Олунньу 22 күнүгэр Дьокуускайга “Сулус” полигоҥҥа буулдьа саанан ытыыга “Охотснайпинг” күрэх буолан ааспыта. Өрөспүүбүлүкэ араас улууһуттан сүүһүнэн булчут, сааһыт эр киһи кэлэн, “Туртас”, “Тайах”, “Чубуку”, “Снайпер”, “Ночной охотник” курдук түһүмэхтэргэ аһаҕас планканан уонна оптиканан ытыыга күрэхтэстилэр. Аны сотору кэминэн, муус устар 12 күнүгэр, күрэхтэһии иккис түһүмэҕэ буолуохтаах. Урут түһэн эттэххэ, онно хамаанданан да, биирдиилээн да ким баҕарар кыттара – көҥүл. Төлөбүрэ да киһи син уйунар сыаната: биир көрүҥҥэ – 1700 солк.
Түгэн тосхойбучча, күрэхтэһии сүрүн тэрийээччитэ, СӨ Ырааҕы ытыыга федерациятын салайааччыта АЛЕКСАНДР ДАНИЛОВЫ уонна кыттааччылары кытта кэпсэттибит.
– Александр Джурович, былырыын “Сулус” диэн саҥа полигоннаммыппыт. Онон быйыл буулдьа саанан ытыыга аналлаах “Охотснайпинг” күрэх иккис төгүлүн буолла. Тэрээһин хайдах саҕаламмытын кылгастык сырдат эрэ.
– Былырыын “Сулус” үлэҕэ киирбитин кэннэ Ил Дархан Айсен Николаев полигону толору туһанан үлэлэтэргэ, күрэҕи тэрийэргэ сорудахтаабыта. Онон биһиги араас көлүөнэ булчуттары кытта сүбэлэһэн баран, саха булчут эр дьоно үчүгэйдик ытар сатабылын, үөрүйэҕин, ону тэҥэ снайпердыы ытыыны сайыннарар туһугар, “Туртас”, “Тайах”, “Чубуку” курдук эрчиллиилэргэ олоҕуран, “Охотснайпинг” күрэҕи тэрийбиппит. Биллэн турар, күрэхтэһиини элбэх тэрилтэ көмөлөөн оҥордубут. Ол иһигэр министиэристибэлэр, булт маҕаһыыннара, тэрилтэлэр, биирдиилээн көхтөөх дьон – олус элбэхтэр. Түгэни туһанан Айсен Сергеевичкэ уонна бары көмөлөһө сылдьар дьоҥҥо махталбытын тиэрдэбит.
– Былырыын бастакы күрэхтэһии диэтэххэ, элбэх киһи кытынна быһыылааҕа.
– Саха сирин араас улууһуттан 100-тэн тахса киһи кэлэн кыттыбыта. Урут биһиги УФСИН стрельбищетыгар бэйэбит ортобутугар булт эрчиллиитигэр уонна снайпиҥҥа муҥутаан 20-чэ, 30-ча буолан ытарбыт. Оттон былырыын Ил Дархаммыт уонна Уһук Илин боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлэ Юрий Трутнев биһиэхэ олус үчүгэй полигону тутан биэрдилэр, ахсааммыт соһуччу хаҥаата. Бары билэрбит курдук, билигин анал байыаннай дьайыы буола турар. Ити курдук олоххо араас барыта буолуон сөп. Куһаҕанын талан эттэххэ, ол-бу буолар түгэнигэр төлөпүөнүнэн бырахсан быыһаныахпыт дуо? Суох буоллаҕа. Ол иһин ханнык да түгэҥҥэ эр киһи дойдутун сатаан көмүскүүр, үчүгэйдик ытар буолуохтаах уонна саамай сүрүнэ –сыыһыа суохтаах. Уопсайынан, сатаан ытар киһи дойдутун да көмүскүөн, бултаан-алтаан дьонун да аһатыан сөп. Күрэхтэһии ол иһин тэриллибитэ.
– Буулдьа саанан ытыы успуорт көрүҥэ дуо? Оннук буоллаҕына, Успуорт министиэристибэтин күрэхтэһиилэрин халандаарыгар киирбиккит дуо?
