Саха сиригэр алмаас арыллыытыгар эбэҥки омуга сүҥкэн оруоллаах. Ол өҥөтө хаһан сыаналанарый?
Саха сирин Мииринэй, Өлөөн, Иркутскай уобалас Катангскай оройуонун эбэҥкилэрэ бары биир төрүттээхтэр. Табаларын тэрилэ, киэргэлэ, кумалааннара, эмчиирэлэрэ, дарпир-хаарчахтара, кыылы, кииhи бултуур ньымалара майгыннаһар. Хомойуох иһин, Өлөөҥҥө да, Мииринэй Сүлдьүкээригэр да, эбэҥки тылын биир-икки киһи эрэ билэр. Сүрүн кэпсэтэр тыллара – сахалыы. Эбэҥкилии билэр дьон Иркутскай уобалас Катанга (Хоотуҥка) оройуонугар хаалбыттар. Санатан эттэххэ, Хоотуҥка Мииринэй оройуонун кытары сэргэстэhэ сытар. Мииринэйтэн Аллараа Тунгуска кытылыгар сытар Наканно дэриэбинэҕэ диэри 370 биэрэстэ. Оройуоннарын киинэ Өрбөгөчөөн соҕуруу диэки, Киренскэй аттыгар сытар. 1948-1949 сыллардаахха Өрбөгөчөөн сэлиэнньэтигэр Григорий Файнштейн Амака эспэдииссийэтин тэрийэр. Амака, Амикан эбэҥки тылыттан «эhэ» диэн тылбаастанар.
Эбэҥки киэргэлэ - кумалаан
Табалаах кыраай дьоно
Бырангааттар көс омук быһыытынан Аллараа Тунгускаттан Өлөөн өрүһүгэр тиийэ ыырдаммыт дьон. Хоотуҥка олохтооҕо Сычегир Владимир бырааттарынаан Амака эспэдииссийэтин геологтарын Григорий Файнштейны уонна Юрий Хабардины Өрбөгөчөөнтөн Туой-Хайаҕа диэри сирдээбитэ. Таас-Yрэххэ Өлөксөй Бурангаат диэн кырдьаҕас киhи баара. Кини эдэр сылдьан геологтары кытары үлэлээбит туһунан миэхэ кэпсээбитэ. Ол үлэлээбититтэн олоҕор тугу да туһамматаҕыттан хомойор эбит.
Бурангаат диэн араспаанньалаах дьон Арыылаах сэлиэнньэтигэр (“Новай” сопхуос) эмиэ олороллор. Олор ыччаттарыттан биирдэстэрэ Туйаара Бурангаат, Мииринэй тэхиниичэскэй колледжыгар үөрэммитэ.
Удыгир диэн дьиҥнээх эбэҥки араспаанньата. 70-с сылларга Сүлдьүкээргэ Удыгир Аана диэн табаhыт эмээхсин олоро сылдьыбыт. Олус бэркэ урҕахталыыр этэ диэн дьон кэпсиир. Урҕахта диэн эбэҥки бастыҥ аһылыга. Сиикэй таба этин кырбастаан баран, таһырдьа маска ыйаталаан кэбиһэллэр. Туох да ааттаах, ыыһаммыт, минньигэс эт тахсар. 60-с сылларга Аллараа Тунгуускаттан Сүлдьүкээргэ Камбагирдар диэн элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн кэлэн олохсуйбут. Олор түспэтийэн, билигин бэйэлэрэ сис дьон. Силип Камбагир эдэригэр Чурапчытааҕы успуорт оскуолатыгар тустууга үөрэммит. Камбагир Катя, Балбаара, Надежда Светлэй бөһүөлэгэр олохсуйбуттара өр буолла.
