Мэҥэ Хаҥалас улууһун успуорка кэмитиэтигэр бэрэссэдээтэлинэн, СӨ Чэпчэки атлетикаҕа федерациятын вице-бэрэсидьиэнинэн, Дьокуускай биир бастыҥ успуорка оскуолатын дириэктэринэн үлэлии сылдьыбыт, билигин Сунтаар Кириэстээҕэр оскуола дириэктэринэн үлэлиир Павел Васильев – чэпчэки атлетика туһунан аһаҕас кэпсээнэ.
11 оҕолоох дьиэ кэргэнтэн
– Павел Васильевич, кэпсэтиибит саҕаланыытыгар, баһаалыста, бэйэҕин кыратык билиһиннэр эрэ.
– Сунтаар Кириэстээҕиттэн төрүттээхпин. 11 бииргэ төрөөбүттэрбит (4 кыыс, 7 уол). Ийэлээх аҕам этэҥҥэ сылдьаллар, доруобайдар, сайылыктарыгар олороллор. Ийэм 82 саастаах, оттон аҕам – 86.
Кэргэним – Мэҥэ Хаҥалас Павловскайа (Нөөрүктээйи нэһилиэгэ). Онон, аармыйа кэнниттэн Павловскайга үлэлээбитим. Сопхуоска успуорт-инструкторынан, оскуолаҕа аҕыйах чааһы биэрэ-биэрэ. Биллэр спортсмен, тэрийээччи Афанасий Илларионов көҕүлээһининэн чэпчэки атлетиканан күүскэ дьарыктанан барбытым. Өрөспүүбүлүкэҕэ – 400, 800 уонна 1 500 миэтэрэлэргэ бастаабытым. Павловскайга саҥа кэлиибэр Татьяна Жиркова, Анастасия Сыромятникова 9-с кылааска үөрэнэ сылдьаллара. Хайыһардьыт кыргыттары, этэргэ дылы, чэпчэки атлетикаҕа кучуйбутум. Кэлин миэхэ Анастасия Сыромятникова быраата Вася Спиридонов дьарыктаммыта. Арассыыйа супермарафоҥҥа чөмпүйүөнэ, икки төгүллээх үрүҥ көмүс призера, супермарафоҥҥа аан дойду чөмпүйэнээтин икки төгүллээх кыттыылааҕа, ультрамарафонец Василий Афанасьевич – билигин, СӨ чэпчэки атлетикаҕа сүүмэрдэммит хамаандатын сүрүн тириэньэрэ.
– СӨ Чэпчэки атлетикаҕа федерациятын вице-бэрэсидьиэнэ, Бүтүн Арассыыйатааҕы кылаастаах судьуйа, Дьокуускай киинигэр турар, элбэх чөмпүйүөн үүнэн тахсыбыт успуорт 1-кы №-дээх оскуолатын дириэктэрэ – тоҕо эмискэ Сунтаар Кириэстээҕэр үлэлии бардыҥ?
– 2016 сыллаахха Сунтаар баһылыга Анатолий Григорьев дьиэбэр кэлэн: “Дойдугар оскуола дириэктэринэн үлэлии барыаҥ этэ. Онно саҥа таас оскуола тутуллуохтаах, бырайыагыттан саҕалаан үлэлэһэн барыаҥ этэ”, – диэбитэ. Ити олус соһуччу этэ, ол иһин күлэ-үөрэ: “Чэ, эһиил биэнсийэҕэ таҕыстахпына”, – диэбитим. Ити, көнөтүнэн эттэххэ, “отмазка” этэ буоллаҕа. Онтум, Анатолий Васильевич эһиилигэр (2017 с.) эмиэ тиийэн кэлбитэ. Толкуйдаан баран сөбүлэспитим, “дойдубар суолбун-ииспин хаалларыахха” диэн санааттан. Тута оскуола бырайыагар үлэлэһэн барбытым, 2018 сыллаахха бастакы сыбаайа түспүтэ. 2019 сыл сааһыттан үлэ саҕаламмыта. Пандемия мэһэйдээн, ол оскуола быйыл саас үлэҕэ киирдэ. Сунтаарга суох оскуола. Оскуолаҕа успуорт былаһаакката уонна стадион оҥорторбутум. Киһи киэн тутта көрөр, күүскэ үлэлиэн-хамсыан баҕарар, үөрэтэр тэрилинэн, оборудованиенан толору хааччыллыылаах бэртээхэй оскуола.