– Бу байыаннай-прикладной успуорт көрүҥэ дэнэр. Ону Арассыыйа успуорка министиэристибэтэ да, биһиги министиэристибэбит да билинэн тураллар, халандаарга киирбиппит. Онон тэрээһиммитигэр Леонид Спиридонов салайааччылаах Успуорт министиэристибэтэ уонна, булчуттарга сыһыаннааҕынан, Евгений Перфильев салайааччылаах Экология министиэристибэтэ, ол иһигэр Булт ресурсатын харыстабылын департамена, көмөлөһөллөр, туора турбаттар.
ЫТЫЫ КӨРҮҤНЭРЭ
– Сыыспат буоллахпына, “Охотснайпинг” үс түһүмэхтээх этэ. Иккиһэ-үсүһэ хаһан буолалларый?
– Бастакыта буолан ааста. Иккис түһүмэх – муус устар 12, оттон үсүһэ балаҕан ыйын 13 күнүгэр буолуохтара. Үһүс түһүмэххэ тиийбит уонна бастыҥ көрдөрүүлэммит дьон Ил Дархан быһаарыытынан ботуччу бириэмийэлэниэхтэрэ: бастакы миэстэ – 500 000 солк., иккис миэстэ – 200 000 солк., үһүс миэстэ – 100 000 солк. Хас биирдии көрүҥҥэ. Ол гынан баран, муҥутуур (абсолютнай) чөмпүйүөн буолуохха наада. Оттон муҥутуур чөмпүйүөн буолар уустук.
Күрэхтэһиибит 5 көрүҥнээх: “Туртас” (аһаҕас планка, оптика), “Тайах” (аһаҕас планка, оптика), “Чубуку” (оптика). Холобур, “Туртас” 100, 200, 300 миэтэрэҕэ ытыллар. Оттон “Тайах” – 300, 400, 500, “Чубуку” – 500, 600, 700 миэтэрэлэргэ. Биир көрүҥҥэ – 9 ытыы.
Быйыл уопсайа 124 киһи кытынна. Сыалбыт (гонг) улахан, “биир бииргэ” курдук буолан, элбэх киһи тапта. Кыттааччы сыл аайы элбээн иһэрэ үөрдэр.
– Арай мин кыттыахпын баҕардахпына, хайаан да “Туртаска”, “Тайахха”, “Чубукуга” – барытыгар киирсиэхтээхпин дуо?
– Суох, санааҥ ханнык көрүҥҥэ сытарынан эбэтэр баҕарар буоллаххына, усунуоһун төлөөтүҥ да (биир көрүҥ – 1700 солк.), барытыгар да буолуон сөп. “Хайаан да барытыгар” диэн суох. Хас биирдии көрүҥ туспа наҕараадаланар.
Бэлиэтээн эттэххэ, быйыл саамай элбэх киһи “Туртас” оптикатыгар кытынна – 65 киһи. Атыттарга – 40-нуу – 50-нуу киһи.
– Оттон бастакы түһүмэххэ кыттыбатах буоллахпына, иккис түһүмэхтэн киирэрим көҥүллэнэр дуо?
– Көҥүллэнэр. Үс түһүмэхтэн икки саамай үчүгэйдик ыппыт түһүмэхтэриҥ түмүгэ учуоттанар. Онон муус устар 12 күнүгэр кэлиҥ, кыттыҥ, сайаапкаҕытын ыытыҥ.
****
СПИРИДОН ЧОЧАНОВ, БИИРДИИЛЭЭН ЫТЫЫГА “ТУРТАС” АҺАҔАС ПЛАНКАТЫГАР 3-С МИЭСТЭЛЭЭХ, ХАМААНДАНАН (“ОХОТНИКИ НА МАМОНТОВ” САЛАЙААЧЧЫТА) – ЭМИЭ 3 МИЭСТЭ:
– Спиридон Спиридонович, эн сааҕа-сэпкэ, ытыыга быһаччы сыһыаннааххын дуо?