Сүлдьүкээргэ табаһыттаабыт Бүөтүр Антонов геологтардыын
Урут таба баара
Табаны бостууктуур уонна бултуур эбэҥкилэр уҥуохтарынан кыра, хатыҥыр дьон буолаллар. Сойбут чэйинэн, хаппыт лэппиэскэнэн, урҕахтанан, үлээҥкинэн (хатарыллыбыт эт) эрэ аҥардас аһыы-аһыы бадарааннаах, таастаах сирдэри сатыы хаамаллар. Эбэҥки киһитэ олох ыарахаттарын аахсыбат. Бүгүн оттор мастаах, биир-икки күн аhыыр астаах буоллаҕына, киниэхэ - үөрүү. Эбэҥки ымсыыта суох омук. Биир кыылы сууhарда даҕаны уолдьаhар. Эйиэхэ үчүгэй сыhыаннаах буоллаҕына, онтукатын бүүс бүтүннүү туран биэриэн сөп. Эбэҥкилэр кыраттан да үөрэр, куруук үчүгэйи эрэ түстүүр, оҕолуу көнө санаалаахтар сырдык дууhалаахтар.
Садын нэhилиэгин дьоно былыр 4 тыhыынча табалана сылдьыбыттар. Кыhыл чуумнаах, киинэ көрөр балааккалаах, «Кыhыл Север» уонна «Кыһыл ыллык» диэн холкуостардаах, күндү түүлээх тутар ыыспалардаах, ыстаадаларынан олорбуттар. Бу ыстаадалар геологтар аата-ахсаана суох элбэх ындыыларын буор-босхо тиэйбиттэр. №128-с баартыйа каюрдара уонна оробуочайдара Сүлдьүкээр дьоно этилэр. Бүлүү ГЭС быhытын тутуутугар Чернышевскайга эмиэ төһүү күүс буолбуттара. Оччолорго туох элбэх тиэхиньикэтэ кэлээхтиэй?! Таба, ат көлө Бүлүү ГЭС тутуутугар олус туһаныллыбыттара диэтэхпинэ, Мииринэйгэ ким да истиэн да баҕарбат. Оттон Сүлдьүкээр аҕам дьонугар таба туhунан санатыах эрэ кэрэх, харахтара уоттана, сэргэхсийэ түһэллэр. Оҕо саастара табаны кытары ааспыт дьон ахтаахтаабаккалар...
1994 сыллаахха Сүлдьүкээргэ таба бырааhынньыгар сылдьыбыттаахпын. 60-с сыллардаахха түөрт тыһыынча таба баар буоллаҕына, оччолорго сүүһү эрэ кыайбат таба хаалбыт этэ. Ол сыл Сүлдьүкээргэ бүтэһигин таба сүүрдүүтэ буолбута. Дьон көҕүн көрөммүн сөхпүтүм. Таба сүүрдүүтүгэр Иван Саввинов, Иван Иванов, Михаил Саввинов, Баһылай Онтуонап, Маайа Саввинова кыттыбыттара. Оо! Дьэ, таба сүүрдүүтэ диэн баар эбит этэ! Эбэҥки дууһатын “үрдүккэ көтүүтэ”! Yчүгэйкээн да табалары Бүлүү Эбэ Хотун хаартан-муустан күрдьүллүбүт иэнигэр киллэрбиттэрэ. Ити сүлдьүкээрдэр тиһэҕин табаларын көрүүлэрэ этэ. Бу кэнниттэн таба иитиитэ Сүлдьүкээргэ букатыннаахтык эстибитэ. Сүлдьүкээр түҥ кырдьаҕастара Маппыай Афанасьев, Ньукууһа Саабынап оҕонньоттор туус маҥан сачарины имэрийэ-томоруйа, саҥата суох харахтарын уута иэдэстэригэр таммалыы тураллара көрөргө хараастыылаах да этэ. Эбэҥки эрэллээх аргыhын, табаны кытары быраhаайдаhар курус күнэ үүммүтэ. «Тайҕа профессора» Маппыай бу тиһэх таба бырааһынньыгын нөҥүө сылыгар, 1995 сыллаахха өлбүтэ. Урут, каюр быhыытынан сындааhыннаах сырыыга эдэр сааhын бараабыт табаhыт И. Саввинов-Хамса Баанньа 1995 сыллаахха тааҥканан Ааппыччалаан иһэн, таба ыстаадалара турбут алыыларын, сайылыктарын, тугут иитэр биэрмэлэрин – Күөллээх, Халамалаах, Кыра уонна Улахан Күөнэхтээх үрэхтэрин миэхэ көрдөрбүтэ.