Сайсарыга үөскээбит санаа
– СӨ Чэпчэки атлетикаҕа федерациятын эһиги сүүрэн-көтөн тэрийбиккит дии?
– Оннук, урукку өттүгэр федерация суоҕа. “Дьулуур” диэн сүүрүүнү таптааччылар кулууптара баара. Кулуубу Александр Тыллар диэн сүрдээх энтузиаст, элбэх идиэйэлэрдээх салайааччы үлэлэппитэ. Ити кулууп федерация курдук олус үчүгэйдик, таһыттан көмөтө суох үлэлиирэ. Уһун дистанцияларга сүүрүүлэри тэрийтэлээн эҥин.
Мин 1999 сыллаахха Тыа хаһаайыстыбатын Академиятыгар үлэлээбитим. Онно Артур Феофановтыын манежка дьарыктанарбыт. Кинилиин Сайсары күөлү уһаты-туора хаама сылдьан кэпсэтэрбит, сүбэлэһэрбит. Онтон, сүбэлэһэн, биир санааҕа кэлэн, оччотооҕу Успуорт кэмитиэтин (Госкомспорт РС(Я)) бэрэссэдээтэлэ Александр Керемясовка киирэ сылдьыбыппыт, федерация тэринэр санаалаахпытын эппиппит. Кини: “Уолаттар, кытаатыҥ”, – диэн этиибитин тута өйөөбүтэ. “Федерация салайааччытыгар кандидатуралааххыт дуо?” – диэн ыйыппыта. Онно Александр Пахомов аатын ааттаабыппыт. Мэҥэ Хаҥалас успуорт кэмитиэтигэр үлэлиир кэммэр Александр Алексеевич оройуон сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлиирэ. Кини биһиги этиибитин быһа гымматаҕа.
Онон, федерация 2000 сыллаахха тэриллибитэ. Бары докумуоннары бэлэмнээбиппит, регистрацияламмыппыт, устааптаммыппыт. Мин федерация вице-бэрэсидьиэнинэн буолбутум. Ити курдук, Александр Алексеевич 2006 сыллаахха Москубаҕа барыар диэри үлэлээбиппит. Ол кэнниттэн федерация салайааччытынан Ньургун Тимофеев үлэлээбитэ. Ньургун Семенович сүүрүк этэ, урукку өттүгэр 800 миэтэрэ дистанцияҕа илин-кэлин түсүһэрбит.
Владивосток уонна “Азия оҕолоро”
– Соторутааҕыта “Азия оҕолоро” оонньууларыгар сылдьан кэллиҥ. Ол туһунан, баһаалыста, сэһэргии түс эрэ.
– Биир социальнай ситимҥэ “Дети БезобрАзия” диэн ааттаммыт матырыйаалы аахпытым. Ирина Николаева диэн ааптар “таракааннар” эҥин тустарынан суруйбут этэ. Итинник, этэргэ дылы, хараҥа эрэ кырааскаларынан ойуулуур дьону сөбүлээбэппин.
Миигин оонньууларга Приморскай кыраай тэрийээччилэрэ бэйэлэрэ ыҥырбыттара. “Атах оонньууларыгар Бүтүн Арассыыйатааҕы категориялаах судьуйа наада”, – диэн. Арай “кыттааччылары түһэрии, тырааныспарынан хааччыйыы боппуруостара үчүгэйдик толкуйдамматахтар” диэҥҥэ сөбүлэһэбин.
