13,9 %-ны ылар буолбуттар.
Уус Алдан улууһугар чинчийиигэ барыта 900 оҕо кыттыбытыттан, тылы билии 1, 2-с бөлөххө – 66,26; 3-скэ – 25,5; 4-скэ – 6,31; 5-скэ – 1,33; 6-ска 0,55 % буолбут. Ол эбэтэр, Уус Алдаҥҥа билиҥҥитэ сахалыы билбэт саха оҕото 1 бырыһыаҥҥа тиийбэт эбит. Аны туран, ол сахалыы билбэт оҕолор саамай улаханнара 8 саастаахтар. Оттон 5 саастаах оҕолорго сахалыы билбэт буолуу көрдөрүүтэ улаатан 3,9 бырыһыаҥҥа тэҥнэһэр буолбут.
***
Саха тыла куорат усулуобуйатыгар туттуллуутун туһунан Игорь Данилов иһитиннэриититтэн “киин куоракка саха ахсаана эбиллэн иһэр. Ол түмүгэр, 1985, 2007, 2014 сылларга холоотоххо, 2021 сылга Дьокуускай куорат сахаларын ортотугар саха тыла дьиэҕэ уонна үлэҕэ туттуллуута олус күүскэ биллэр гына улааппыт... Ол эрээри, саха эдэр ыччата бэйэ бэйэтин кытта алтыһыытыгар нуучча тылын ылар оруола улаатан иһэр. Ол туоһута – нууччалыы-сахалыы тыллары булкуйан кэпсэтэр ыччат күүскэ элбиир” диэн кылгас түмүк оҥоруохха сөп.
***
Саха сиригэр олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктар тылларын туругун туһунан уопсай иһитиннэриини Наталия Захарова оҥордо. Кини кылгас дакылаатыгар туттубут табылыыссатыттан көрдөххө, 2020 с. биэрэпис дааннайынан, Саха сиригэр 469 348 саха киһитэ (нэһилиэнньэ 47,1 %-на), 24 334 эбэҥки (2,45 %), 13 233 эбээн (1,3 %), 2151 долган (0,2 %), 1510 юкагир (0,15 %), 711 чукча дьоно олороллор. Наталия Захарова Аллараа Халыма улууһун Андрюшкино бөһүөлэгэр, Өлүөхүмэ Тээнэтигэр, Булуҥ улууһун Быыкап тумуһугар, Таймылыырыгар, Хара Уулааҕар, Тиксиигэ тиийэ сылдьан онно олохтоох омуктар төрөөбүт тылларын төһө билэллэрин чинчийбит. Онтон көстүбүтүнэн, Тээнэ эбэҥкилэрин – 17, Андрюшкино юкагирдарын – 9,9, Булуҥ эбэҥкилэрин уонна эбээннэрин 3 эрэ бырыһыаннара төрөөбүт тылларын билэллэр.
***
Саҥа тэриллибит Социолингвистика киинин үлэһиттэрин иһитиннэриитин кэнниттэн, тэрээһиҥҥэ кэлбит дьон санааларын эттилэр, ыйытыылары биэрдилэр.
Юкагир норуотун чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ Вячеслав Шадрин төрөөбүт дойдутугар – Үөһээ Халыма улууһун Нелемнэйигэр – оскуола дириэктэринэн үлэлии сылдьыбыт кэмнэрин аҕынна. Онно кинилэр бэркэ турунан туран юкагир тылын чөлүгэр түһэриигэ үлэлэспиттэр. Үөрэх сорох биридимиэттэрин (үлэ, уруһуй, физкультура, ырыа) кытта юкагир тылыгар көһөрөн, тылы үөрэтиини нэдиэлэҕэ 10-ча чааска диэри элбэппиттэр. Ол түмүгэр, кылгас кэм иһигэр оскуола иһигэр юкагирдыы кэпсэтии тыла иһиллэр, оҕолор кэпсэтэр буолан барбыттар. Ол эрээри, бөһүөлэккэ биир да юкагирдыы билэр, кэпсэтэр киһи суох буолан, бу оҕолор оскуоланы бүтэрдилэр да, тылларын бэрт кылгас кэм иһигэр умнан кэбиһэллэр эбит.
“Кэскил” уһуйаан эдэр иитээччитэ 1998 сыл кэннинээҕи (ол эбэтэр, национальнай үөрэх кэнсиэпсийэтин кэннинээҕи) эдэр төрөппүттэри кытта үлэ уустугуран иһэрин, бу дьон төрөөбүт тылынан иитиигэ-үөрэтиигэ сыһыаннара тоҥуйун, оҕоҕо ийэ тыл туох суолталааҕын өйдөөбөттөрүн, уһуйааҥҥа сахалыы тыыннаах иитэр-үөрэтэр каадыр тиийбэт буолан иһэрин, бакаансыйа элбээбитин эттэ.
Мунньах биир кыттыылааҕа Саккырыыр диэн сахалар былыргыттан уутуйан олорбут сирдэрэ Дьааҥы улууһуттан араарыллан саҥа тэриллибит Эбээн-Бытантайга бэриллибитин уонна ол түмүгэр олохтоохтор “эбээн” аатыран хаалбыттарын кэпсээтэ. Кинилэр оҕолорун “эбээннии үөрэтэбит” диэн ааттаан нууччалыы үөрэххэ көһөрбүттэрин түмүгэр, эбээн да тыла өнүйбэтэҕин, ол иһигэр саха тыла бу эҥээргэ уустук туруктаммытын аҕынна... Ити, бэйэтин туһугар, эмиэ бэрт киэҥ уонна элбэх кэпсэтиини эрэйэр боппуруос эбит.
Ити курдук, мунньах кэмигэр элбэх санаа-оноо этилиннэ.
Түмүктээн эттэххэ, өрөспүүбүлүкэбит иһигэр олохтоох омуктар тылларын бүгүҥҥү туругун, балаһыанньатын, уустуктарын-кыһалҕаларын анаан үөрэтэр Социолингвистика чинчийэр киинэ арыллыыта – улахан кэскиллээх хамсааһын. Эҕэрдэлиибит уонна элбэҕи эрэнэ күүтэбит.
Иван Гаврильев.
