Чэпчэки атлетикаҕа Саха АССР хас да төгүллээх чөмпүйүөнэ, успуорт бөдөҥ салайааччыта – успуорду уонна үлэни дьүөрэлээһин туһунан.
Быйыл 86-с хаарын уулларбыт Афанасий Алексеев – 1977-1986 сылларга Саха АССР успуорка кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ этэ. Билиҥҥи кэмҥэ сыһыары тутан “успуорт миниистирэ” диэххэ сөп. Успуорт кэмитиэтэ Саха АССР Миниистирдэрин сэбиэтин иһинэн үлэлээбитэ.
Афанасий Егорович Саха сирин успуорка устуоруйатын элбэх кэрэ-бэлиэ түгэннэрин тыыннаах туоһута. Кини биир улахан өҥөтө – Манчаары Спартакиадатын төрүттээһин. Афанасий Алексеев 1964-1971 сыллардаахха “Урожай” успуорт уопсастыбатын бэрэссэдээтэлэ этэ.
– Ити сылларга маассабай успуорду сайыннарыыга түөртэ бастаан – Арассыыйа “Урожай” уопсастыбатын Киин сэбиэтин көһө сылдьар Кыһыл Знамятынан наҕараадаламмыппыт, – диэн кэпсиир. – Ол да буоллар үлэм түмүгүттэн толору астыммат этим. Тыа сирин спортсменнарын түмэр, сомоҕолуур туох эрэ тиийбэт курдуга. “Хапсаҕайы, мас тардыһыытын, атах оонньууларын сайыннарыахтаахпыт, үрдүк таһымҥа таһаарыахтаахпыт. Тыа сирин успуордугар үлэлиир киһи хайаан да итиннэ тугу эрэ тобуллахпына табыллар”, – диэн санаа мэлдьи үүйэ-хаайа тутара. Тыа сирин оройуоннарыгар, сүнньүнэн, сахалар түөлбэлээн олорор буоллахтара.
Афанасий Егорович сүүрүк быһыытынан элбэх ситиһиилэрдээх. Ол курдук 5 000 уонна 10 000 миэтэрэлэргэ сүүрүүгэ Саха АССР чөмпүйэнээттэригэр барыта 17 төгүл бастаабыта. Уһук Илин уонна Сибиир чөмпүйэнээтин түөрт төгүллээх кыайыылааҕа. 5 000 миэтэрэҕэ сүүрүүгэ тыа сирин спортсменнарын ортотугар РСФСР чөмпүйэнээтин үрүҥ көмүс, ССРС чөмпүйэнээтин (эмиэ тыа сирин спортсменнарыгар) боруонса призера.
Афанасий Егорович билигин да сүүрэр, сааскы өттүгэр хайыһардыыр. “Сүүрүү – олоҕум аргыһа, – диир кини. – Наар сибиэһэй салгыҥҥа хаамабын, сүүрэбин, хайыһардыыбын. Успуорду кытта ыкса доҕордоһор киһи үлэтэ-хамнаһа да тахсыылаах буолар”. От ыйын 6-11 күннэригэр Бэрдьигэстээххэ XXI “Манчаары оонньуулара” ыытыллаары тураллар. Ити улахан түһүлгэ бырайыага хайдах үөскээбитин туһунан кини биһиэхэ хас да төгүл кэпсээн турар. Онон бу сырыыга Афанасий Егоровичтан үлэҕэ олохтообут рекордтарын туһунан ыйыталастыбыт.
Үрүйэ Төрдүгэр
– Муома Улахан Чыыстайыгар икки сыл учууталлаабытым, – диэн кини кэпсээнин саҕалыыр. – Нэһилиэк актыбыыһа буолбутум, комсомол сэкирэтээринэн талыллыбытым. Онтон Муома райкомолун сэкирэтээринэн үлэлээбитим. Сайынын оттооһуҥҥа ыччат биригээдэлэрин тэрийэрбит.
Биирдэ атырдьах ыйыгар уоппускам суотугар Үрүйэ Төрдүгэр (Буор Сыһыыга) оттоһо таҕыстым. Итиннэ өрдөөҕүтэ биир охсооччу 1,65 гектары охсон рекорд олохтообут. Оройуон охсооччулара 20 сыл устата ити рекорду куоһарбатахтар. Онон ити рекорду куоһарар киччэм санаалааҕым. Бастаан 3-4 күн эппин үөрэттим. Ити кэмҥэ муҥутаан 90 суотайы охсубутум. Дойдубуттан ыыттарбыт “буускап” хотуурдаахпын. Дэлби элэйбит, эргэрбит былыргы сэп. Ол да буоллар сытыыта сүр.