Оҕолору Владивостоктан 35 килэмиэтир тэйиччи сытар “Океан” оҕо киинигэр түһэрбиттэрэ. Оттон тириэньэрдэр, биһигини, судьуйалары кытта Русский диэн ааттаах арыыга олорбуттара. Тириэньэрдэр сарсыарда алтаҕа таксинан “Океан” лааҕырга айанныыллара. Онно аҕыска тиийэн иитээччилэртэн – оҕолору ылаллара. Дьэ, уонна оптуобустарынан күрэхтэһии ыытыллар миэстэлэригэр айанныыллар. Ол оптуобустар киэһэ алтаҕа биирдэ төннөллөр. Спортсмен оҕо, холобур, күнүс биир чаастан күрэхтэһиэхтээх. Кини ол чааска диэри сынньанарын оннугар – сарсыардаттан стадиоҥҥа хас да чаас устата сылдьар. Дьокуускайга оптуобустар 10-15 мүнүүтэ буола-буола күрэхтэһии эбийиэктэригэр кэлэ-бара сылдьаллара дии.
Онтон, күрэхтэһиилэр тэрээһиннэрэ үчүгэй. Холобур, атах оонньуулара бэрт тэрээһиннээхтик, дьип-дьап курдук ыытыллыбыттара. Волонтердар олус үчүгэйдик үлэлээбиттэрэ. Оонньуулары үөрүүлээхтик аһыы сиэрин-туомун олус сөбүлээбитим. Биһиэхэ, Дьокуускайга, “Азия оҕолоро” үөрүүлээхтик аһыллар-сабыллар тэрээһиннэриттэн астыммат этим. Киһини сылатардыы аһара уһуннук-киэҥник, тыйаатыр туруоруутун курдук, эбиитин таайтарыылаах сценарийдаах ыытыллаллара. Успуорт диэн успуорт буоллаҕа – түргэн-тарҕан, тэтимнээхтик туттуу. Итинник тэрээһиннэр эмиэ ол сиэринэн сууххайдык ыытыллыахтаахтар. Ити, бастатан туран, оҕолорго аналлаах тэрээһин буоларын умнуо суохтаахпыт. Владивостокка аһыллыы сиэрэ-туома санаам хоту ыытыллыбыта. Саха сирин циркэтин оҕолоро тэрээһини биллэ тупсарбыттара.
Арай Владивостокка, биһиэхэ курдук, оонньуулар тула ажиотаж суоҕа. Ол өйдөнөр. Владивостогы успуорт, култуура улахан түһүлгэлэринэн соһуппаккын. Уһук Илин саамай улахан пуорда, “Транс-Сибиир” сүрүн тимир суолун тиһэх пууна, Чуумпу акыйаан флотун базата.
Оттон биһиги “Азия оҕолоро” тэрээһин тыынынан олорооччубут дии. Туох баар хайысха, инфраструктура улахан түһүлгэ үчүгэйдик ыытылларын туһугар үлэлээччи. Итини кэллиэгэлэрбит да бэлиэтииллэр, үтүө тылларынан ахталлар, Саха сиригэр кэлиэхтэрин баҕараллар. Күрэхтэһии тэрээһинин эрэ буолбакка, дьон-сэргэ истиҥ сыһыанын, ыалдьытымсах майгытын бэлиэтээбиттэрэ. Ити өттүнэн көрөр буоллахха – Саха сирэ сүүйүүлээх.
Оҕо успуорда
– Итинтэн сиэттэрэн, оҕо успуордун туһунан кэпсэтиэх. Чэпчэки атлетикаҕа балаһыанньа хайдаҕый?
– 1-кы №-дээх оҕо успуорка оскуолатыгар – оҕолору чэпчэки атлетиканы сэргэ баскетболга, гимнастикаҕа уонна буоксаҕа дьарыктаабыттара. Онон, чэпчэки атлетиканы эрэ буолбакка, ити көрүҥнэр кыһалҕаларын эмиэ билэбин дии саныыбын.
