Парашют успуорда – авиация успуордун биир көрүҥэ. Бу успуорт көрүҥэ бастаан дьон олоҕун быыһыыр аналлааҕа, онтон кэлин ыччаты иитиигэ, этин-хаанын сайыннарарга туһуламмыта. Үөһээ Бүлүү улууһун Дүллүкү орто оскуолатын үөрэнээччилэрэ парашют успуордунан дьарыктаммыттара быйыл 35 сылын туолла. Бу ыраах тыа оскуолатыгар үлэлиир парашют кулууба хаһан, хайдах арыллыбытын туһунан биһиги кулуубу төрүттээбит, СӨ үтүөлээх учуутала, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, “Гражданскай килбиэн” уонна “Арассыыйа патриота” бэлиэлэр хаһаайыннара Владимир Николаевич Николаевтыын кэпсэттибит.
– Владимир Николаевич, Дүллүкүгэ парашют успуорда хайдах саҕаламмытай?
– Аармыйаҕа сулууспалаан, Намҥа ойуулуур-дьүһүннүүр училищеҕа үөрэнэн баран, Дүллүкүгэ кэлэн учууталлыы сырыттахпына, байаҥкамааттар ыҥыран ылан: “Эписиэр эбиккин, оскуолаҕар военруктаа”, – диэннэр, 1978 с. военругунан үлээбитим.
1985 с. Дьокуускайга парашютунан ыстанар, спортсменнары бэлэмниир буолбуттара. Мин ону истэн, Үөһээ Бүлүү лесоохранатын салайааччыта В.Н. Чиркуновтуун кэпсэтэн, парашюттары уларсан, сайын оҕолору дьарыктаан барбытым. Онтон эһиилигэр Дьокуускайга ДОСААФ-ка АСК начаалынньыга Б.П. Мишуровы көрсөн: “Парашют кулуубун тэрийэрбэр көмөлөһүөххүт дуо?” – диэбиппин, бастаан каартаны көрөн баран “олус ыраах олорор эбиккит” диэбитэ, онтон иккис сырыыбар – сэҥээрбэтэхтэрэ. Оччолорго оскуолабар парашютунан ыстаныан баҕалаах 50-ча оҕо баара. Онон бэйэм парашют макетын уонна мас вышка оҥорон, оҕолору дьарыктаан барбытым. Ол кэннэ саас куоракка тиийэ сылдьан бэйэм анал бэлэмнэниини ааһан, уопсастыбаннай устурууктар дастабырыанньатын ылбытым. “Оҕолору бэлэмнээ, көрүөхпүт”, – диэбиттэрэ.
Оҕолор бэлэмнэнэн баран сайыҥҥы сынньалаҥнарыгар тарҕаспыттарын кэннэ, арай биир күн Үөһээ Бүлүүтээҕи ДОСААФ бэрэссэдээтэлэ В.К. Котоконов: “Хас оҕолооххунуй? ДОСААФ-тар эйигин уонна оҕолоргун ыла кэлэллэр”, – диэн биллэрдэ. Ол эрээри, оччолорго ким оттуу, ким атын сиргэ сынньана барбыт кэмэ этэ. Онон Дүллүкүттэн Александрова Раяны, Егоров Викторы, Чоросов Эдуарды мустубут, Хомустаахтан Лаврентьев Филипп кэллэ, Кырыкыйтан үөрэнэр Анисимов Харалампийы, Харлампьев Гошаны ыҥырдыбыт. “Ан–2” сөмөлүөтүнэн биһигини ыла кэлбит дьоммут аҕыйахпытын көрөн мыыннылар эрээри, Хаҥалас Нөмүгүтүгэр базабытын этэҥҥэ буллубут. Оччолорго сөмөлүөтүнэн ыстаныы, барыы–кэлии төлөбүрэ – 3000 солк. Ол саҕана олус элбэх суума этэ эрээри, Нөмүгүгэ тиийэн мед–хамыыһыйаны, бэлэмнэниини этэҥҥэ ааһан, от ыйын 22 күнүгэр сарсыарда эрдэ бастакыбытын, сарсыныгар иккистээн ыстанныбыт. Үстэ ыстаммыт оҕолорго дастабырыанньа, значок биэрэллэрэ. Ити – 1989 с. этэ. Онтон ыла 35 сыл ааста.
