Бэс ыйын 1 күнүгэр, Оҕо норуоттар икки ардыларынааҕы көмүскэлин күнүн көрсө, Дьокуускай куоракка Н.Н. Тарскай аатынан “Туймаада” стадиоҥҥа “Бэһиэлэй, интэриэһинэй уонна туһалаах” диэн тумус тыллаах “Сайын!” бэстибээл ньиргийэн ааста. Үөрэх дьыла түмүктэммитин, самаан сайыны уонна оҕо аймах бырааһынньыгын уруйдуур бэстибээлгэ Дьокуускайтан уонна чугастааҕы улуустартан тыһыынчанан оҕо тоҕуоруһа муһунна.
Бэстибээл тэрийээччилэрэ бу сырдык тыыннаах бырааһынньык кырачааннар уонна обургу оҕолор өйдөрүгэр-сүрэхтэригэр умнуллубаттыы иҥэн хааларын туһугар, араас интэриэһинэй бырагырааманы толкуйдаатылар, туһалаах буоларын курдук, идэни сөпкө таларга көмөлөстүлэр.
Оҕо норуоттар икки ардыларынааҕы көмүскэлин бэлиэтиир күн – умнуллубат үтүө өйдөбүл, сырдык-ыраас толкуй, үөрүү-көтүү уонна тыһыынчанан оҕо дьоллоох мичээрин чаҕылхай бырааһынньыга. Киһитээҕэр улахан куукулалар, аниматордар, үҥкүү-битии, ырыа-тойук, оонньуу-көр, куонкурус, араас маастар-кылаас, квест, күрэхтэһии – ити курдук уонунан араас түһүлгэ былаһын тухары хас биирдии оҕо сүрэҕэр чугас, дууһатын кылын таарыйар дьарыгын булла. Ону өссө мыыла хабаҕын оонньуута уонна минньигэс саахар баатата ситэрэн биэрдилэр. Бу үөрүүлээх күнү, бэл, саппаҕыран турар былыттаах халлаан да буортулаабата.
Оҕо аймах дьиҥнээх бырааһынньыгын АЛРОСА алмаастаах хампаанньа өйөбүлүнэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондата тэрийэн ыытта уонна ити күн үлэтин-хамнаһын биир сүрүн хайысхатын – оҕо айымньытын, билим уонна успуорт эйгэтин – сэгэтэр аанын арыйда.
“Ийээ, мин лабубуну оҥоруохпун баҕарабын”, – диэн Н.Н. Тарскай аатынан “Туймаада” стадион киирэр аанын таһыгар кырачаан киһи саҥата иһиллэр. Кэлин биллэххэ, киэҥ далааһыннаах бырааһынньык биир түһүлгэтигэр билигин аан дойдуга киэҥник тарҕаммыт, аныгы тылынан эттэххэ, “тренд” буолбут, “Лабубу” диэн куукулалар дьоруойдардара моһуоннаах сымнаҕас баттах туттарардары уонна брелоктары оҥорор маастар-кылаас түһүлгэтэ баар эбит. “Лабубу” диэн ордук тиистээх куобахчааҥҥа майгынныыр, киһи көрөн ымманайар дьүһүннээх сымнаҕас оонньуур абааһы оҕото. Билигин аан дойдуга барытыгар тарҕанан, миллиардынан атыыланар тренд буолан турар. “Улахан кыыспыт хантан эрэ манна оннук оонньуурдары оҥороллорун туһунан истибит. Баран холонон көрүөхпүт”, – диэн бэстибээлгэ 7 уонна 3 саастаах кыргыттарын илдьэ кэлбит Лебедевтэр дьиэ кэргэннэрэ кэпсиир.
Түһүлгэ оргуйар киинигэр чугаһаан иһэн, биир түһүлгэҕэ оҕо бөҕө мустан турарын көрөбүт. Болҕойон, өйдөөн-дьүүллээн көрбүппүт: оҕолор туристар сөбүлээн туттар туомтуу баайыыларын арааһын үөрэтэ тураллар эбит. Харахтара уоттаах, чахчы, интэриэһинэй дьарык быһыылаах. “Мин кроссовкам быатын уон араас ньыманан сатаан баайыахпын сөп. Ол иһин манна туристыы туомтуу баайар албастарыгар үөрэтэр маастар-кылаас баарын көрөн, кыттан, холонон көрөргө, өссө саҥа ньымаларга үөрэнэргэ сананным. Сороҕор ити үөрүйэх олус туһалыыр. Аҥаардас туристыы бардахха эрэ буолбатах, күннээҕи олоххо эмиэ”, – диэн Максим диэн уолчаан маастар-кылааска тоҕо кыттарга санаммытын туһунан кэпсиир.