Билигин, чэпчэки атлетиканан дьарыктанарга туох баар усулуобуйа баар. Ама бэртээхэй стадионнардаах, ичигэс манежтардаах, успуорт кииннэрдээх олороммут “усулуобуйа суох” диирбит сүрэ бэрт ини. Нууччалаатахха “шикарные условия”. Ааспыт үйэ 80-с сылларыгар хайдах усулуобуйаҕа дьарыктаммыппытын кытта хайдах да тэҥнээбэккин. Оччотооҕу сүүрүк оттоон кэлэн баран – успуорт маастарын нуорматын туттарара. Ити анекдот буолбатах, олоххо баар суол. Билигин спортсменнар сылы эргиччи үөрэтэр-эрчийэр тэрээһиннэргэ сылдьаллар. Ити тэрээһиннэр үгүстэрэ соҕуруу ыытыллаллар.
Онон, билигин спортсменнар олус үчүгэй усулуобуйаҕа дьарыктаналлар. Ол гынан баран, этэргэ дылы, ытанар-соҥонор, суланар-суҥхарар тириэньэрдэр билигин да бааллар. Мин көрүүбэр ити – орто баайыылаах тириэньэрдэр. Татьяна Жиркова дуу, Петр Нечаев дуу суланар-суҥхарар саҥаларын истибитиҥ дуо? Истиэҥ суоҕа. Кыһалҕа, этэргэ дылы, төбөҕө баар. Оттон кинилэр үлэлииллэр, үлэлииллэр уонна үлэлииллэр. Сүүрүү, дьарык методикаларыгар билигин туох да кистэлэҥ суох. Туох барыта аһаҕас. Баһаалыста, үөрэт, тускар туһан, видео да устуулар бэрт элбэхтэр.
Уһун дистанцияларга биллэр-көстөр ситиһиилэрдээхпит. Бу дьиссипилиинэ спортсменнара үксүн соҕуруу дьарыктаналлар. Кылгас да дистанцияларга сүүрүүгэ успуорт маастардара таҕыстылар. Ити дистанцияларга Саха сиригэр дьарыктаныахха сөп. Спринтер сөптөөх килиимэккэ эбэтэр хайалаах сиргэ дьарыктанара ирдэниллибэт. Тириэньэр Борис Ильин – Арассыыйа чөмпүйүөннэрин иитэлээн таһаартаата. Майаҕа олорон эрэ. Уһуну уонна үстэ төхтүрүйэн ыстаныыга (тройной) саха оҕолоро хаһан Арассыыйаҕа инники күөҥҥэ сылдьыбыттарай?
Спринт уонна супермарафон
– Кылгас дистанцияларга Саха сирин сүүрүктэрэ соҕуруу эрэгийиэн спортсменнарын кытта тэҥҥэ илин-кэлин түсүһэр кыахтаахтар дуо?
– Оҕолорго кылгас дистанцияларга (мэһэйдээх сүүрүүлэри киллэрэн туран) ситиһиилэрдээхпит. 100 миэтэрэ дистанцияҕа Кэбээйи уола Слава Егоров успуорт маастарын нуорматын толорбута. Кини эстэпиэтэҕэ Арассыыйа чөмпүйэнээтин призера буолбута. Иркутскай уобалас хамаандатын састаабыгар киирэн.
Кэбээйигэ, дьиҥинэн, дьарыктанар усулуобуйа, сүүрэр манеж эҥин суох. 20 эрэ миэтэрэ усталаах успуорт саалалаахтар. Онон, Кэбээйи оҕолоро кыһалҕаттан кылгас дистанцияларга сүүрэллэр, үрдүгү ыстаныынан эҥин дьарыктаналлар.
