Бүгүҥҥү туругунан, Саха сиригэр барыта 8 тыһыынча кэриҥэ доруобуйатыгар хааччахтаах оҕо олорор. Кинилэр 70 бырыһыаннара толору реабилитация уонна абилитация көмөтүгэр наадыйаллар, олоххо-дьаһахха, дьон-сэргэ ортотугар сылдьарга, үөрэнэргэ-үлэлииргэ үөрэниэхтэрин наада. Ол иһин 2018 сыллаахха Дьокуускайга Доруобуйаларыгар хааччахтаах оҕолорго уонна обургу оҕолорго аналлаах өрөспүүбүлүкэтээҕи чөлгө түһэрэр киин (Республиканский реабилитационный центр для детей и подростков с ограниченными возможностями здоровья) арыллыбыта.
Урут ити курдук анал Кииннэр Нерюнгрига уонна Ньурбаҕа эрэ бааллара. Ол гынан баран, ити иэдээн барыбытыгар сыһыаннаах. АЛРОСА социальнай хайысхалаах хампаанньа буолан, өрөспүүбүлүкэтээҕи улахан, киэҥ-куоҥ чөлгө түһэрэр Киини тутарга харчы биэрбитэ. Киин арыллыаҕыттан тыһыынчанан ыал эрэлэ күүһүрдэ, оҕолор дьиҥ-чахчы табыгастаах усулуобуйаҕа доруобуйаларын чөлүгэр түһэрэр буоллулар. Алмаастаах хампаанньа салалтата тутуу хаамыытын уонна Киини наадалаах тэрилинэн-тээбирининэн хайдах хааччыйалларын кыраҕатык кэтээн көрбүтэ. Киин аана дьоҥҥо-сэргэҕэ анаан аан бастакытын 2018 сыл кулун тутарыгар арыллыбыта, онно оччолорго “Анаабыр алмаастара” АУо генеральнай дириэктэрэ Павел Маринычев сылдьыбыта. Кырдьык, ол күнтэн бэттэх хампаанньа салалтата Киин үлэтин-хамнаһын мэлдьи билсэ-көрсө олорор.
Биһиги Кииммит курдук доруобуйаларыгар хааччахтаах оҕолор уонна обургу оҕолор доруобуйаларын кэлимник чөлүгэр түһэрэр, олоххо-дьаһахха сыһыарар, толору социальнай-медицинскэй реабилитацияны оҥорор Киин, бэл, Арассыыйаҕа да ахсааннаах. Онон бу курдук ураты тэрилтэ арылларын төрөппүттэр хайдахтаах курдук күүппүттэрин киһи аҕыйах тылынан кыайан эппэт. Сыл аайы бу Кииҥҥэ 3 тыһыынчаттан тахса инбэлиит оҕо доруобуйатын көрдөрүнэн, чөлүгэр түһэн барар. Ол аата, оҕолор 16 төгүл 21-дии күн сылдьан бараллар.
“Төрөппүттэр оҕолорун кытта бииргэ буолуулара – биһиги саамай сүрүн ситиһиибит”
Бу Кииҥҥэ мөлтөхтүк истэр-саҥарар, хамсыыр-имсиир, хаамар-сиимэр, бытаан сайдыылаах кырачааннар уйулҕа-педагогика, социальнай-тулалыыр эйгэ, социальнай-олох-дьаһах, социальнай-култуурунай, мэдиссиинэ, эт-сиин реабилитациятын ааһыахтарын сөп. Манна араас идэлээх исписэлиистэр кыттыһан, чөлүгэр түһэрэр араас ньымалары тэҥҥэ дьүөрэлээн, чопчу биир оҕоҕо анаммыт биир чөлүгэр түһэрэр бырагырааманан үлэлиир кыахтаахтар. Таһыттан даҕаны, хоно сытан даҕаны көрдөрүнүөххэ сөп. Киин биир сүрүн уратыта диэн, хас биирдии оҕону кытта анаан, тупса ньыманан дьарыктаналлар. Ол да иһин олус элбэх хостоох-саалалаах, олор исписэлиис оҕону кытта ыкса үлэлэһэригэр анаан оҥоһуллубуттар, наадалаах тэрилинэн толору хааччыллыбыттар.