Дьоҕуру арыйарга көмөлөһөр
Билим, ускуустуба, успуорт уонна аныгылыы ураты көрүү (креатив) бүгүн биир сиргэ – “Сайын!” бэстибээлгэ – түмүллэр. Бу бэстибээл сыл аайы үтүө үгэс быһыытынан Оҕо көмүскэлин күнүгэр ыытыллар. Хас биирдии оҕо дьоҕурун сайыннарарга, айар-тутар ис кыаҕын уһугуннарарга ананар.
“Сайын диэн, бастатан туран, үүнээйи үүнэн ситэр дьыл ордук итии кэмэ этиллэр. Иккиһинэн, сайын диэн – үүнэн, ситэн-хотон, тупсан, үрдээн иһии буолар. Быйыл биһиги бэстибээлбитин үһүс төгүлүн тэрийэн ыыттыбыт уонна аан бастакытын бу курдук киэҥ далааһыннаахтык, улахан түһүлгэҕэ оҥордубут. Биһиги сүрүн партнербутун – АЛРОСА аахсыйалаах хампаанньаны кытта – оҕо аймах сайдар араас усулуобуйатын тэрийэрэ сатыыбыт. Тоҕо диэтэххэ, үөрэхтээхтэр, анал идэлээхтэр этэллэринэн уонна киһи барыта билэринэн, оҕо сайдар кыаҕа туох да хааччаҕа суох, олус киэҥ. Оттон биһиги ону арыйарга, таба тайанан сайыннарарга кыһаллабыт.
Эппитим курдук, бу – биһиги үһүс бэстибээлбит. Онон уопутуран, урукку сылларга тирэҕирэн, быйыл түһүлгэлэрбитин элбэттибит, хайысхаларын кэҥэттибит. Холобур, быйыл аан бастакытын фиджитал футбол күрэхтэһиитин тэрийдибит. Фиджитал футбол диэн – кибер-успуорт күрэхтэһиитин уонна дьоҕус-футболу дьүөрэлиир успуорт көрүҥэ буолар”, – диэн СӨ Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын генеральнай дириэктэрэ Владимир Егоров кэпсээтэ.
Билим, успуорт эбэтэр айар дьоҕур: хайатын талаҕын?
2025 сыллааҕы бэстибээли тэрийэргэ Саха сиригэр 2017 сыллаахтан саҕалаан үлэлиир Дьоҕурдаах оҕолору буларга көмөлөһөр эрэгийиэннээҕи киин эмиэ кыттыста. Эрэгийиэннээҕи киин салайааччыта, СӨ Билимҥэ дьоҕус академиятын ректора Василий Павлов кэпсээбитинэн, бу курдук тэрээһиннэр оҕо туохха, олох-дьаһах ханнык эйгэтигэр интэриэстээҕин быһаарарга көмөлөһөллөр. Ким эрэ билимҥэ, успуорка-айар үлэҕэ баҕалааҕа биллэр, ким эрэ ону бэстибээл түһүлгэлэригэр сылдьан быһаарынар.
“Оҕо норуоттар икки ардыларынааҕы көмүскэлин күнүн даҕата тэриллибит “Сайын!” бэстибээл чэрчитинэн, биһиги хас даҕаны түһүлгэни бэлэмнээн үлэлэттибит. Ол иһигэр, билимҥэ сыһыаннаахтары эмиэ. Уопсайынан, биһиги оҕолорго билим интэриэһинэйин көрдөрө сатаатыбыт, кини дьоҥҥо-сэргэҕэ туһатын кэпсээтибит. Холобур, “Робо-сумо” диэн түһүлгэни ылан көрүөх. Биир өттүнэн ыллахха, ити оҕону умсугутар, үөрдэр-көтүтэр көр-нар буолар. Иккис өттүнэнэн, билимҥэ быһаччы сыһыаннаах робототехника уонна бырагыраамалааһын (программирование) буолар”, – диэн Василий Павлов сэһэргээтэ.
