От ыйын 26 күнүгэр Парашютист күнэ бэлиэтэннэ. Устуоруйа кэрэһилииринэн, парашют идиэйэтэ бастакынан 1485 сыллаахха Леонардо да Винчига кэлбит. Онтон араас матырыйаалы туһанан үөһэттэн ыстаныы бастакы холонууларын французтар оҥорбуттар эбит. Ол курдук, 1620 сыллаахха хаайыылаах Лавен бырастыынанан шатер оҥостон, ууга ыстанан куоппут. Оттон 1777 сыллаахха өссө биир хаайыылаах француз Фонтаж диэн бэрэпиэссэр “көтөр былааһын” сиргэ түһэрэр эспэримиэнигэр кыттан турар. Дьиҥ парашютунан бастакы ыстаныыны 1797 сыллаахха салгын саарыттан 680 миэтэрэ үрдүктэн Андре-Жак Гарнерен оҥорбут. Дьэ, онон халлаантан оһолломмокко сиргэ түһэр ньыманы өссө XV үйэттэн баһылыы сатаабыттар эбит.
Оттон Саха сиригэр парашютунан ыстаныы 1984 сыллаахтан саҕаламмыт. Бастакы начаалынньык Борис Петрович Мишуров эбит. Хамандыыр – Александр Иванович Самохин. Оччоттон баччаҕа диэри энтузиаст дьон баар буолан, бу көрүҥ сайдан кэллэ. Улахан туох да өйөбүлэ суох бэйэлэрин истэригэр “буһа” сылдьаллар. Баҕалаах киһи элбэх эрээри, дьарыктанарга сөмөлүөт суоҕа атахтыыр. Бүтэһигин былырыын көппүттэр. Парашютунан ыстаныыга туох ирдэбил баарын, үөрэтии хайдах быһыылаахтык барарын туһунан спортсмен парашютистан, инструктор Александр Корякинтан ыйыталастым.
– Александр, бэйэҥ хаһааҥҥыттан ыстанаҕын?
– 2001 сылтан ыстанабын. Дьокуускай куорат 21-с оскуолатыгар үөрэммитим, биирдэ ким эрэ “Парашютунан ыстана бардыбыт” диэн кучуйбутугар, бүтүн кылааһынан баран, холонон көрбүттээхпит. Оччолорго ыстаныы баара-суоҕа 100 солкуобай этэ. Онно бастакы адреналины хаппыт түгэним бу баарга дылы. Тута курдаттыы ылларан, билиҥҥэ диэри сөбүлүүр дьарык эрэ буолбакка, идэ оҥостон сылдьабын. Инструкторынан 2011 сылтан үлэлиибин.
– Билигин тоҕо көппөккүт, дьону үөрэппэккит?
– Сөмөлүөт суох. Биһиэхэ сөп түбэһэр хампаанньалар, дьиҥэ, бааллар. Ол эрээри сыана барыта үрдүү турар кэмигэр билигин төһө харчыга көтүтэллэрэ биллибэт. Лииньийэҕэ турар сөмөлүөттэр, лүөччүктэр бааллар эрээри, төрүт көҥүллэммэт. Аны атын хампаанньалардыын үлэлэһиэхпитин парашютистарга сатамньыта суох сирдээхтэр. Ырааҕа да бэрт, 40 мүнүүтэ көтүөх диэтэххэ, сыанатыгар эмиэ охсон таһаарар. Ол барыта парашютунан ыстанааччылар үрдүлэринэн буоллаҕа дии. Күн аайы 10-тан тахсалыы киһи ыйыталаһар. Баҕалаах наһаа элбэх. Көппөтөхпүт сылтан орто.
– Үөрэтии хайдах барарый, туохтан саҕаланарый?