Чөлгө түһэрэр киин дириэктэрэ Зинаида Максимова “биһиги оҕолору аҥаардас эмтиир эрэ буолбатахпыт, манна кинилэр уопсастыба толору чилиэннэрэ буолан тахсалларыгар көмөлөһөбүт” диэн эрэнэр.
– Кииммит арыллыаҕыттан номнуо элбэх уларыйда. Урут икки отделениелаах эбит буоллахпытына, билигин биэс буолла. Кииммит кэбиниэттэрэ хара маҥнайгыттан үчүгэй хааччыллыылаахтара. Онтон үлэҕэ-хамнаска саҥа ньымалар киириэхтэриттэн, эбии чөлүгэр түһэрэр араас оборудованиены ыллыбыт уонна онтубутун мэлдьи саҥарда турабыт, дидактическай матырыйааллары атыылаһабыт. Исписэлиистэрбит мэлдьи үөрэнэллэр, идэлэрин таһымын үрдэтэллэр. Соторутааҕыта биир кэбиниэппитин анал VR-оборудование көмпүүтэрдэрин мантаастыырга анаан уларыттыбыт. Оҕолор оонньуу-оонньуу дьарыктаналларын олус сөбүлүүллэр, биһиги үлэбит да чэпчиир.
Өскөтүн бастаан саҕалыырбытыгар аҕыйах үлэһиттээх эбит буоллахпытына, бүгүн араас идэлээх исписэлииспит, үлэһиппит элбэх, 150-ча киһи буоллубут. Стационарбытыгар оҕолор төрөппүттэрин кытта сыталларыгар аналлаах 144 куойкалаахпыт, күнүс кэлэн көрдөрүнэн барарга – 130. Оҕо социальнай адаптацията диэн аҥаардас инбэлиит оҕолору социумҥа дьүөрэлээһин уонна уопсастыбаны доруобуйаларыгар хааччахтаах дьону кырыы харахтарынан көрбөттөрүгэр үөрэтии эрэ буолбатах. Бу – бары хайысхаҕа киэҥ далааһыннаах үлэ, табыгастаах эйгэни тэрийии, ону сэргэ дьиэ кэргэн иһигэр хардарыта өйдөһүүнү, өйөһүүнү үөскэтии, – диэн Зинаида Максимова кэпсиир.
Зинаида Максимова социальнай реабилитация эйгэтигэр үлэлээбитэ 35 сыл буолла. Ити кэм иһигэр кини доруобуйаларыгар хааччахтаах оҕолору чөлүгэр түһэриигэ улахан кылааты киллэрдэ, тыһыынчанан дьиэ кэргэн махталын тутта. Интэриэһинэйэ диэн, кини бастаан култуура эйгэтин идэтин баһылаабыта. Кэлин Москубатааҕы педагогическай университекка логопед-педагог идэтин бүтэрбитэ.
Зинаида Семеновна: “Кэм-кэрдии ааһар, уларыйар, оттон барыларыгар сөп түбэһэр ньыма билигин да айылла илик, онон хас биирдии оҕоҕо туспа сыһыан наада. Оҕолору аныгы кэмҥэ олоҕор дьүөрэлии үөрэтиэхтээхпит. Бу сэттэ сыллаах тиһиктээх үлэбит Киин сөптөөх суолунан баран иһэрин туоһулуур”, – диир.