Билим дьоҕус академиятын ректора даҕата эппитинэн, бу сайын академиялар үлэлэрэ-хамнастара биллэ элбэх буолуохтаах. Ол курдук, бэс ыйын 10-с күнүттэн “14 каадыр” диэн эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы оҕо киинэ бэстибээлэ саҕаланыахтаах. Онно Уһук Илин түөрт эрэгийиэнэ кэлэн кыттан барыахтаах. Оҕо киинэтин бэстибээлин бырагыраамата номнуо оҥоһуллан, чочуллан, бигэргэнэн бүппүт. Ол чэрчитинэн, дойду тэбэр сүрэҕиттэн, Москуба куораттан, улахан таһымнаах интэриэһинэй эспиэрдэр кэлиэхтээхтэр. Ону таһынан, бу сайын “Туймаада” диэн оскуола оҕолоругар аналлаах норуоттар икки ардыларынааҕы олимпиада уонна “Саха сиринээҕи эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы чинчийии оскуолата – 2025” тэрээһин ыытыллыахтаах. Аны туран, Норуоттар икки ардыларынааҕы өй-билии (интеллектуальнай) оонньуутугар Саха сирин сүүмэрдэммит хамаандатын номнуо билиҥҥиттэн бэлэмнии сылдьаллар. Элбэх омук бэрэстэбиитэлэ кыттыылаах өй-билии оонньуу күрэхтэһиитэ Дьокуускай куоракка эһиил, 2026 сыллаахха, ыытыллыахтаах.
“Күрэхтэһии бэйэтэ баара-суоҕа миэтэрэ аҥаара диаметрдаах, хара өҥнөөх төгүрүк рингэҕэ буолар. Рингэттэн тахсыбыт робот кыайтарар. Робот хараҕа – инфракраснай излучение дааччыга. Эрдэттэн бырагыраамаламмыт роботтар, син эмиэ дьиҥнээх сумо күрэхтэһээччилэрин курдук, свисток тыаһаатын кытта, утарылаһааччыларын рингэ таһыгар анньан таһаара сатыахтаахтар”, – диэн күрэхтэһии кыттааччыта Коля санаатын үллэстэр.
Билим дьоҕус академиятын бырайыактарыгар кыттыытын туһунан биһиэхэ Дьокуускай куорат Физико-тэхиньиичэскэй лиссиэйин 8-с кылааһын үөрэнээччитэ Кирилл Потапов кэпсээтэ. Кини эмиэ бэстибээл тэрээһиннэрин көрөөрү, сэргиир түһүлгэлэригэр кыттаары кэлбит.
“Быйыл мин “Космомания” диэн чинчийэр-бырайыактыыр симиэнэҕэ кыттыбытым. Оскуола үөрэнээччилэрин уонна Сибиирдээҕи судаарыстыбаннай университет устудьуоннарын кыттыгас хамаандата стратосфераҕа тахсан дааннайдары хомуйар спутниктары таҥан оҥорбуттара. Олор биир модулунан көтөллөр этэ. Ол чэрчитинэн, биһиэхэ датчиктары биэрбиттэрэ. Атынын – барытын бэйэбит хомуйан-таҥан таһаарбыппыт. Ону таһынан, мин бырагыраамалааһынынан эмиэ дьарыктаммытым. Бырайыакпытын болдьоммут күҥҥэ диэри бүтэрэ охсоору, хас да түүннээх күн олорон үлэлээбиппит. Хата, хойутааһына суох бүтэрбиппит. Үлэбит-хамнаспыт ситиһиилээхтик түмүктэммитэ. Спутниктар салгын боруобатын хомуйбуттара, оттон биһиги ол дааннайдарын ырытан-анаалыстаан баран, быарайыакпытын көмүскээбиппит. Бүгүн миигин Василий Климович кэлэн көрсөн барда. “Кэлэр симиэнэҕэ кыттыаххын баҕарбаккын дуо? Кэл”, – диэн ыҥырда. Өссө интэриэһинэй саҥа сорудахтар баар буолуохтара үһү.