– Улахан ытааччы да, булчут да буолбатахпын. Дьон дьон курдук куска, муҥутаан туртаска сылдьабын. Быйыл күрэхтэһии буолар кэмигэр оруобана уоппускаҕа сылдьарым, онон социальнай ситимҥэ күрэхтэһии биллэриитин көрөн баран, “кыттар эбиппин” диэн быһаарынан, “Туртас” көрүҥҥэ регистрацияламмытым. Доҕотторбун кучуйан көрбүтүм эрээри, ким да сөбүлэммэтэҕэ. Олунньу 20 күнүгэр “Сулуска” бэлэмнэнии буолбутугар, “сөп буолар ини” диэн 80 ботуруоннаах тиийэн дьарыктанан баран, начаас ытан бүтэрэн кэбистим. Тугу да таппатаҕым. Көрдөххө, дьон сыалы табар да табар, гонг тыаһа лыҥкынаан олорор. Онон астыммакка куоракка төннөн эбии ботуруон атыылаһан, ол күн иккистээн кэлэн ыппытым, син табар буолбутум эрээри, 200 – 300 м син биир мөлтөһүөр.
– Туох саалааххыный?
– 7,62х39 калибрдаах “Сайга” саалаахпын, судургутук эттэххэ, СКС. Ол сырыттахпына Александр Джурович тиийэн кэллэ, киниэхэ “урут тыаҕа табар буоларым, билигин сыыһа ытабын” диэн эттим. Кини: “Бүгүн халлаан тымныы, оттон тымныыга буулдьа умса түһэр. Күрэхтэһиигэ ытар дьон ботуруоннарын тоҥорботтор, хоойдоругар укта сылдьааччылар”, – диэтэ. Өйүүнүгэр кини сүбэтинэн, 9 ытыахтаах ботуруоммун хоонньубар укта сылдьан баран, ытарбар биирдэ эрэ хостообутум. Ол түмүгэр “Туртас” аһаҕас планкатыгар үһүс миэстэ буоллум. Дьиҥэр, ытыым очукуотунан иккис миэстэҕэ иккиэ буолан тахсыбыппыт эрээри, мин 9 сөкүүндэ хаалан, үһүскэ тэбилинним. Очукуо тэҥнэстэҕинэ бириэмэнэн быһаараллар эбит. Туран эрэ ытыыбар сыыспытым.
****
СПИРИДОН СТАРОСТИН, “СОНОР” БУЛТ КУЛУУБУН УОННА 1-КЫ МИЭСТЭНИ ЫЛБЫТ “ХАЙА БУЛЧУТТАРА” ХАМААНДА САЛАЙААЧЧЫЛАРА:
– Спиридон Спиридонович, эн күрэхтэһии тэрээһинигэр быһаччы үлэлэһэҕин, бэйэҥ да кыттаҕын. Быйыл хайдах ааста?
– Мин маннык күрэхтэһиигэ кыттыбытым быйыл 20-с сыла буолла. Бу курдук булчуттарга аналлаах буулдьа саанан ытар бастакы күрэхтэһии 2006 с. Томпо Хаандыгатыгар буолбута, күрэхтэһии ытыы бырааһынньыгын курдук тэриллибитэ. Салгын саатынан, “тозовканан” уонна улахан саанан ытыы киирбиттэрэ. Ити кэннэ Саха сиригэр буулдьа саанан ытыы сыыйа сайдан, улахан бырамыысыланнай хампаанньалар кыттыһан, күрэхтэр далааһыннанан барбыттара эрээри, хомойуох иһин, сокуон-быраабыла кытаатан, 2012 с. эргин барыта тохтоон хаалбыта. Онтон ыла дьоҕус күрэхтэһиилэр УФСИН стрельбищетыгар ыытыллаллара эрээри, далааһыннара кыра, аҕыйах кыттааччылаах ааһаллара. Маассабастара сүппүтэ.
Онтон ытыы эйгэтигэр Александр Джурович кэлиэҕиттэн улахан сэргэхсийии буолла. УФСИН стрельбищета оҥоһуллубута, ытааччыларбыт снайпинг эйгэтигэр киирбиттэрэ, Арассыыйа, аан дойду чөмпүйэнээттэригэр кыттар буолбуттара, урут суох күүстээх хамсааһын тахсыбыта. Ытыыга үчүгэй көрдөрүүлэммиппит. Биир өттүнэн “Сулус” тутулларыгар ол даҕаны оруолу оонньоотоҕо. Итинник стрельбище булчут дьоҥҥо олус туһалаах.