Киин сыллата сайдан иһэр. Сүрүн үлэлэрин таһынан, Киин иһинэн дьоҕус чөлгө түһэрэр киини уонна кэлэллэрэ-бараллара уустук дьиэ кэргэннэргэ дьиэлэригэр сылдьан сүбэлиир-амалыыр үлэни тэрийбиттэр. Ону таһынан, улуустарга эмиэ сылдьаллар эбит. Холобур, 2024 сыллаахха Дьокуускай куоракка 13 оҕоҕо дьиэтигэр сылдьан көмөлөспүттэр, Хаҥалас, Нам, Горнай уонна Бүлүү улуустарыгар сылдьан, чинчийбиттэр, сүбэлээбиттэр-амалаабыттар. Даҕатан эттэххэ, хоруона хамсыга Киин үлэтигэр кэккэ уларытыылары эмиэ киллэрбит. Ол курдук, ыарыы кэмигэр ыраахтан үлэлиир ньымалар чочуллубуттара, күн бүгүн даҕаны ситиһиилээхтик туттулла тураллар. Холобур, сорох туһалаах биидьийэ-уруоктары киһи тэрилтэ дьиҥ таһымнаах саайтыттан бэйэтэ булан көрүөн сөп. Ол төрөппүттэргэ балай да көмөлөһөр.
“Биһиги араас бырагырааманан үлэлиибит. Холобур, сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри төрөппүтэ суох сылдьар, бытааннык сайдар (ментальное нарушение) 14-гэр диэри саастаах оҕору үөрэтэбит, көрөбүт-истэбит. Бастаан утаа төрөппүттэр оҕолорун бэйэлэрин эрэ хаалларалларын ыарырҕаталлар этэ. Ол да буоллар, оҕолору олоххо-дьаһахха, күннээҕи бытархай дьыалаҕа үөрэтиэххэ наада буоллаҕа, биһиги онон дьарыктанабыт. Кэлин дьону кытта сатаан алтыспат, анал тылынан эттэххэ, коммуникациялара кэһиллибит оҕолор, элбээтилэр. Ол төрүөтэ, ымпыга-чымпыга араас эрээри, бэйэлэрэ дьарыктаммат төрөппүттэр да суох буолбатахтар.
Биһиэхэ оҕолору улуустар уонна куораттар социальнай харалтаҕа управлениелара ыыталлар.
Кииҥҥэ кэлэн оҕолор дьиэтийэллэр, бэйэ-бэйэлэрин кытта кэпсэтэн бараллар. Манна төрөппүттэр оҕолорун кытта хайаан да кэлэн тэҥҥэ сылдьыахтарын, биһиги исписэлиистэрбититтэн үөрэниэхтэрин наада, оччоҕуна эрэ үлэ көдьүүстээх буолар. Биһиги ыал ийэлэригэр уонна аҕаларыгар чопчу диагнозтаах оҕолору кытта хайдах дьарыктаныахха сөбүн көрдөрөбүт, көмөлөһөбүт. Оҕону төрөппүтү кытта бииргэ, көмөлөөн чөлүгэр түһэрии – биһиги саамай сүрүн ситиһиибит.
2025 сыл кулун тутар 1 күнүттэн Арассыыйаҕа инбэлииттэри, ол иһигэр ыалдьар оҕолору, чөллөрүгэр түһэрэргэ уонна олоххо-дьаһахха сыһыарарга туһуламмыт кэлим тиһиги олоххо киллэрэргэ анаммыт сокуон үлэлээтэ. Чөлгө түһэрии бары көрүҥэр анал ыстандаартар олохтоннулар. Ити барыта 2030 сылга диэри сыыйа олоххо киириэхтээх”, – диэн Киин дириэктэрэ кэпсиир.
Киин исписэлиистэрэ: “Хас биирдии оҕобут туспа дьоҕурдаах уонна үүнэр-сайдар кыахтаах – ону арыйарга көмөлөһүөххэ эрэ наада. Уонна оҕоттон уратыта суох, оҕо оҕо курдук буолалларыгар бары күүһү ууруллуохтаах: күлэллэрин, үөрэллэрин уонна кыраттан да мичээрдииллэрин курдук. Оттон оҕо мичээрэ диэн – төрөппүттэр уонна Киин үлэһиттэрин дьоло.