От охсуутугар рекорду көрөөрү: райком бастакы сэкирэтээрэ Афанасий Старков, “Муома” сопхуос дириэктэрэ, “Социализм суола” хаһыат эрэдээктэрэ Петр Павлов уонна оройуон бастыҥ охсооччулара кэлбиттэрэ.
Пиэрмэ дьиэтигэр хонон баран охсуохтаах сирбитигэр сарсыарда 11 чааска тиийдибит. Сир тыырсан баран алта киһи түһүнэн кэбистибит. Мин харса суох охсубутунан бардым. Хотуурбун сытыылыыр киһилээхпин. Киһим сытыылыыр кэмигэр – кымыс иһэбин уонна арыылаах килиэби, үөлүллүбүт мундуну хабыалаан ылабын. Наар сүүрэр буолан, олох сылайбат курдукпун. Эрчиллэрбэр миигин кытта тэҥҥэ сүүрэр киһи суоҕа. Ол иһин сыһыыга атыыр үөрүн үргүтэн, кэннилэриттэн сырсан бурҕатарым. Онон сөптөөх ноҕуруусканы ыларым. 1961 сыллаахха – 3 000, 5 000 уонна 10 000 миэтэрэҕэ сүүрүүлэргэ өрөспүүбүлүкэҕэ бастаабытым. Ити Муомаҕа үлэлиир кэммэр.
Чэ, от охсуутугар төннүөххэ. Орто үүнүүлээх киэҥ толоон. Биирдэ тэлэйэн барыым уһуна – 250 миэтэрэ, онон төннөн кэлиибэр биэрэстэ аҥаара сири барабын. Хадьымалым кэҥээтэр кэҥээн иһэриттэн сүргэм көтөҕүллэр. Муома оройуонугар сүүрүүгэ элбэх рекорду охсубутум (ол иһигэр сүүрбэччэ сыл куоһарыллыбатах “бытыктаах” рекордтар бааллара).
Киэһэ алтаҕа биригэдьиир охсубут сирбин кэмнээтэ – 1,93 гектары охсубуппун. Сүргэм өссө көтөҕүлүннэ, санаам күүһүрдэ.
– Сотору хараҥарыа, хонор сирбит ыраах, – диэтилэр дьонум. – Оттон эн хараҥарыар диэри оҕус.
Оҕонньорум хотуурбун кыратык таптайа түстэ, сытыылаата. Ол кэнниттэн дьонум хонор сирдэригэр субуруспутунан бара турдулар. Оттон мин, рекорду куоһаран сүргэм көтөҕүллүбүт киһи, охсон куһуйа хааллым.
Уот кыһыл ырбаахылааҕа
Ол охсо туран төрөөбүт нэһилиэгим (Бүлүү Баппаҕаайыта) биир үһүйээнин саныыбын. Үһүйээн төһө да “үһү” диэн төрдүлээҕин иһин – дьиҥ олоххо буолбут түгэн. Нэһилиэкпитигэр Нифонт Иванов-Көлгүүн (Лөкөчөөн) диэн аатырбыт от охсооччу баара. Улахан алаас аҥаарын Көлгүүн соҕотоҕун охсоро, оттон аҥаарыгар 5-6 охсооччу үлэлиирэ үһү. Сыл аайы итинник охсоллоро үгэскэ кубулуйбут. Көлгүүн күн аайы 1,5-2 гектары охсоро.
Биир киэһэ отчуттар күннээҕи ирээттэрин охсон отууларыгар тахсыбыттар. Ол иһэн – Көлгүүн өссө тэтимирэн охсо сылдьарын көрбүттэр. Онтон отууларыгар сынньана сылдьан көрдөхтөрүнэ – оҕонньор кэнниттэн кыһыл ырбаахылаах улахан баҕайы дьахтар охсон куһуйа сылдьара үһү.
Отчуттар көрбөтөхтөрүн көрөн сөрү диэн сөхпүттэр, куттаммыттар. Уоттарын күөдьүтэ охсубуттар, сиэр-туом толорбуттар, иччилэри аһаппыттар. Туох да көстүбэт буола хараҥарыыта: “Мин кыайдым!” – диэн хаһыы иһиллибит. Отчуттар бары саба сырсан кэлбиттэр. Көлгүүн хадьымалга охто сытар эбит. Хотуура ыраах илгиллибит. Саҥарар да кыаҕа суох буола быстыбыт киһини көтөҕөн таһаарбыттар. Көлгүүн үс түүннээх күнү быһа тэллэххэ сыппыта үһү.