– Аан маҥнай Саха сиригэр парашютизм устуоруйатын кэпсиибит. Тэрил хайдаҕын, туохтан турарын, быһатын эттэххэ, тэхиниичэскэй туругун үөрэтэбит, көрдөрөбүт. Онтон түөрүйэҕэ киирэбит. Онно хайдах парашюту сааһылыыртан саҕалаан сиргэ тэбинэ түһүөхтэригэр диэри барытын сиһилии быһаарабыт. Ыксаллаах балаһыанньаҕа хайдах хамсаныахтаахтарын, тугу гыныахтаахтарын барытын үөрэтэбит. Мин ыстаммытым 20-тэн тахса сыл буолла да, биир да ыксаллаах балаһыанньа үөскээбэтэҕэ. Ол эрээри олоххо арааһынай буоллаҕа дии, төһө да икки парашюттааҕыҥ иһин, барытыгар бэлэм буолуохха наада. Саҥа кэлбит дьоҥҥо хас хамсаныыны автоматизмҥа тиийиэр диэри хатылатабыт, ыксалга толкуйдуу барбаттарын курдук. “Үөһээ салгыҥҥа кыайыы аллара сиргэ оҥоһуллар” диэн бэргэн этиилээхпит. Үөрэтиини бэнидиэнньик, сэрэдэ, бээтинсэ күн ыытабыт, биир күн иннинэ сочуот тутабыт, оттон өрөбүллэргэ ыстанабыт.
Саамай улахан ноҕурууска атахха буолар. Сүрүн үөрэхпит – сиргэ икки атаҕынан тирэнэ түһүү. Сорохтор ирдэбили толорботтор. Ол түмүгэр эчэйиэхтэрин сөп. Оннук түгэн биирдэ эмэ тахсар. Дьарык саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри попугай курдук этэр этиим “Атаххытын холбуу тутуҥ” диэн. Бу – атахпытынан сир кырсын этэҥҥэ булар саамай туттар ньымабыт.
– Сиргэ түһүүнү туохха тэҥниэххин сөбүй? Өйдөбүл баар буоларын курдук.
– Парашютист, ортотунан, чааска 18 км барар. Сиргэ тирэнэ түһүү икки миэтэрэ үрдүктэн күүскэ ыстаммыкка тэҥнээх буолуон сөп. Успуорт тиэхиньикэтинэн киһи быдан сымнаҕастык түһэр. Бастакы ыстаныы кимиэхэ да үчүгэйдик табыллыбат. Уопуттан кэлэр.
– Ыстанаары туран аккаастанар дьон баар буолаллар дуо?
– Инструктордаабытым 10 сыл буолла, бу кэм тухары, мин өйдүүрбүнэн, үс киһи аккаастаммыта. Биллэн турар, куттал баар бөҕө буоллаҕа дии. Ол эрээри сөмөлүөккэ олоруста, ыстанаары миэстэтиттэн турда да, ол аата, бу киһи бэлэм диэн. Саарбахтыыр дьону күүспүтүнэн умса анньыбаппыт, уоскутабыт, кэпсэтэбит, ыстанарыгар тиһэҕэр диэри көмөлөһөбүт. Ончу аккаастанар буоллаҕына, күһэйбэппит.
– Туох ирдэнэрий, ханнык ыспыраапка нааданый? Тиис туруга үчүгэй буолуохтаах диэни истибитим.
– Мин бастаан ыстанарым саҕана ыспыраапка бөҕөтүн ирдииллэр этэ. Тиис туруга улахан оруолу оонньообот. Билигин ким да ыспыраапка ирдээбэт, сүрүнэ диэн – страховкалаах буолуоххун наада, онон бүтэр. Кэлбит киһи сирэйин-хараҕын олоруутуттан, тутта-хапта сылдьарыттан тута көстөр, спортивнай эттээх-сииннээх киһи эмиэ биллэр. Ол эрээри соччо кыаҕа суох буолан баран, наһаа баҕалаах дьон баар буолаллар. Ону эмиэ үүрбэккин. Үөрэх кэмигэр ким эрэ түргэнник ылынар, кимиэхэ эрэ эбии болҕомто ууруоххун наада. Үөрэҕи барытын ДОСААФ-ка Бестужев-Марлинскай аатынан уулусса 5 №-гэр ыытабыт. Сэбиэскэй кэмтэн онно базаланаллар. Бэйэбит 20 парашюттаахпыт, 10 саппаас баар. Спортсменнарга аналлаах парашют урут 3 баара, билигин биир эрэ ордон сылдьар. Онон, эрэйдээх соҕус. Биир парашют сыаната – 200 тыһыынча, спортивнай өссө ыарахан.