Уһун дистанцияларга, супермарафоннарга ордук табыллан сүүрэрбит өйдөнөр. Итиннэ морфологиябыт (антропология чааһа) да, физиологиябыт да барыта сөп түбэһэр. Сахалар бары оннукпут диэбэппин. Холобур, сүүрүк Наталья Леонтьева соҕуруу эрэгийиэн кыргыттарыттан быһыытынан-таһаатынан, илиитэ-атаҕа уһунунан хаалсыбат.
– 60 сааһын лаппа ааһыар диэри күрэхтэспит аан дойду кылаастаах успуорт маастара, быраас идэлээх Семен Дедюкин: “Тыйыс айылҕалаах сиргэ олорор сахаларга, нууччалаатахха “белково-жировой обмен веществ” баар, онон уһун дистанцияларга табыллан сүүрэбит, – диэбитэ.
– Ити сымыйа буолбатах, баар дьыала. Итини таһынан кылгас дистанцияларга туһалыыр “дэлби тэбэр кыахпыт” (взрывная сила) суох. Оттон, уһун дистанцияларга көмөлөһөр “дьирээлэһэр тулуур, дьулуур” (выносливость) дьэ баар аҕай. Кылгас дистанцияҕа сүүрүүгэ – биир да саха уола, кыыһа маастар нуорматын толоро илик. Оттон ыстаныы көрүҥнэригэр ситиһиилэниэхпитин сөп. Атах оонньуулара, этэргэ дылы, хааммытыгар баар.
Чэпчэки атлетика кыһалҕалара ити эрэ буолбатахтар. Сорох улуустарга чэпчэки атлетикаҕа идэтийбит тириэньэрдэр олох да суохтар. Холобур, Сунтаар курдук улахан улууска биир эрэ чэпчэки атлетика тириэньэрэ баар.
Былырыын этэ дуу, иллэрээ сыл этэ дуу – кэпсэтии тахса сылдьыбыта. “Татьяна Жиркова аатынан чэпчэки атлетика, уһуҥҥа сүүрүү оскуолатын аһыахха” диэн. Бырабыыталыстыба таһымыгар кэпсэтии тахсыбыта да, ити боппуруос хаалла бадахтаах.
Биһиэхэ, холобур: буоксаҕа – олимпийскай эрэл (резерв) оскуолата, футболга – өрөспүүбүлүкэтээҕи оскуола, харбааһыҥҥа – идэтийбит оскуола бааллар. Ол курдук Татьяна Жиркова оскуолата баар буолуохтааҕа. Онно Татьяна Юрьевна салайааччы да, сүрүн тириэньэр да быһыытынан сылдьыан сөбө.
Үтүө холобур быһыытынан, Мордовия киин куората Саранскайга – Виктор Чегин хаамыыга (спортивная ходьба) оскуолатын ааттыахха сөп. Ити оскуолаттан Валерий Борчин, Ольга Каниськина, Сергей Кирдяпкин, Елена Лашманова курдук “сулустар” тахсыбыттара. Эрчиллэр эбийиэктэрдээх, пансионаттардаах – бүтүн систиэмэ. Онно сылдьан дьарыктаналларын көрбүтүм. Биир дьарыкка 100 спортсмен хааман иһэрэ – киһи сөҕөр көстүүтэ этэ! Ити оскуолаҕа Саха сириттэн Сергей Степанов дьарыктаммыта, успуорт маастарын нуорматын толорбута.
Кириитикэ уота
– Павел Васильевич, кэпсэтиибитигэр биир суолу тумна көтөрбүт сатаныа суох. Ордук федерацияҕа үлэлиир кэмҥэр сытыы кириитикэҕэ түбэспит кэмнэрдээҕиҥ. Үгүстэр: “Итинник саҥардахпытына – дьон сөбүлүө суоҕа, эбиитин үлэбитигэр охсуулаах буолуо”, – диэнинэн салайтарааччылар. Онтон эн “бу сыыһа, маннык сатаммат” дии санаатаххына – малтаччы этэриҥ, туруорсарыҥ.