– Охсор дьүүлбүн билбэт буолан хаалбытым, – диэн кини кэлин кэпсээбит, – биир кэм инним диэки дайбыырым. Ол туран хараҕым кырыытынан көрдөхпүнэ – халлаан оройуттан уот кыһыл ырбаахылаах дьахтар дьурулаан түстэ да, кэннибиттэн от охсон сырдырҕаппытынан барда. Дьүүлэ-дьаабыта суох хамсанар, арыый мөлтөөтүм да такымнарбын быһа сотуох курдук үлүгэр. “Туох алдьархайа буолла?! Өлөрүм дьэ кэллэ дуу?!” – диэн саныыбын. Дьахтар арыт хаалар курдук, онтон түргэн үлүгэрдик ситэ баттыыр. Арыый тэйиитэ: “Мин кыайдым!” – диэн хаһыытаабытым. Сэниэм быстыбыт буолан турбут сирбэр сууллубутум. Дьахтар сүтэн хаалбыта.
Сарсыныгар кээмэйдээн көрбүттэрэ: үс гектар курдук сир охсуллубут. Хадьымал хара сиринэн көрөн турара үһү. Баар дулҕалары барытын быһыта соппуттар. Көлгүүн оҕонньор хара өлүөр диэри хайҕалга, мааныга, чиэскэ-бочуокка сылдьыбыта. Оҕо сылдьан кинини көрөрүм. Модьу, эт лахса киһи этэ. Чахчы кыанар көрүҥнээҕэ.
“Алексеев биһигини үлэтэ суох хаалларыыһы”
Ити курдук Көлгүүнү саныы-саныы охсо сылдьабын. Халлаан төһө да хараҥаран бардар охсуум тэтимирэн иһэр. Ол эрээри хайдах эрэ эт этим салаһар, ытырыктатабын, Көлгүүн оҕонньор өйбүттэн-санаабыттан арахпат. “Эмиэ халлаантан дьахтар дьурулаан түһэн иэдээн буолаарай?! Аны быстахха былдьаныам”, – диэн санаалар охсуллаллар. Ити курдук дьиксинэ сылдьан күүскэ далайан охсобун. Олох хараҥарыыта хонор сирим диэки сүүрэн тэбинэ турдум.
Сарсыныгар кээмэйдээбиттэрэ – 2,5 гектары охсубут этим. Баҕар сорохтор “сымнаҕас, кылыс оттоох сири охсубута буолуо” диэхтэрэ. Райком сэкирэтээрэ – 22, хаһыат эрэдээктэрэ (урукку өттүгэр гектар кэриҥэ сири охсор киһи) – 54, сопхуос биир стахановец-охсооччута 92 суотайы охсубут этилэр. Онон сымнаҕас оттоох толоон буолбатах этэ. Ити от охсуута оройуон хаһыатыгар сырдатыллыбыта.
Сопхуос салалтата эҕэрдэлээбитэ, махтаммыта. Биэс киилэ ынах арыытынан бириэмийэлэммитим. Рекорд охсубуппуттан сүргэм көтөҕүллэн: “Декада (10 күн) устата 1,5 гектартан түспэккэ от охсуом”, – диэн ыҥырыы таһаарбытым. Сопхуос салалтата үөрүүнэн сөбүлэспитэ. Балтараа гектары күнүс 4 чааска дылы охсоот, кустуу барарым. Түөрт күн 6-7 гектары охсубутум кэннэ: “Бу Алексеев сайын охсор сирбитин бүтэрииһик”, – диэн сопхуос охсооччулара бырачыастаабыттара.
Инньэ гынан уопсай сүбэнэн от мунньуутугар ыыттылар. Икки күн иккилии гектары мустум, бугуллаатым. Дьахталлар “үлэтэ суох буолсубут” диэн эмиэ тохтоттулар. Үксэ инчэҕэй сир буолан бугуллары чорооҕунан туттараллара. Онон миигин чороох быһыытыгар ыыттылар. Күннээҕи былаан – 350 чороох. Титириктэри балтараа миэтэрэ уһуннаах гына быһан, хатырыгын ыраастаан, батары анньар гына төбөлөөн бэлэмниигин, отууга аҕалан дьаарыстыыгын. Үс күн тыһыынчалыы чорооҕу бэлэмнээтим. “Олус элбээтэ”, – диэн суланан тохтоттулар.
Инньэ гынан Муомаҕа 22-23 сааспар олохтообут рекордум турбута 65 сыл буолан эрэр. Саха сиригэр күҥҥэ 2,5 гектары охсубут охсооччу туһунан истэ иликпин. Өрөспүүбүлүкэтээҕи “Урожай” уопсастыба бу соторутааҥҥа диэри от охсуутугар күүлэйдэри тэрийэрэ. Ити күүлэйдэргэ, мин истэрбинэн, 2 гектар кэриҥэ иэннээх сири охсубут охсооччу суох. Онон “син охсо сатаабыт эбиппин” диэн сананабын.
Федор РАХЛЕЕВ.