Ити курдук 1996 с. диэри сыллата ыстанар буолбуппут. Парашютунан ыстаммыт дьоммут ахсаана барыта 485 киһи буолбута. Ол иһигэр биир дьиэ кэргэнтэн хастыы да оҕо баара: Яков, Мара Никифоровтар 4 оҕолоро, Иннокентий, Раиса Томскайдар – 3 оҕолоро, Христофор, Елизавета Анисимовтартан – 3 оҕо.
Кэлин ыстаныы харчылаах буолбута. Биир ыстаныы 3000, онтон 6000 солк. тиийбитэ. Онон ыстамматахпыт 4-с сылыгар барда. Биһиги оҕолору бэлэмниибит, лааҕырбытын эмиэ үлэлэтэ сылдьабыт. Ол гынан баран, үбүлээһиммит суох буолан, ыстанар кыахпыт суох.
– Кулуупка дьарыктаммыт оҕолортон туох идэлээх дьон таҕыстылар?
– Биһиэхэ дьарыктаммыт элбэх оҕо авиацияҕа киирбитэ. Мин билэрбинэн, 3 лүөччүк баар: Хороттон – Алексей Евдокимов, Дүллүкүттэн – Анатолий Лазарев уонна Үөһээ Бүлүүттэн – эмиэ лүөччүк. Кинилэр билигин араас хайысхаҕа көтөллөр. Тиэхиньиктэр элбэхтэр.
– Парашют успуорда оҕоҕо туох туһалааҕый?
– Парашют – кутталлаах успуорт көрүҥэ. Санаан да көрдөххө, үөһэттэн түһэр сэрэхтээх. Ол гынан баран, анал бэлэмнэниини ааһан ыстаныахха сөп. Биһиги оҕолору толору бэлэмниир кыахтаахпыт. Матырыйаалынай базабыт баар: үөрэнэр парашюппут, парашюту сааһылыыр, салайа үөрэнэр ыйанар тиһик элбэх, дьарыктыыр горкалаахпыт. Элбэх оҕону дьарыктыахпытын сөп. Парашютунан бэйэтин кыанар, хорсун, кыаҕар-күүһүгэр эрэнэр, баҕалаах оҕо ыстанар. Төрөппүт утарар буоллаҕына, көҥүллээбэппит. Бэйэм 200-чэтэ ыстаммытым.
– Түмүккэ оҕоҕо, ыччакка тугу этиэххиний?
– Биһиги оскуолабыт оҕолоро бэрээдэктээхтэр, көхтөөхтөр, куһаҕан дьаллыктара суох. Мин онтон олус үөрэбин. Быйыл сайын 30 оҕолоох парашют лааҕырын тэрийээри сылдьабыт. Онон интэриэһинэй үлэ күүтэр. Инникитин өссө сайдыахпыт дии саныыбыт. Түгэни туһанан, 35 сыллаах үбүлүөйбүтүнэн барыларыгар истиҥ эҕэрдэбин ыытабын.
Иннокентий Вячеславович Иванов, Дүллүкү орто оскуолатын парашют кулуубун аҕа устурууктара:
– Бука диэн оҕо сааскыттан, оскуолатааҕы кэмҥиттэн кэпсии түс эрэ.
– 1979 с. Дүллүкүгэ төрөөбүтүм, Оскуолаҕа 1986 с. үөрэнэ киирбитим, 11 кылааһы манна бүтэрбитим. Үөрэнэр кэммэр олимпиадаларга кыттарым, успуордунан дьарыктанарым. Парашют кулуубугар 9 кылааска кэлэн баран, устурууктар сыбаанньалаах бүтэрбитим. 5-с кылаастан Владимир Николаевич сир аннынааҕы тиригэр сыал ытарга дьарыктаммытым. Билигин ытыы уонна парашют устурууктарынан үлэлиибин.
– Туох идэлээххиний?
– Оскуола кэннэ Иркутскайдааҕы авиация колледжыгар туттарсан киирэн, авиатехник идэтин баһылаабытым, аармыйаҕа сулууспалаабытым. 2002 с. дойдубар кэлбитим кэннэ Владимир Николаевич көрсөн үлэҕэ ыҥырбыта. Мин устурууктар сыбаанньалаах, парашюту билэр буоламмын, сөбүлэспитим.
– Хас саастан парашютунан ыстаныахха сөбүй?