– Аһаҕастык этэри киһи барыта сөбүлээбэт, ол гынан баран итэҕэһи-быһаҕаһы хайаан да этиллиэхтээх. Оччотугар эрэ уларыйыы тахсар буоллаҕа. Кырдьык, сороҕор, киһи барыта билэ-көрө сылдьар эрээри, саҥарбат түгэннэрэ баар буолааччылар.
2000 сыллаахха федерация тэриллибитэ. 2003 сыллаахха Михаил Гуляев Успуорт кэмитиэтин (Госкомспорт РС(Я)) бэрэссэдээтэлинэн үлэтин саҕалаабыта. Киниэхэ анаан-минээн приемҥа киирбитим, чэпчэки атлетика туһунан кэпсээри. Михаил Дмитриевич тута кэмитиэт исписэлиистэрин, бухгалтерияны ыҥырбыта. Оччолорго чэпчэки атлетикаҕа сылга төһө үп көрүллэрэ буолуо дии саныыгын? 500 000 солкуобай. Аны ол үп бүтүннүүтэ супермарафоҥҥа барар эбит этэ. Оттон олимпийскай дистанцияларга, сүүмэрдэммит хамаандаҕа үп олох да көрүллүбэтэх. “Үп-харчы тыырыллыыта итинник буолуо суохтаах, чэпчэки атлетика дьиссипилиинэлэрэ тэҥҥэ сайдыахтаахтар”, – диэн туруорсан бардаҕым дии.
Дьэ, онно саҕаланна ээ, уһун дистанцияларга, супермарафоҥҥа сүүрээччилэр “өрө туран кэбиспиттэрэ”. Арай үөрэнээччилэрим, Татьяна Жирковалаах эҥин саҥарбатахтара. “Чэпчэки атлетика атын дьиссипилиинэлэрин туһа” диэн туруорсарбын өйдүүллэр буоллаҕа. Хаһыаттарынан эҥин улахан кириитикэ саҕаламмыта. Сүнньэ: “Бу Баһылайап – аан дойдуну, Азияны, Европаны хаардыы хаама сылдьар дьону – үбэ-харчыта суох хааллараары гынна”, – диэн. Дьиҥ иһигэр, оннук буолбатах буоллаҕа дии.
Михаил Дмитриевич чэпчэки атлетикаҕа көрүллэр үбү хас эмэ бүк улаатыннарбыта. Онон, ол “500 000 солкуобай” супермарафонецтарга хааллаҕа дии. Ол оннугар атын дьиссипилиинэлэргэ үп-харчы көрүллэр буолбута. Онон, атын дьиссипилиинэлэр эмискэ өрө тахсыбыттара. Ити, кырдьык, баар суол, баһан эппэппин. Итиннэ икки фактор сөп түбэспитэ. Бастакыта, үп-харчы көрүллүүтэ. Иккиһэ, Александр Пахомов салайааччылаах федерация күүскэ үлэлээһинэ. Арассыыйа чэпчэки атлетикаҕа федерациятын (ВФЛА) кытта бигэ сибээс олохтоммута. Бэл, ВФЛА бэрэсидьиэнэ Валентин Балахничев манна кэлэ сылдьыбыта.
Михаил Гуляев итиннэ эмиэ улахан оруоллаах. Кини миэхэ: “Байбал, эн дьону кытта киирсимэ, ити улахан айдаана да суох быһаарыллар боппуруос”, – диирэ. Ол гынан баран, ким эрэ этиэхтээх, туруорсуохтаах этэ буоллаҕа.
World Athletics уонна ВФЛА
– Аны Арассыыйа, аан дойду таһымыгар көһүөххэ. 2015 сыл күһүнүгэр ВФЛАны World Athletics (чэпчэки атлетика федерацияларын аан дойдутааҕы ассоциацията) бэйэтин састаабыттан таһааран кэбиспитэ. 2016 сыллааҕы Олимпиадаҕа – Арассыыйа чэпчэки атлетикаҕа хамаандата олох да киллэриллибэтэҕэ. Ити World Athletics өттүттэн төһө сөптөөх дьаһалый?
