Ат үрдүттэн оҕунан ытыы - эриэккэс көрүҥ! Дьарыктаныҥ!

Кэлиҥҥи кэмҥэ күрэс төрүт көрүҥнэрэ сайдан иһэллэрэ харахха быраҕыллар буолла. Онуоха, өрөспүүбүлүкэбит салайааччыларын сабыдыаллара сүҥкэн. Ат үрдүттэн оҕунан ытыы Федерацията төрүттэммитэ биир сыл кэриҥэ буолла. Ити кылгас кэм иһигэр атынан сүүрдэн иһэн оҕунан ытыыга Манчаары ооньууларыгар уонна Федерация Кубогар күрэхтэһиилэр буоллулар. Ону таһынан, Монголияҕа “Азия оонньууларыгар” Сахабыт сирин хамаандата тиийэн кытынна. Амматтан Гаврил Александров боруонса мэтээлгэ тигистэ.

Хамсааһын тахсан эрэр. Федерация президенэ А.Д. Петров “2000 “Үтүө дьыала” тэрилтэ генеральнай дириэктэрин быһыытынан материальнай көмөнү, өйөбүлү оҥорууга сүрүн бурҕалдьыны сүгэр. Россия үрдүнэн аҕыс регионнарга ат үрдүттэн оҕунан ытыы федерациялара бааллар.

Бу күннэргэ Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин 1-кы солбуйааччы Александр Жирков ыыппыт сүбэ мунньаҕар “Ат үрдүттэн оҕунан ытыы” тула кэпсэтии буолла. Саха Өрөспүүбүлүкэтин физическэй культураҕа уонна спорка миниистирин солбуйааччы Аида Антонова, төрүт күрэс көрүҥнэригэр  Манчаары Баһылай аатынан Киин дириэктэрэ, Ил Түмэн депутата Геннадий Васильев, ат үрдүттэн оҕунан ытыы Федерациятын президиэнэ Алексей Петров, федерация толорооччу дириэктэрэ Сардаана Жиркова, “2000 Үтүө дьыала” үлэһитэ Лилия Легусина, тренер Петр Неустроев атах тэпсэ олорон кэпсэтиигэ кытыннылар.

Александр Жирков 1994 сылтан норуотун итэҕэлин ылыаҕыттан, күн-бүгүнүгэр диэри Ил Түмэҥҥэ үлэлии сылдьар дириҥ, киэҥ билиилээх, баай уопуттаах бөдөҥ салайааччы быһыытынан бар-дьоҥҥо биллэр.  Саха төрүт культуратын, тылын-өһүн, үгэстэрин сөргүтүүнэн анаан дьарыктанар. 2005 сыллаахха Олоҥхо аан дойду шедеврынан буолуутугар күүскэ үлэлэспитэ, тимири уһаарыы, уһаныы дьарыгын, саха оҕун оҥорууну уонна төрүт оҕунан күрэҕи Олонхо ыһыахтарыгар сыһыаран сөргуттэ. Аны, Аммаҕа Олонхо ыһыаҕар, Тааттаҕа Манчаары оонньууларыгар ат үрдүттэн оҕунан ытыыны аан бастаан көҕүлээн, дьон сэҥээриитэ улаатан эрэр.

Сүрүн иһитиннэриини оҥороругар Александр Жирков ити үөһээ ааттаммыт көрүҥнэр саха төрүт үгэстэрэ, онон сөргүтүллүөх, тарҕаныах тустаахтар диэн эттэ. Ол курдук, ат үрдүттэн оҕунан ытыы эмиэ сахаларга умнуллан баран сөргүтүллэн эрэрин эттэ. Программа буолуон сөптөөх этиилэри оҥортоото: “Оҕунан ытыы туһунан этэр буоллахха, Сахаҕа ох саа булт эрэ сэбэ буолбатах, утарсыы, кыргыс сэбэ этэ. Былыр былыргаттан, Олоҥхо кэмиттэн саҕалаан, тыын өллөйдөһөр дьарык. Абааһы бухатыыра Туйаарыма Куону ойох ылаары кутун уоран баран өрө көтөн истэҕинэ Ньургун Боотур Уот Уһумуну туһааннаах сирин ох саанан быһа ытан кэбиһэн Абааһы уонна Айыы дьонун уруурҕаспат оҥорбута. Ох саа суолтата оннук улахан.