Табаһыт Борокуоппай Саабынап
Хамса Баанньа араас былаастан Мииринэйгэ олорор дьиэ көрдөһө сатаан баран, ыараханнык ыалдьан, хараҕынан кыайан көрбөт буола мөлтөөбүтэ. Дьокуускайга хараҕын эппэрээссийэлэппитэ. Ол кэнниттэн эмискэччи сүрэҕэ ыалдьан, 1999 сыллаахха күн сириттэн күрэммитэ.
Алмаас туһугар сиэртибэлэр
Сүлдьүкээр Бүлүү Эбэ Хотуну иккиhин быhыттаабыт ГЭС-3 аттыгар баар (отут биэрэстэ). ССРС, Саха сирэ сайдарын туhугар сүлдьүкээрдэр таба мэччитэр, бултуур сирдэрин бырамыысалыннаска, ГЭСтэргэ туран биэрбиттэрэ. Улуу Тоҕо сэлиэнньэтэ Бүлүү далайыгар тимирбитэ. Сүлдьүкээрдэр туох да баайа, сирэ-уота суох хаалбыттара. Бу туһунан ким да тугу да саҥарбат. Быйыл атырдьах ыйын 19-20 күннэригэр Иирэлээхтэн Оччугуй Ботуобуйаҕа кутуллубут хараара баланыйбыт кирдээх уу Бүлүү умнаһыгар олорооччу нэһилиэктэртэн бастакынан Сүлдьүкээргэ кэлбитэ. Дьон мантан сылтаан олус айманна, куттара-сүрдэрэ муунтуйда. Муҥ сатаатар, собус соҕотох уу ылар Куукуйдаах үрүйэлэрэ, аммоний, тимир ионнара нуорманы таһынан элбэхтэринэн, уу иһэргэ сөбө суоҕунан биллэриллибитэ. Антах сытар Сүлдьүкээр үрэҕэ биир оннук. Дэриэбинэттэн даҕаны ыраах сытар. Сор-муҥ диэн бу буолар! Оттон алмаастан аhыы, туhана олорор Мииринэй оройуона сүлдьүкээрдэргэ сылаастык сыhыаннаhарын ончу көрбөккө кэллим. Бэл диэтэр, Дьокуускайтан үрдүк сололоохтор отчуоттара, мунньахтара бу сири атаҕастабыллаахтык тумнааччы.
Бүлүү өрүс Сүлдьүкээр аттыгар
Ыараханнык олороллор... Уот күүрүүтэ мөлтөх, букатын кыаммакка быстарыктыыр. Иһэр уу – ыарахан боппуруос. Мииринэйгэ айанныыр суол 2012 сылтан ыла, күлүү-элэк гыммыт курдук, аҥаара эрэ кутуллан турар. Оттуур-мастыыр сирдэрэ мэлигир, түргэн Интэриниэти санааларыгар эрэ күүтэллэр. Оскуолалара эргэ, дьыссааттарын тоҕус сорунан, хас эмэ сыл устата өрөмүөннээтилэр. Аны «Новай» сопхуоска киирсэр, бэйэтэ да оччугуй торбуйах пиэрмэтин сабан кэбиһиэх курдуктар. Дьэ, ити курдук, бырамыысалыннас сабардааhына Сүлдьүкээргэ ыар, нүһэр сабыдыалаах.
Сүлдьүкээргэ
Ол онно, кинилэр эрэйдэрин чэпчэтээччинэн, араҥаччылааччыларынан, бастакынан - оройуон уонна Өрөспүүбүлүкэ былаастара буолуохтаахтар этэ. Суох. Манна, былаастар тугу оҥорбуттарын, ситэтэ суоҕунан ааҕабын. Сүлдьүкээр дьоно-сэргэтэ, хаһааҥҥа диэри аҥаардастыы кыһарҕаҥҥа олорор?!
Хаартыскаларга:
Сүлдьүкээр дьоно ССРС кэмигэр.
Станислав Алексеев,
Мииринэй куорат.