Барыта бэйэбит оҕолорбут
“Биһиги отделениебыт Киин арыллыаҕыттан баар. Отделениебытыгар эти-сиини чөлүгэр түһэрэр мэдиссиинэ быраастара, физиотерапевтар, офтальмолог, невролог, функциональнай диагностик, психотерапевт быраастар үлэлииллэр. Ону таһынан, массаасчыттардаахпыт, сиэстэрэлэрдээхпит, эмтиир физкультура устурууктардаахпыт. Уопсайынан, оҕону чөлүгэр түһэрэр өҥөнү барытын оҥоробут.
Олох саҥа төрөөбүт оҕолору чөллөрүгэр түһэрии көдьүүстээхтик ыытыллар. Биһигиттэн доруобуйалара бэттэх кэлэн тахсыбыт инбэлиит оҕолору салгыы көрүү-истии терапиятын көрдөрүүтэ эмиэ үчүгэй. Мин санаабар, үлэбит-хамнаспыт сөптөөх хайысханан баран иһэр, оҕолор уонна кинилэр төрөппүттэрэ тастан көмөҕө наадыйаллар”, – диэн социальнай-медицинскэй чөлүгэр түһэрии отделениетын сэбиэдиссэйэ Елизавета Семенова кэпсээтэ.
Чөлгө түһэрэр Киин үлэтэ диэн – тохтоло суох үөрэтии, уопуту атастаһыы, саҥа ньымалары үлэҕэ-хамнаска туһаныы. Зинаида Максимова иһитиннэрбитинэн, хас сыл аайы 1–2 исписэлииһи Арассыыйа киин куораттарыгар баар кииннэрэ ыытан эбии үөрэттэрэр буоланнар, үлэ хайысхатыгар саҥа ньымалар киирэллэр, оттон улуустарга үлэлиир исписэлиистэр уопут атастаһа Дьокуускайга кэлэллэр эбит. Бу сыллар тухары чөлгө түһэрэр Киин аата Уһук Илини ааһан, Арассыыйа таһымыгар биллэр, иһиллэр буолбут.
“Быйыл мин Доруобуйаларыгар хааччахтаах оҕолорго уонна обургу оҕолорго аналлаах өрөспүүбүлүкэтээҕи чөлгө түһэрэр кииҥҥэ стажировкаланным. Үөрэх кэмигэр быраактыкаланным да, түөрүйэни да үөрэттим.
Ордук логопед-учуутал Наталья Анатольевна Шапошникова тус үөрэҕин уонна дефектолог-учуутал Гавриил Гаврильевич Неустроев интерактивнай остуол көмөтүнэн дьоннуун алтыһыы үөрүйэхтэрин сайыннарар дьарыгын өйдөөн хааллым. Кэлим чинчийии сүрүннүүр исписэлииһэ Айыына Петровна Кондратьева бастакы чинчийии ньымаларын уонна чөлүгэр түһэрии хаамыыта хайдах оҥоһулларын көрдөрдө. Уйулҕаһыт-педагог Ульяна Васильевна Винокурова кумах терапиятын көмөтүнэн өйү-санааны, уйулҕаны хайдах сынньатары билиһиннэрдэ.
Олус туһалаахтык стажировкаланным, бу тэрилтэҕэ сылдьыбыппыттан үөрдүм. Киин сырдык-ыраас, истиҥ-сылаас эйгэлээх эбит. Түгэни туһанан бары салалтаҕа уонна үлэһиттэргэ махталбын тиэрдэбин”, – диэн Нерюнгри СУВАГ-ын дефектолог-учуутала Наталья Кидыба кэпсээтэ.
Оҕонү чөлүгэр түһэрэр киин арыллыаҕыттан, ХИФУ Педагогикаҕа уонна Уйулҕаҕа институттара анал идэлээх ыччаттары бэлэмнээн, саҥа исписэлиистэр кэлитэлээн барбыттара.
– Мин Өлүөхүмэ улууһуттан төрүттээхпит. Оскуоланы 2017 сыллаахха Өлүөхүмэ Даппарайыгар бүтэрбитим. Оскуолабыт уйулҕаһыта олус интэриэһинэй, идэни таларга көмөлөһөр дьарыктары ыытар буолан, уйулҕа үөрэҕин сэргээбитим. Онон, оскуоланы бүтэрээт даҕаны, Уйулҕа институтугар “Клинический психолог” диэн хайысхаҕа туттарсан киирбитим.