Бырагыраамалааһынынан (программирование) оҕо эрдэхпиттэн дьарыктанабын. Бастаан алын сүһүөх кылаастарга үөрэнэ сырыттахпына, оннук куруһуокка төрөппүттэрим илдьибиттэрэ. Оттон быйыл үөрэнэр оскуолам аатыттан бырагыраамалааһын эрэгийиэннээҕи олимпиадатыгар кыттыбытым. Оскуолабын бүтэрэн баран, бырагыраамалааччы-инженер идэтигэр туттарсар санаалаахпын. Тоҕо диэтэххэ, ити хайысханы бэйэм сэргиибин уонна сөбүлүүбүн. Дьиҥэр, билиминэн дьарыктанар олус интэриэһинэй эбээт. Билим эйгэтигэр дьаныардаахтык үлэлиир киһи элбэҕи ситиһиэн сөп. Саамай сүрүнэ уонна суолталааҕа – дьыалаҕын быраҕымыахха, тиһэҕэр тиэрдиэххэ, мэлдьи саҥаны билэргэ-көрөгө дьулуһуохха, бэйэҥ бэйэҕэр туох эмэ кыра да буоллар арыйыылары оҥоруохха наада. Киһи бастаан бэйэтэ бэйэтигэр арыйыыны оҥордоҕуна эрэ киһи аймах таһымыгар тахсыан сөп дии саныыбын. Уонна мин онно дьулуһабын”, – диэн Кирилл сөбүлүүр эйгэтин уонна инники былааннарын туһунан бэрт сэргэхтик кэпсээтэ. Киниэхэ ситиһиини баҕара хаалабыт.
“Дьоҕурдаах ыччаты көрдүүбүт”
Күн былаһын тухары, сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри, бэстибээл кыттыылаахтара араас дьону түмэр тэрээһини көрдүлэр, оҕо дьоҕурун сайыннарар уонна интэриэһин уһугуннарар, айарга-тутарга көҕүлүүр маастар-кылаастарга сырыттылар. Ол курдук, бэстибээл киэҥ түһүлгэтин биир былаһааккатыгар Аксения уонна Наталья Посельскаялар ааттарынан Саха сиринээҕи балет оскуолатыгар уонна В.А. Босиков аатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Муусука үрдүкү оскуолатыгар оҕолору көрөн, сүүмэрдээн үөрэххэ туттулар. Аныгылыы айар-тутар хайысхаҕа, креативка, оҕолор 3D-принтергэ брелоктары уонна оҕуруолардаах сахалыы туораах ытарҕаны оҥорорго үөрэннилэр.
Итини таһынан, бэстибээл чэрчитинэн ыытыллыбыт успуорт хайысхатыгар биир маастар-кылааһы тэрээһин ыҥырыылаах ыалдьыта, аныгы тылынан эттэххэ, хедлайнера, Андрей Мидловец кэлэн ыытта. Андрей Мидловеһы саха дьоно бэркэ билэр, тустууну сэргээччилэр сүгүрүйэллэр, кылбар хапсыһыыларын иһин таптыыллар. Кини көҥүл тустууга Арассыыйа успуордун маастара, Олимпиада чөмпүйүөнэ Арамаан Дмитриев кэриэһигэр ыытыллар норуоттар икки ардыларынааҕы улахан түһүлгэ кыайыылааҕа.
Аны туран, ити үлүгэр элбэх киһи тоҕуоруһугар кэмигэр, кэлиини-барыыны, дьон күйгүөрүн аахсыбакка, тобуллаҕас толкуйдаахтаахтар, түргэн быһаарыныылаахтар саахыматтаан илин-кэлин түһүстүлэр. Быйылгы бэстибээлгэ сүрүн тэрийээччи – СӨ Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондата – бириистэри туруоран, саахымат аһаҕас турнирын ыытта. Оттон кимнээх эрэ сүүрэр-көтөр, оонньуур-аралдьыйар, сөбүлүүр дьарыктарыгар умсуйан олорор кэмнэригэр, сорох төрөппүттэр оҕолорун эттэрин-сииннэрин уонна спортсмен дьарыгын таһымын билэргэ көмөлөһөр “Медасс” аппараакка тургутуулары аастылар.