– Парашютунан 14 сааскыттан, пааспар ылан баран, 8 – 9 кылаастан, ыстаныахха сөп. Ол эрээри, 45 киилэттэн ыарахан ыйааһыннаах, чөл доруобуйалаах буолуохтааххын.
– Биир күн бэлэмнэнэн баран ыстаныахха сөп дуо?
– Суох, оннук көҥүллэммэт, саамай кырата 1 – 2 ый дьарыктаныахтааххын.
– Хайдах дьарыктыыгытый?
– Кулуупка кыһын устата парашют матырыйаалынай чааһын, хайдах сөпкө сааһылыырга үөрэтэбит. Саас оҕолор элбэх сочуоту туттаран, “горкаттан” ыстанан, мед-хамыыһыйаны ааһан, ыстанар көҥүлү ылаллар.

– Эрэсэрээт ылар туох ирдэбиллээҕий?
– 3-тэ ыстаннахха, 3-с эрэсэрээти ылаҕын, 9 ыстаннаххына, 3-с кылаастаах устурууктар буолаҕын.
– Парашют успуорда туох туһалааҕый?
– Парашют успуорда уолаттар даҕаны, кыргыттар даҕаны уйулҕа харгыһын туоруулларыгар, кутталы кыайалларыгар көмөлөһөр дии саныыбын. Аны, киһи киэҥ халлааҥҥа көҥүл көтөрүттэн дуоһуйар (адреналин үөскүүр). Уолаттар аармыйаҕа ВДВ-га сулууспалыырга бэлэм буолаллар. Байҕал пехотатыгар манна ыстаммыт уолаттар отой чэпчэкитик сылдьаллар. Онон эргиччи туһалаах.
– Парашютистар бити-билгэни (суеверие) тутуһаллар дуо?
– Парашютистарга улахан бит-билгэ диэн суох. Арай ыстаныах иннинэ “Последний прыжок” дииллэрин отой сөбүлээбэттэр. “Первый прыжок” уонна “Крайний прыжок” дииллэр. Ону бит-билгэ диэххэ сөбө буолуо.
– Кэпсээниҥ иһин махтал!
Үбүлүөйү көрсө оскуолабытыгар араас тэрээһин ыытыллар. Ол иһигэр кылаас чаастара буолаллар, “35 үтүө дьыала” хамсааһын саҕаланна, “Десантник” парашют кулуубун 35 сыла” ахтыы-кинигэ суруллар.
КИНИГЭҔЭ КИИРБИТ ПАРАШЮТИСТ-ВЫПУСКНИКТАР АХТЫЫЛАРЫТТАН

“...Парашют кулуубугар дьарыктаммытым инники олохпор сүҥкэн көмө, төһүү күүс буолбута. Ол маннык этэ...Тапталлаах оскуолабыт көрүдүөрүгэр улахан кылаастар парашют ыһаллар-хомуйаллар. Учууталбыт Владимир Николаевич Николаев баһылаан-көһүлээн оҕолору парашюттаах ыстаныыга үөрэтэр. НВП кылааһыгар тренажер оҥороннор эрчиллэллэр. Биһиги ээр-сэмээр тастан көрө сылдьабыт. Дьикти дьарык...Бииргэ үөрэнэр оҕолорбутун кытта 1992 сыллаах хомуурга суруйтаран, дьарыктанан барбыппыт. Кыһынын парашют хомуйарга, хайдах салайарга, сөмөлүөттэн ыстанарга, сиргэ сөпкө тиксэргэ үөрэммиппит. Тренажерга араас уустук түгэннэртэн хайдах тахсары сиһилии, күүскэ үөрэппиппит, дьарыктаммыппыт. Сааһыары устурууктардар кэлэннэр бэлэммитин тургутан көрбүттэрэ уонна ыстанар парашюттарбытын хомуйтарбыттара. Долгутуулаах күннэрбит үүммүттэрэ. “Ан-2” самолет Дүллүкүбүт үрдүнэн көтөн кэлэн, Эбэ ыраас, муус маҥан хаарын шасситын хайыһарынан тэлэн, олоҥхоҕо кэпсэнэр аарыма көтөр курдук сиргэ кэлэн олорунан кэбиспитэ, киһи кутун-сүрүн долгутуон долгуппута. Нэһилиэк олоҕо күө-дьаа буола түспүтэ.