– Тус санаам – World Athletics сөпкө дьаһаммыта. Биһиги дьоммут наһаалаабыттара. Биир түгэни кэпсиим. 2004 сыллаахха – ВФЛА отчуоттуур-быыбардыыр кэмпириэнсийэтэ ыытыллыбыта. Онно ВФЛА бэрэсидьиэнигэр икки киһи кандидатурата туруоруллубута – Москуба федерациятын салайааччыта Олег Курбатов уонна Валентин Балахничев. Ааттаах-суоллаах уһуну ыстанааччы, аан дойду хас да төгүллээх рекордсмена Игорь Тер-Ованесян – Олег Курбатов итэҕэллээх киһитэ этэ. Росспорт (успуорка уонна эт-сиин култууратыгар федеральнай ааҕыныстыба) салайааччыта Вячеслав Фетисов баара. Кини Балахничев кандидатуратын өйөөбүтэ.
Игорь Тер-Ованесян тыл этиититтэн олох шок ылбытым. Биэс Олимпиадаҕа кыттыбыт, аатырбыт спортсмен этиитин сүнньүн аҕаллахха маннык: “Чэпчэки атлетикабыт дириҥ далайга түһээри турар. Билигин тосту уларытыылары киллэрбэтэхпитинэ – хойутуохпут. 13-14 саастаах оҕолорго араас “быртаҕы” (допинг) укуоллуубут. Тириэньэрдэр 14 саастаах кыргыттары күүһүлүүр түгэннэрэ тахсар. Оннооҕор, дойду сүүмэрдэммит хамаандатын сүрүн тириэньэрэ К. – бэйэтинэн стероидтары суумканан тута сылдьан, спортсменнарга атыылыыр. Атыыласпатах спортсменнар сүүмэрдэммит хамаанда састаабыттан туоратыллаллар”. Ити 2004 сыллаахха, World Athletics Арассыыйа федерациятын туоратыа 11 сыл иннинэ.
Москуба эт-сиин култууратыгар Академиятын бэрэпиэссэрэ Тер-Ованесян ити этиитин олус соһуйа, дьиксинэ истибитим. Игорь Арамович хаатыйалана, мунньулла сылдьар санааларын тоҕо тэбээбитэ. Кэмпириэнсийэ кыттыылаахтара, эрэгийиэннэр бэрэстэбиитэллэрэ тугу да саҥарбатахтара. Иитиллээчилэрэ сүүмэрдэммит хамаандаттан туоратыллыахтарын сөп буоллаҕа.
“Дьаҥ” сыстыыта
– Ити “дьаҥҥа” Саха сирэ сыһыаннаах да?
– Сыһыаннаах бөҕө буоллаҕа, арыыланан, ыраас зона курдук хаалбатахпыт. Соҕурууттан ыҥырыллан кэлэ сылдьыбыт биир тириэньэр итиннигинэн дьарыктаммыта. Ол кини “бизнеһэ” этэ. Арассыыйа да таһымыгар допиҥҥа тутуллубут спортсменнардаахпыт.
– Отчуоттарга эҥин “витаминизация”, “фармакология” диэн тыллар элбэхтик туттуллааччылар. Аныгы үйэҕэ “фармакологията суох сатаммаккын” диэн буолар дии.
– Бобуута суох препараттарынан витаминизация, спортсменнары чөлгө түһэрии тэрээһиннэрэ, успуорт быраастарын араас өрүттээх үлэлэрэ – ити барыта успуорт исписэлииһигэр өйдөнөр. Итини булкуйбакка, быһаччы – “стероидтарга охтуу барда” диэн этэбин.