“Биһигинниин үҥкүүлээ”
Урукку сыллартан биир уратыта диэн, быйылгы бэстибээл чэрчитинэн “Breakdance” уонна “Waacking” диэн аныгы үҥкүү хайысхаларыгар күрэхтэһиилэр буолан аастылар. Онно анаан соҕурууттан, Сочи куораттан, Бүтүн Арассыыйатааҕы уонна норуоттар икки ардыларынааҕы күрэхтэһиилэр хас да төгүллээх кыайыылаахтара, Арассыыйа Куубагын кыайыылааҕа, Арассыыйа чөмпүйүөнэ Руслан Громов-Bboy GROM уонна Казаньтан уонтан тахса сыл уопуттаах педагог, Арассыыйа уонна норуоттар икки ардыларынааҕы тэрээһиннэр кыайыылаахтара Кристина Ожиганова-Kristina Yoghurt кэлэн бардылар. Кинилэр мустубут оҕолорго анаан маастар-кылаастары көрдөрдүлэр уонна күрэхтэһиилэргэ дьүүллүүр сүбэ быһыытынан үлэлээтилэр, ыччаттар үҥкүүлэрин сыаналаатылар.
“Брей-дансынан бастакы кылаастан саҕалаан дьарыктанабын. Уһуйааччым олус үчүгэй. Кини көмөтүнэн, кыһамньытынан уонна үөрэҕинэн саҥа саҕалааччылар хайысхаларыгар бастакы миэстэ буоллум. Санаабыппын, толкуйдаабыппын барытын кэриэтэ син толордум. Арай биир түгэҥҥэ бэргэһэбин кыайан хаппакка хааллым. Күрэхтэһии ыытааччыта Петр Черкашин ону көрөн: “Итинник түгэн буолар түгэнигэр, сиэпкэр өссө биир саппаас бэргэһэлээх сылдьыахтаах этиҥ”, – диэн дьээбэлээн, миигин да, дьону да күллэрдэ. Ол эрээри, туох да диэбит иһин, эргийэ туран киһи хамсаныытын хонтуруоллуура олус уустук буолар. Мин бэргэһэбин арыычча күүскэ быраҕан кэбиһэммин, илиибэр стойка тэбэн туран кыайан хаппакка хааллым”, – диэн Дьокуускай куорат Саха-кэриэй орто оскуолатын 7-с кылааһын үөрэнээччитэ Тимофей Сосин хоп курдук кэпсээтэ.
Сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри биир күнү тура тэбинэн буолбут бэстибээл эстрада сулустара кыттыылаах сэргэх, чаҕылхай кэнсиэринэн түмүктэннэ. Ол курдук, “Сайын!” оҕо аймах бэстибээлин сабар ырыа-тойук дьоро түһүлгэтигэр Эрхаан, Серж, Катя ЧКРШ, Инвент курдук кими баҕарар сэргэхситэр, тыһыынчанан ыччат дьон сүрэҕин абылаабыт ырыаһыттар ыллаатылар. Оттон тэрээһин бүтүүтүгэр кинилэргэ саха-рэп биир бастыҥ сулуһа Джида кыттыһан, мустубут дьону барыларын хамсатта, тэҥҥэ ыллаһыннарда.
“Биһиги араас түһүлгэ-лэрдээх хас даҕаны локацияны тэрийдибит. Олорго оҕолор үөрэ-көтө сылдьан, бэйэлэрин араас хайысхаҕа холонон көрдүлэр. Бэстибээлбитигэр сылдьыбыт хас биирдии оҕо бэйэтин интэриэһигэр сөп түбэһэр тугу эмэ булан көрбүтэ, ханна эрэ кыттыбыта буолуо диэн эрэнэбит. Баҕар, хайалара эрэ кэлин тиһэҕэр оскуолатын кэннэ олоҕун манна көрбүт-истибит, холонон көрбүт идэтин кытта ситимниэ. Дьиҥэр, оҕолор интэриэстэрэ хайдах салалларын, кинилэр туохха ордук болҕойоллорун, тугу сэргииллэрин сыл устата ыытар араас тэрээһиннэрбититтэн көрө-билэ сылдьабыт. Кинилэр баҕаларын учуоттуубут, ситиһиилэрин анаан-минээн кэтээн көрөбүт уонна кэлин тэрээһиннэрбитигэр волонтер да, баһаатай да быһыытынан кытыннарабыт. Кинилэр сөптөөх идэни баһылаан, кэлин тиһэҕэр төрөөбүт өрөспүүбүлүкэбит сайдарын туһугар үлэлиир-хамсыыр, ис сүрэхтэриттэн кыһаллар үтүө дьон буолан тахсыахтара диэн эрэнэбит”, – диэн “Сайын!” оҕо аймах бэстибээлин сабыллыытыгар биһиэхэ СӨ Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын генеральнай дириэктэрэ Владимир Егоров кэпсээтэ.
Андрей ШИЛОВ.