Дыгын дьоно Майаҕаттаҕа кэлэн оҕун тардыалаан көрөн баран, бу киһи дьону куттаары уурбут диэбиттэрэ, онтон киһилэрэ халлаан оройугар көтө сылдьар чыычааҕы тэһэ ытан кэбиспитигэр, ураһаларын биир өттүн хаалларан баран тэскилээн хаалбыттара. Ох саа, үтүө ытааччы оннук үрдүктүк тутуллара. Фольклорга сурулларынан былыр үтүө ох саа үөр да сылгыга барбат этэ.  Үтүө ох сааны былдьаһыы биирдиилээн да боотурдарга, бүтүн аҕа да уустарыгар иирсээн төрдө буолара. Ох саа туттуллар эйгэтэ хаһаахтар кэлиэхтэриттэн лаппа мөлтөөбүтэ, бобуллубута даҕаны. Син биир үҥүүнү, батаһы, куйаҕы сэргэ сэрии сэбин курдук көруллэн. Утарсар кыаҕы мөлтөтө сатааһын хайа баҕарар омукка баара.

Онон билигин Сахаҕа оҕунан ытыы хайа баҕарар көрүҥэ күүскэ сайдыахтаах. Аан дойду таһымыгар тахсарга адьас чугас сылдьабыт. Салгыы кэҥиир туһугар оҕоҕо, ыччакка тиийиэххэ. Оскуолаларга куруһуоктары тэрийтэлээн, күрэхтэһиилэри ыытыахха. Бэйэ оҕунан ытар ордук. Ол күрэхтэһиигэ ситэ тарҕана илик. Билигин бэйэ оҕун оҥостууга өйөбүл баар буолла, күрэхтэр ыытыллар буолан эрэллэр. Ол гынан баран, билигин даҕаны толору олохсуйда диир эрдэ.

Онтон, ат үрдүттэн оҕунан ытыы туһунан этэр буоллахха, бу биһиги омук төрүт үгэспит. Өбүгэлэрбит дьарыктара, үгэстэрэ. Бу көруҥ кэнники кэмҥэ уруулуу омуктарбытыгар спорт, күрэс көрүҥүн быһыытынан түргэнник тарҕанан эрэр. Ордук Орто Азияҕа, монголларга, алтайдарга эмиэ. Ол гынан баран, кинилэр эмиэ саҥардыы, уонтан  эрэ тахса сылтан бэттэх күүскэ ылсан эрэллэр. Онон биһиги улаханнык хаала иликпит, тэҥҥэ олорсор кыахтаахпыт, кыттааччы да, саҕалаһааччы да быһыытынан. Бастакы ситиһиилэрбит бу көрүҥҥэ биһиги чугаспытын, кыахпытын көрдөрөллөр. Онон, бу күрэххэ саха омук бэйэтин суолун-ииһин эрдэттэн тэлэ туруох тустаах.

Ат үрдүттэн оҕунан ытыыны аан бастаан Аммаҕа Олонхо ыһыаҕыттан саҕалаабыппыт. Утарсыы баарын аахсыбакка, Олонхо кэмитиэтин быһаарыытынан. Син биир оннук, 2009 с. эмиэ улахан утарсыыны тумнан туран тимир уустарын, тимири уһаарыыны, уһаныыны Уус-Алдаҥҥа буолбут Олонхо ыһыаҕар киллэрбиппит. Дьон көрдүн, тарҕаттын диэн. Мандартан саҕалаан, бары бастыҥ уустары ыҥырбыппыт. Тимири уһаарыы, уһаныы онтон күүскэ тарҕаммыта. Билигин кинилэри тохтоппоккун. Саха оҕунан ытыыны аан бастаан эмиэ Бүлүүгэ буолбут Олонхо ыһыаҕар киллэрбиппит. Эмиэ Олонхо кэмитиэтин быһаарыытынан. Онно 100 хаамыыттан ыраах ытар киһи суоҕа. Билигин 200-н тахсаҕа ытар буоллулар.

Төрүт үгэстэрбитин сөргүтүү биһиэхэ омук быһыытынан уратыбытын харыстыырбытыгар, күүскэ сананарбытыгар, дьону түмэрбитигэр, төрүт дьарыктарбытыгар тирэнэн төрүт тылбытын-өспүтүн, үгэстэрбитин харыстанарбытыгар, тэнийэрбитигэр кыах биэрэр суолталаах. Федерация тэриллибитэ сөптөөх. Ат үрдүттэн оҕунан ытыынан күүскэ дьарыгырар ис да, тас да дойдуларга тиийэн дьарыктарын, үлэлэрин көрөн, күрэххэ тохтоло суох кыттан иһиэх тустаахпыт. Онон ити этиллибит төрүт көрүҥнэри Олонхо ыһыаҕын, ону таһынан Манчаары оонньууларын программаларыгар киллэрэргэ Национальнай Олонхо кэмитиэтэ туруорсуу оҥордо. Салгыы кэҥиэх тустаахтар. Күрэх аайы өрөспүүбүлүкэ тас өттүттэн күрэстэһээччилэри ыҥыртыахха. Күүстээхтэри кытта күөн көрүстэххэ күүс эбиллэр. Өрөспүүбүлүкэ салалтата, тустаах министиэристибэлэр, улуустар дьаһалталара маны өйүөх, көмө тирэх буолуох кэриҥнээхтэр - диэн Александр Жирков этиитин түмүктээтэ.