Доруобуйаларыгар хааччахтаах оҕолорго уонна обургу оҕолорго аналлаах өрөспүүбүлүкэтээҕи чөлгө түһэрэр киин туһунан 4-с кууруска үөрэнэ сылдьан, быраактыкам кэмигэр, билбитим. Манна кэлэн мин Акулина Еремеевна Лаврентьеваны кытта билсибитим. Кини мин быраактыкабын салайбыта, мэлдьи көмөлөһөр, сүбэлиир-амалыыр, өйүүр этэ. Ол сылдьаммын “үөрэҕим кэнниттэн хайаан даҕаны манна үлэлии кэлэр эбиппин” диэн быһаарыммытым.
Бу Кииҥҥэ сенсорнай-динамическай дьүөрэлэһиннэрии уйулҕаһыт-педагогунан үлэлээбитим иккис сылыгар барда. Көмөҕө наадыйар оҕолору үөрдэрбин, кинилэргэ көмөлөһөрбүн олус сөбүлүүбүн. Дьарыкка сылдьыбыт оҕолорум төрөппүттэрэ кэлэн махтаннахтарына, оҕолоро туох эрэ саҥаҕа үөрэммиттэрин, эбии сайдыбыттарын кэпсээтэхтэринэ, үлэлиэх санаам өссө күүһүрэр, – диэн үлэтин саҥа саҕалаан эрэр эдэр киһи, Киин уйулҕаһыт-педагога Галина Николаева үөрэ-көтө кэпсиир.
Төрөппүттэр оҕолорунуун тэҥҥэ дьарыктаналлар
Туохтан долгуйалларын уонна Кииҥҥэ сылдьыыларын туһунан төрөппүттэр бэйэлэрэ эмиэ кэпсээтилэр.
Анна Яковлева:
– Биһиги Доруобуйаларыгар хааччахтаах оҕолорго уонна обургу оҕолорго аналлаах өрөспүүбүлүкэтээҕи чөлгө түһэрэр киин иһинэн оҕолору олордон эрэ дьон-сэргэ ортотугар сылдьарга, тугу сатыылларыттан-сатаабаттарыттан сиэттэрэн, бэйэлэрин көрүнэргэ үөрэтэр буолбуттарын туһунан аан бастаан 2024 сыллаахха истибиппит. Манна анаан-минээн Ньурба улууһуттан кэллибит.
Уолум киин ньиэрбэтин тиһигэ кэһиллиилээх, “РОП ЦНС, аутоподобное поведение” диэн диагнозтаах. Кииҥҥэ сылдьыан иннинэ оҕолору кытта сатаан кэпсэппэт, мөлтөхтүк үөрэнэр, муусука уруогар ыллаабат этэ. Дьиэтээҕи үлэ туһунан киһи этэ да барбат – барытын бэйэбит оҥорорбут. Манна кэлэн элбэҕи сатаата: ас астыыр, тимэҕи тигэр, таҥаһы сууйар, өтүүктүүр, быылы сотор, муостаны сууйар, о.д.а. сатыыр буолла! Оҕолор педагогтары кытта маҕаһыыҥҥа сылдьаллар, учууталлара оҕолору бородууктаны атыылаһарга, баан каартатынан төлөһөргө эмиэ үөрэтэллэр. Оптуобуһунан кэлэллэр-бараллар, түмэллэргэ, араас маастар-кылаастарга сылдьаллар.
Уолум Кииҥҥэ сылдьан дьарыктанарын олус сөбүлээтэ. Оҕолору кытта билсэн, доҕоттордонно. Бэл, социальнай ситимҥэ бөлөх тэринэн, кэпсэтэр буоллулар. Иһийэн, бүгэн сылдьыбыт уолбут арылынна. Биллэн турар, биһиги онтон олус үөрэбит. Кииҥҥэ сылдьан бараммыт, онно билбитин-көрбүтүн дьиэтигэр кэлэн эмиэ туһанар, оҥорор. Мин санаабар, оҕо сайдыытыгар саамай сүрүнэ ол буолар.