“Сөмөлүөккэ киирдибит!” диэн саҥаны истээт, биһиги бөлөх сып-сап соҕустук киирэн миэстэбитин булан олорунан кэбистибит. Сөмөлүөт мотуорун эһэн, салгыны хамнатар салбахтара өрө ытылла түстүлэр, көтөр сиригэр тиийэн эргийэ тутан кэбистэ да, түргэн үлүгэрдик сүүрдэн кыырай халлааҥҥа биһигини таһаарда...Сөмөлүөт иһигэр араҕас өҥнөөх десант таблота умайда, сирената иккитэ “биип” диэн тыас таһаарда, ити “бэлэмнэниҥ!” диэн самолет пилот-хамандыыра ыстанар сирбитигэр тиийэн эрэрбитин биллэрдэ. Бэлэмнэнии буолла. Өссө төгүл парашюппутун сирийэн көрөн баран, ыстанар ааммыт арыллыбытынан ыраах Дүллүкүбүт сирэ, тыата көстөрүн долгуйа да, куттана да көрөбүт. От күөх өҥнөөх табло умайарын уонна сирената “биип” диэн тыаһыырын кытта устурууктар хамаандатынан аан боруогар тирэнэ-тирэнэ, хайдах үөрэппиттэрин курдук, оҕолор сөмөлүөттэн түһүтэлээн бардылар...Мин аан боруогар үктэнээт, “Пошел!” диэн команда кэннэ кыырай халлааҥҥа ыстанан кэбистим. Парашют арыллан, купола салгынынан туолбутугар, уу-чуумпу буола түстэ. Тула өттүм ыраахха диэри, харах ыларын тухары, кэрэ көстүү эбит! Үөһэттэн аллара көрдөххө, дойдубут барахсан арылыйан сытара, киһини дьолунан толорор бэртээхэй даҕаны көстүү эбит этэ. “Атаҕым сири билбэт буола үөрдүм” диэннэрэ бу буолан эрдэҕэ. Тэйиччи парашюттаах оҕолор түһэн иһэллэрин көрөн үөрүү-көтүү буолла. Ити курдук этэҥҥэ сири буллубут, тоҥуу хаары оймоон парашюппутун хомуйан-дьаһайан кэбистибит, барыта кэрэ буолла...”
Гаврил Яковлевич Никифоров, Хабаровскайдааҕы авиационнай-быыһыыр киин, Арассыыйа МЧС-н вертолетнай звенотун инженерэ, Дьокуускай куорат, 2024 с.
“...Бастакы парашютунан ыстаммыт түгэммин билигин да умнубаппын: сөмөлүөттэн ыстанар уочаратыҥ кэллэҕинэ кыһыл лаампа тыгар, нуучча устурууктара парашюккун таптайар, “Пошел!” диэтэҕинэ ыстаныахтааххын. Сөмөлүөт тыаһа улахана, киһи саҥата да иһиллибэт. Сөмөлүөт түннүгүнэн сири көрдөххө, дьиэлэр, мастар кыраларыын... Мин ыстанар уочаратым кэлбитигэр долгуйан, сүрэҕим таска тахсыах курдук. Бииргэ кэлбит оҕолорбуттан кыбыстан, куттаммыппын биллэрбэккэ, харахпын быһа симэн баран сөмөлүөт аһаҕас аанынан халлааҥҥа ыстанным. Владимир Николаевич үөрэппитин курдук «351, 352, 353» диэн испэр ааҕан баран кольцобун тартым, ол тухары харахпын симэн баран көтөн иһэбин. Парашютум купола тахсарын сэрэйбитим, онтон дьэ куполым салгынынан туолан, олоро биэрдим. Харахпын дьэ арыйдым: тулам уу чуумпу, сып-сырдык, биир да былыт суох. Арааһа, оннук чуумпуну баччааҥҥа диэри истэ иликпин. Үчүгэйиэн, халлааҥҥа салгыҥҥа уйдаран көтөн иһэрим! Куттаммытым, долгуйбутум ааһан хаалла. Ити курдук иккис, үһүс ыстаныыбар «уопуттаах парашютист» буолан, харахпын симэ-симэ ыстаныы. Хата запаскабын биирдэ да таһаарбатаҕым, онон сэрэтии ылбатаҕым....”