Өрөспүүбүлүкэ да иһинээҕи күрэхтэһиилэргэ психотропнай препараттары туттуу түгэннэрэ тахсыталыыллар. Ордук спринтердэр, кылгас дистанцияларга сүүрээччилэр тутталлар. Тоҕо тутталларый? Бу препарат киһи уйулҕатын сорох өрүттэрин “сотон” кэбиһэр. Холобур, спортсмен этэ-сиинэ сылайыыны, эстиини-быстыыны билиммэт буолар. Ити сэрэхтээх, спортсмен доруобуйатыгар оҕустаран, “баран” да хаалыан сөп.
Урукку өттүгэр Арассыыйа чөмпүйэнээттэригэр судьуйа быһыытынан үлэлиирим. Туох кистэлэ кэлиэй, араас эрэгийиэннэртэн мустубут судьуйалар да, тириэньэрдэр да, көрсүспүччэ “тыс” гыннарар түгэннэрэ тахсааччы. Биир күн 100 миэтэрэ дистанцияҕа финаллар буоллулар. Арай киэһэ көстүүнэйгэ спринтер уолаттар итирик сылдьаллар.
Итинтэн соһуйан, кэллиэгэлэрбэр этэбин: “Ребята, что за фигня? Спортсмены все пьяные”. Ону: “Паша, те, кто пьяные – они принимают психотропные средства. А эта гадость выводится только через алкоголь”, –диэбиттэрэ. Ол иһин үрдүк көрдөрүүлээх спортсменнарбыт аан дойду таһымнаах күрэхтэһиилэргэ сүтэн-иҥэн хаалаллар.
WADA уонна бобуулаах препараттар
– Ити төрүөтэ туохха сытарый? “Ыраас” спортсмен буолар туох куһаҕаннааҕый?
– Спортсменнар маастарга хандьыдаат нуорматын толордохторуна – дивиденнэр, араас бириэмийэлэр эҥин кэлэн бараллар, хамнас да үрдүүр. Тириэньэр маастардар, маастарга хандьыдааттар бөлөхтөрүн дьарыктаан бардаҕына – кини бөлөҕүн статуһа улаатар. Онон, “кэннэ кээнчэ да буоллун” диэбит курдук, иитиллээччилэрэ араас стероидтары тутталларын бэйэлэрэ бэйэлэринэн көҕүлүүллэр. Үтүө суобастаах тириэньэрдэр суох буолбатахтар, бааллар. Кинилэр “алмааска” түбэстэхтэринэ, харыстыыллар, сыыйа “кырыылыыллар”.
– Допины утары охсуһар аан дойдутааҕы ааҕыныстыба (WADA): “Арассыыйаҕа допины туттуу судаарыстыбаннай систиэмэтэ баар”, – диэн турар.
– Итиннэ эмиэ сөбүлэһиэххэ сөп. Успуорду салайар судаарыстыба систиэмэтэ ханнык дойдуларга баарый? Биһиэхэ уонна Кытайга. Успуорт атыннык салаллыахтаах. Успуорт эйгэтигэр бүддьүөт үбэ-харчыта эргийэр. Успуорт министиэристибэтэ федерациялары кытта дуогабар түһэрсэн туран – күрэхтэһиилэри ыыталларыгар, хамнас төлүүллэригэр субсидия биэрэр. Ити үпкэ-харчыга тирэҕирэн – федерация араас өрүттээх үлэни-хамнаһы ыытар. Судургутук маннык өйдүөххэ сөп: үп министиэристибэҕэ баар эрдэҕинэ – бүддьүөт харчыта, оттон федерацияҕа бардаҕына – уопсастыбаннай тэрилтэ харчыта. Дьиҥ иһигэр, ханна да барбытын иһин бүддьүөт үбэ-харчыта буоллаҕа дии.
– Павел Васильевич, аһаҕас уонна интэриэһинэй кэпсээниҥ иһин улахан махтал!
Федор РАХЛЕЕВ.