Итинтэн салгыы, Алексей Дмитриевич Петров тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ (Артем Александров), спорт министиэристибэтэ (Леонид Спиридонов), Чурапчы института (Иннокентий Готовцев) күрэхтэһиилэри ыытыыга, Нам улууһа (Юрий Слепцов),   Үөдэй нэһилиэгин баһылыга (Иван Гаврильев) база туттарга сир биэрбиттэрин, Россия ат спордугар Федерациятын президенэ Сергей Одиноков кэлэ сылдьан улаханнык биһирээбитин, үс саха атын булуммуттарын, базаларыгар ат үрдүттэн оҕунан ытыыны сэргэ туризмы сайыннарыахтаахтарын, дойду киин регионнарынан, омук дойдуларынан күрэхтэһиэхтээхтэрин, Федерация анал эмблемалааҕын, спорт миниистирин солбуйааччы Аида Константиновна Антонова кинилэр үлэлэригэр, спорт национальнай көрүҥнэрэ сүрүн миэстэни ылалларын, дойдуга аҕыс төрүт көрүҥнэр баалларыттан үһэ саха көрүҥнэрэ буолалларын; Манчаары Киинин дириэктэрэ, Ил Түмэн депутата, спорт Сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Геннадий Анатольевич Васильев оҕолору сылгыһыттар күрэхтэһиилэригэр кытыннарары, Кыргызстаҥҥа күрэхтэһэ барарга бэлэмнэнии барарын, бу сэтинньи ый бүтүүтэ Саха сиригэр казахтар кэлиэхтээхтэрин,  “Азия чемпионатыгар” барарга бэлэмнэнии бара турарын, “Кочевниктар оонньууларыгар” анаан хамаанданан барыы күүтүллэрин; о.д.а. тэрээһин үлэлэри тула сиһилии кэпсэтии буолла. Базаҕа кэлбит улуустары үрдүттэн түһэрэ сытан, федерация аттарынан дьарыктааһын,үөрэтии барыаҕа.  Сахалыы тыыннаах балаҕаннар тутуллуохтара. Чугас улуустар бэйэлэрин аттарын аҕалыахтарын сөп. Аттары элбэтэр сорук турар. Ыраах сытар Бүлүүлэр бэйэлэригэр кииннэммит база туттуохтарын сөп.

Истиҥ кэпсэтиилэр сүнньүлэринэн, Александр Жирков түмүк тылыгар ат үрдүттэн оҕунан ытыы үгүс киһи болҕомтотун тардар; сэҥээриини ылар күрэс көрүҥэ буоларын; ордук Азия дойдуларыгар улаханнык биһирэнэрин;  кэнэ5эс син биир ох саанан ытыы курдук Олимпийскай оонньууларга тиийэ тэнийиэн сөбүн анаан бэлиэтээтэ.

Сүбэ мунньах түмүгүнэн атынан сүүрдэн иһэн оҕунан ытыыга өрөспүүбүлүкэ, Бүтүн Россия уонна норуоттар икки ардыларынааҕы күрэхтэһиилэргэ кыттыылар; физическэй культура, спорт, тыа хаһаайыстыбатын уонна үөрэх, наука министиэристибэлэрин кытта бииргэ үлэлээһин; улуустар ат үрдүттэн оҕунан ытыынан дьарыктанар, эрчиллэр-бэлэмнэнэр базаны тэрийиилэрэ; сылгыһыттар күрэхтэһиилэрин, маастар-кылаастары ыытыы; уопсай үөрэхтээһин оскуолаларыгар үөрэх программатыгар киллэрии; Дьокуускай куорат дьаһалтата уонна Агротехнологическай университет эрчиллэр-үөрэтэр түмсүүлэри, үөрэхтэри, күрэхтэһиилэри ыытыыларын курдук чопчу этиилэр киирдилэр.

Атынан сүүрдэн иһэн оҕунан ытыы – дьикти уонна  ураты күрэс көрүҥэ. Эргиччи кыахтаахтар, сатабыллаахтар, тулуурдаахтар ылсан дьарыктаныахтара, тапталлаах Сахаларын сирин соргулаахтык ааттатыахтара.

Баһылай Посельскай