Аида Христофоровна Павлова (Анисимова), Үѳһээ Бүлүү с., 1-кы №-дээх “Ньургуһун” уһуйаан иитээччитэ, 2024 с.
“Мин 1993 сыллаахха Оҥхой нэһилиэгин оскуолатыгар 9 кылааһын бүтэрэн, 10 – 11 кылаастарга Дүллүкүгэ үөрэнэ кэлбитим. Үөрэнэр күммэр оскуолаҕа чугаһаан истэхпинэ, соһуччу оскуола тиэргэнигэр полоса препятствий, парашютунан ыстанарга оҥоһуллубут анал үрдүк тимир атахтарга турар, кэннигэр парашютунан ыстанарга рельсэлээх баараҕай самолет макета, ону таһынан БТР макета харахпар күүскэ хатаммыта. Кылааска киирэн өссө соһуйбутум: барыта байыаннай атрибутика, истиэндэ, чуолаан парашютнай, нууччалыыта “подвесная система” үөһэттэн ыйанан турарын, байыаннай устааптар, мастан кыһыллан оҥоһуллубут улахан байыаннай хараабыллар үүт-үкчү макеттарын бэлиэтии көрбүтүм. Кылааспар баар оҕолору кытары билсиһэн, үөрэхпит саҕаламмыта. Учууталбыт Владимир Николаевич Д-1-5У десантнай парашют туохтан турарын, хайдах үлэлиирин, укладка курдук уустук эппиэтинэстээх үлэни иһин-таһын барытын үөрэппитэ, билигин да төбөбөр хатанан, күн бэҕэһээ курдук өйдүүбүн. Сылын аайы Дьокуускайтан АН-2 сөмөлүөт, сааскы каникул бириэмэтигэр олорор эбэбит Дүллүкү үрдүнэн көтөн ыстанааччыбыт. Мин барыта икки сыл иһигэр 9-та ыстаммытым. Дьон бөҕөтө көрө кэлээччи. Сылы быһа эрчиллэн, парашютунан ыстаныы кэмин улахан бырааһынньык курдук күүтэрбит...”
Вячеслав Андреев, Арассыыйа Ис дьыалаҕа министиэристибэтин Хаҥалас улууһунааҕы отделын начаалынньыга, полиция подполковнига.
Тихон Александрович Егоров, Дүллүкү орто оскуолатын директора:

– 1989 с. Дүллүкү орто оскуолатыгар Владимир Николаевич Николаев көҕүлээһининэн тэриллибит парашютнай успуорка оҕолору уһуйар кулууп күн бүгүҥҥэ диэри үлэлиир. Манна элбэх оҕо дьарыктанан, инники идэлэрин кытта сибээстээн, авиация араас хайысхаларыгар үлэлииллэр.
Ийэ дойдуга бэриниилээх буоларга иитии – оскуолабыт биир сүрүн хайысхата. Биһиги выпускниктарбыт лүөччүгүнэн, авиация таможнятыгар, ойуур харыстабылыгар, ис дьыала уорганнарыгар, баһаарынай чаастарга, быыһыыр этэрээттэргэ анал идэҕэ үөрэнэн үлэлии-хамсыы сылдьаллар.
“Десантник” парашютнай кулууп олунньу ый 8 күнүгэр 35 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиир. Араас сылларга үөрэммит, кулуупка дьарыктаммыт выпускниктарбытын үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ күндү ыалдьыт буолан кэлэргитигэр ыҥырабыт. Бииргэ дьарыктаммыт оҕолоргутун көрсөн, уруккуну ахтан-санаан, ирэ-хоро инникини кэпсэтэн үөрүүбүтүн үллэстиҥ!
***
Парашют успуордунан дьарыктанан, олохторугар умнуллубат хорсун-хоодуот быһыыны оҥостубут, билигин да дьарыктанар биир дойдулаахтарбытынан киэн туттабыт. Киҥкиниир киэҥ халлаанныын алтыһар, көй салгынынан чэлгийэ тыынар чаҕылхай күннэр инникитин салҕанан бара туралларыгар баҕарабыт.
Кэпсэттилэр: Айыына ПЕТРОВА, Александра ИВАНОВА, 8 кылаас үөрэнээччилэрэ. “Эрчим” медиа-киин, Үөһээ Бүлүү, Дүллүкү орто оскуолата.