Бэлиэтээн эттэххэ, кэлин сокуон кытаатан, урукку курдук саанан талбыт сиргэр ыппаккын, бэл бултуу сылдьан. Онон ыччат дьон саанан ытар үөрүйэҕэр “Сулус” курдук анал оҥоһуулаах эрэ сиргэ үөрэнэр кыахтаах. Ол да иһин Александр Джурович туруорсуутунан, билигин “Сулуска” нэдиэлэҕэ икки төгүл (сэрэдэҕэ уонна субуотаҕа) туох да төлөбүрэ суох кэлэн бэйэ саатынан ытан барыахха сөп. Усулуобуйа барыта баар.
– Бу сырыыга дьарыктаммытыҥ дуо?
– Дьарыктана сатыыбын. Саа да настройкалыыбын, холостуойдуу да ытабын. Дьиҥэр, дьиҥнээх ботуруонунан элбэхтик ытыахха наада эрээри, ботуруон сыаналаах.
– “Холостуойдуу” диэн хайдах?
– Сыалы дьиҥнээхтик ытар курдук туттан-хаптан туран чыыбыскын тардаҕыҥ, “фальш-ботуруонунан” ытаҕыҥ.
– Буулдьам ханна тиийэн түһэрин көрбөт буоллахпына...
– Дьиҥэр, сааҥ үчүгэйдик настройкаламмыт буоллаҕына, буулдьа сөпкө түһэр. Ол иһин киһи үксүн чыыбыһын тардарыгар саатын хамсатар буолан сыыһар. Оттон оннук буолбатын туһугар булчут даҕаны, күрэхтэһээччи даҕаны чыыбыһы сөпкө тарда үөрэниэхтээх. Ити дьарык онно туһалыыр.
Саа – табар. Спиридон да холобурун көр – боростуой киһи боростуой “Сайганан” биир күн дьарыктанан баран бастыан сөп. Уопсайынан, саа ытар, оттон табыытын приклад, ол аата ытааччыта, табар дииллэр. Онон дьарыктаныҥ, күрэхтэһиигэ кыттыҥ.
“ОХОТСНАЙПИНГ” БАСТАКЫ ТҮҺҮМЭҔИН ТҮМҮГЭ:
- “Туртас аһаҕас”: 1 м. – Н.А. Семенов, 2 м. – А.Н. Дьячковскай, 3 м. – С.С. Чочанов.
- “Туртас оптика”: 1 м. – А.В. Аммосов, 2 м. – С.С. Кельциев, 3 м. – Н.А. Семенов.
- “Тайах аһаҕас»:1 м. – В.А. Готовцев, 2 м. – А.В. Аммосов, 3 м. – Е.П. Дьячковскай.
- “Тайах оптика”: 1 м. – С.С. Кельциев, 2 м. – Г.Н. Семенов, 3 м. – Д.А. Попов.
- “Чубуку оптика”: 1 м. – А.П. Копытков, 2 м. – Д.А. Попов, 3 м. – А.С. Дубонос.
- “Снайпер севера” (1 килэмиэтиртэн саҕалаан): 1 м. – А.Дж. Данилов – 1 км 900 м; 2 м. – С.С. Яковлев – 1 км. 700 м; 3 м. – В.В. Яковлев – 1 км 500 м.
- “Ночной охотник” 1 м. – Ф.М. Борисов, 2 м. – С.С. Кельциев, 3 м. – П.Д. Троев.
ХАМААНДАНАН ТҮМҮК:
1-кы миэстэ – “Хайа булчуттара”, хапытаан С.С. Старостин;
2-с миэстэ – “Уус Алдан”, хапытаан А.В. Аммосов;
3-с миэстэ – “Охотники на Мамонта”, хапытаан С.С. Чочанов.
Альберт КАПРЫНОВ.