Билигин биһиги киэһэ аайы үлэбититтэн ыраас дьиэҕэ, бэлэм аска кэлэбит. Уолбут “тугу буһарабын” диэн эрдэттэн ыйытар. Оскуолаҕа биэрбит дьиэтээҕи үлэлэрин бэйэтэ оҥорор. Уонна саамай үөрэ сөхпүппүт диэн, урут хаһан даҕаны сыанаҕа тахсыбатах оҕобут кэнсиэрдэргэ үөрүүнэн кыттар, ыллыыр буолла. Өссө манна кэлэн баран Аҕа дойдуну көмүскээччи күнүгэр аналлаах билим-быраактыка кэмпириэнсийэтигэр кыттыбыта. Уопсайынан, олус элбэххэ үөрэннэ, үгүһү ситистэ.
Күндү төрөппүттэр! Оҕолоргутун Чөлгө түһэрэр өрөспүүбүлүкэтээҕи кииҥҥэ суруйтарартан толлумаҥ. Манна кэлэн эһиги оҕоҕут элбэҕи билиэҕэ-сатыаҕа.
Туйаара Михайлова:
– Эрдэтээҥҥи көмөнү оҥоруу исписэлииһэ Ирина Геннадьевна Васильеваҕа махтаныам этэ. Кини курдук үтүө санаалаах киһи биһиэхэ түбэспитэ – олох дьолбут! Биир сиргэ өр тулуйан-тэһийэн олорбот оҕолорго оҕо туһугар ис сүрэҕиттэн кыһаллар амарах эрээри, эмиэ да кытаанахтык тутар ирдэбиллээх педагог оруобуна сөп түбэһэр. Ирина Геннадьевнаҕа үтүө сыһыанын, иҥэрбит билиитин-көрүүтүн, сатабылын иһин махтанабын!
Билигин биһиги үс саастаах оҕобут атын исписэлиистэргэ холкутук сылдьар, тулуйан-тэһийэн олорор, саҥаны билиэн-көрүөн баҕарар. Ирина Геннадьевна – биһиги дьиҥнээх бастакы учууталбыт! Дьиҥэр, урут төлөбүрдээх да, босхо да араас чөлгө түһэрэр сиргэ сылдьыбыппыт эрээри, киниэхэ кэлэн баран дьэ табылынныбыт. Мин киниэхэ махталым хаһан даҕаны уҕарыа суоҕа. Мантан антах биһиги саҥаны билэргэ-көрөргө бэлэммит.
Марианна Петрова:
– Уолум Ильхан 4 саастаах. Биһиги Доруобуйаларыгар хааччахтаах оҕолорго уонна обургу оҕолорго аналлаах өрөспүүбүлүкэтээҕи чөлгө түһэрэр кииҥҥэ сылдьыбыппыт. Бырагыраамаларыгар араас чөлгө түһэрэр ньымалар бааллара. Биһиги оҕобутун кытта дефектолог-логопед Светлана Карловна Винокурова, массажист Иван Алексеевич Аммосов, уйулҕаһыт-педагог Галина Евгеньевна Николаева (сенсорнай интеграция) үлэлээбиттэрэ, ону сэргэ микрополяризацияҕа уонна гидрованнаҕа, бөлөҕүнэн дьарыктарга сылдьыбыппыт.
Куурус кэнниттэн оҕобут туруга тупсубута: үчүгэйдик, холкутук утуйар, киһини үтүктэн дорҕооннору хатылыыр буолбута, уоскуйбута. Киин исписэлиистэрэ олус болҕомтолоохтор, үтүө санаалаахтар уонна оҕо чахчы тугу эмэ ситиһэн, сатыыр буолан тахсарыгар кыһаллаллар. Онон кэлэн чөлгө түһэрэргэ дьарыктанан барбыппытыттан астынныбыт, атын төрөппүттэргэ сылдьыҥ диэн эрэллээхтик сүбэлиэхпитин сөп.
Андрей ШИЛОВ суруйда.