Инбэнтээр сылга иккитэ толору тэхиниичэскэй көрүүнү ааһар, инструктордар бары уопуттаахтар.
– Ордук хас саастаах дьон кэлэр?
– Ортотунан 20-40-гэр диэри саастаах дьон кэлэр. Эр дьон, дьахтар араастаһыыта тэҥ буолуо. Иккистээн-үһүстээн кэлэллэр, спортсмен буолуохтарын баҕараллар.
– Үөрэтии сыаната төһөнүй?
– Былырыын 5 тыһыынча этэ. Быйылгы сыана биллибэт. Ыстанар сирбит Нөмүгүгэ баар, дьон үксэ билэр. Өрүс барыытыттан, тыалтан-куустан тутулуктанабыт, үгэс быһыытынан, парашютунан ыстаныыны бэс ыйын 1 күнүгэр арыйабыт.
– Биир ыстаныыга хас эппиэттээх киһи кыттарый?
– Сөмөлүөккэ киирбит киһи сири булуор диэри кэтэбилгэ сылдьар. Сөмөлүөккэ 8 киһини ылабыт. Биир ыстаныыга салайааччы, старт дьуһуурунайа, аллара былаһаакка дьуһуурунайа, медик кытталлар. Түспүт киһи этэҥҥэ буоллаҕына, икки илиитин өрө уунар; оттон биир илиитин ууннаҕына, ол аата, тугун эрэ өлөрбүт диэн өйдөнөр. Соҕотохтуу ыстаныы эрэ буолбакка, бөлөҕүнэн акырабаатыка диэн баар. Ол эрээри дьону мунньар уустук: аҕыс хас киһини булуоххун наада. Ону таһынан инструкторы кытта ыстаныахха сөп. Ол төлөбүрэ ыарахан буолар, холобур, Москубаҕа – 10-12 тыһыынча.
– Хас миэтэрэттэн ыстаналларый уонна төһө бириэмэнэн сири булалларый?
– 900 миэтэрэ үрдүктэн парашютист, ортотунан, 2 мүнүүтэ 40 сөкүүндэнэн сиргэ тиийэр. Ыйааһыннаах киһи арыый түргэнник түһэр. Ол аата, быһа холоон 3-5 мүнүүтэ буола-буола үөһэттэн киһини ыытан иһэҕин. ДОСААФ лүөччүктэрэ үчүгэйдик көтүтэллэр, барытын билэллэр да буоллаҕа. Парашютист ыйааһына саамай ыараабыта 120 кг, чэпчээбитэ 40 кг буолуохтаах. 15 саастарыттан ыстаналлара көҥүллэнэр. Халыҥ таҥас, кааска, бэрчээкки, халыҥ уллуҥахтаах, үрдүк сотолоох бачыыҥка ирдэнэр. Хаамыраны кааскаҕа иилэн көтөөрү гыналлар, саҥа ыстанар киһиэхэ оннук көҥүллэммэт. Парашют быата-туһаҕа иилистэн хаалыан сөп. Уопуттаах эрэ парашютистар хаамыра кэтиэхтэрин сөп.
– Успуорт эрэсэрээтин ыларга туох ирдэнэрий?
– 3-с эрэсэрээти ыларга үстэ ыстанаҕын, онтон биирин күрэхтэһиигэ оҥоруохтааххын. 2-с эрэсэрээккэ 20 сөкүүндэ иһигэр иккилиитэ уҥа, хаҥас өттүгэр “испирээл” оҥороҕун уонна бэлиэтэммит кириэстэн (сиргэ кыһыл таҥаһынан улахан бэлиэ) 20 миэтэрэ иһинэн түһүөхтээххин, оттон 1-кы эрэсэрээти ыларга 12 сөкүүндэ иһигэр иккилиитэ уҥа, хаҥас сальто оҥороҕун, кириэстэн 5 миэтэрэ иһинэн түһэҕин.
– Күрэхтэһии төһө буоларый?
– Күрэхтэһиилэри бэйэ икки ардыгар ыытабыт, куорат уонна өрөспүүбүлүкэ таһымнаах буолаллар. Саха сиригэр парашютизм Мииринэйгэ уонна Алдаҥҥа сайдыбыт. 2015 сылтан “Уһук Илин рекорда” диэн ыытар буолбуппут. Биһиги уокурукпут эрэ дьоно кытталлар, бастаан 25 киһи кыттыбыта, онно Саха сириттэн үһүө этибит. Онтон Москубаҕа буолбут көтүүгэ 45 кыттааччы мустубута. Бэйэ-бэйэбитин кытта үчүгэйдик билсэбит.
– Бэйэҥ хаста ыстанныҥ, ааҕаҕыт дуу?
– Мин 898 ыстанным. Бастакы 100 ыстаныы үбүлүөйдээх ыстаныы диэн буолар. Сиргэ түстэххинэ, санныларыгар сүгэллэр, саппаас парашюккунан сымнаҕас миэстэҕэ охсоллор. Ону даҕаны эйигиттэн элбэхтэ ыстаммыт киһи охсор бырааптаах. Дьоҥҥор сибиэһэй орбуус сиэтэҕин. Ол курдук, хас 100 ыстаныы ахсын бэлиэтээн иһэҕин. Оннук үтүө үгэстээхпит.
– Эн идэм парашюту кытта сыһыаннаах диэбитиҥ, ханна үлэлиигиний?
– Эрэгийиэннээҕи быыһыыр көрдүүр базаҕа үлэлиибин, Росавиация иһинэн баарбыт. Холобур, бу сайын сүппүт уонна сууллубут бөртөлүөттэри биһиги базабыт көрдөөбүтэ. Суһал ыҥырыыга бэлэммит, симиэнэнэн биирдии суукка үлэлиибит. Сөмөлүөппүт – Ан-26, быыһыыр биригээдэ 3-4 киһиттэн турар, икки быыһааччы, биир быраас. Уопсайа 15 киһи үлэлиир. Тохтоло суох эрчиллэбит, саалаҕа дьарыктанабыт.
– Билигин анаан дьарыктанар дьон төһө элбэххитий?
– Бу успуорт көрүҥэ энтузиастарга тирэнэн турар диэххэ наада. Өскөтүн биһиги хамсанан бүттэхпитинэ, парашютизм букатын да тохтуур, симэлийэр чинчилээх. Спортсменнар, арааһа, 10 тарбах иһинэн буолуохпут. Сэбиэскэй Сойуус ыһыллыбытыгар, кэмиэрчэскэй көтүүнэн ДОСААФ кэм үп киллэринэр эбит. Онтон барыта бобуллан, парашютунан эрэ ыстанааччылар өҥөлөрө хаалбыт. Федерация тэринэн, киирбит үбү-харчыны төһө кыалларынан успуорт сайдыытыгар туһаайабыт. Барыта син биир эргэрэр, туттуллар буоллаҕа.
– Кыһын аастаҕына, бастакы ыстаныыны күүтэр буолуохтааххыт?
– У-уу, күүтэн буоллаҕа! Кулун тутар ыйтан ыстанан барабыт уонна сэтинньигэ биирдэ түмүктүүбүт. 4 ый ыстаммат курдук буолабыт. Саас бастакы көтүүгэр биһиэхэ даҕаны дьаарханыы, куттаныы баар буолар. Онтон сөмөлүөт аана арыллаатын, салгыны түөһүҥ муҥунан эҕирийээккин кытта, сир икки халлаан икки ардыгар көҥүл көтүүгэ уйдара түһэҕин. Киһи истириэһин устарыгар, сылааны таһаарарыгар олус туһалаах. Сиргэ түстэххинэ, адреналин хабаҕын, дуоһуйаҕын, өссө ыстаныаххын баҕараҕын.
– Дьонуҥ парашютунан ыстаммыттар эбит дуо?
– Эдэр сылдьан аҕам уонна кэргэним ийэтэ ыстаммыттар. Парашют мин аналбын – Анастасияны – көрүһүннэрбитэ. Кини 2008 сыллаахха ыстана кэлбитэ. Мин оччолорго спортсмен бөҕөбүн, хайа! Билигин икки оҕолоохпут, кэргэним кыратыгар олорор. “Хаһан ыстанабын?” диэн миигин сулуйар. Оҕолорбут улааттахтарына, эмиэ илдьэрбит буолуо (күлэр).
Халлаан холбообут ыала элбэхпит.
