“Быйыл Гуманитарнай чинчийии институтун учуонайдара Саха тылын улахан быһаарыылаах тылдьытын бүтэрэн баран, аны сахалыы-монгуоллуу тылдьыты оҥорууга ылсан эрэллэр” диэн сураҕы истибиппит ыраатта. Онон, бу сураҕы чопчулаары, ГЧИ билимҥэ сүрүннүүр үлэһитэ, саха тылын салаатын тылдьыттары оҥорор бөлөҕүн салайааччыта, тыл билимин хандьыдаата Владимир Дмитриевич Монастыревтан кэпсииригэр көрдөстүбүт.
– Владимир Дмитриевич, улахан үлэҕитин үмүрүтэн баран аны саҥа “монгуоллуу” бырайыакка киирсибит сурахтааххыт...
– 2018 с. биһиги институппут 84 сыллаах устуоруйатыгар хаһан да буолбатах бэлиэ түгэн буолан ааспытын сахабыт дьоно билэн-истэн олорор буолуохтаахтар. Ол курдук, 46 сыл үлэлээн 15 туомнаах, 80 тыһ. тыллаах Улахан быһаарыылаах тылдьыты бүтэрэн, сахабыт дьонугар улахан бэлэҕи ууннубут. Биллэрин курдук, уһун кэмҥэ тылдьыт үлэтигэр мискиллибит дьон быһыытынан, бу уустук үлэҕэ син үөрэннэхпит, уопутурдахпыт дии. Билигин “биһиэхэ лексикография оскуолата баар буолла” диир толору кыахтанныбыт. Ол курдук, бу түмүктэммит улахан тылдьыкка олоҕуран, араас хайысхалаах тылдьыттар оҥоһуллар кыахтаннылар. Аны, нууччаларга баар С.И. Ожегов тылдьытын курдук 1 туомнаах, 40-ча тыһ. тылы хабар Саха тылын быһаарыылаах, нуормаламмыт литературнай тылын тылдьытын бэлэмнээһиҥҥэ киирдибит. 2023 сылга бүтэрэн бэчээккэ биэриэхтээхпит. Ону тэҥэ, олох саҥа, чопчу билимҥэ туһуламмыт, академическай хайысхалаах монгуол-нуучча-саха тылларын тылдьытын саҕалаатыбыт.
Саха омуга билим хараҕын далыгар киириэҕиттэн ыла, сахалары монгуол тыллаахтары кытта сибээстээн барбыттара. Өссө XVII үйэ саҕаланыытыгар Сибиир бастакы устуоруга академик Г.Миллер: “Түүр тыллаахтартан сахалар эрэ тыллара былыргы монгуол тылыгар чугас”, – диэн бэлиэтээбитэ. Кэлин академик И.Фишер “сахалар монгуоллары кытта уһуннук, чугастык алтыспыт буоланнар, кинилэри араарар уустук” диэн суруйар турар. Атын да эрдэтээҥҥи устуоруктар үгүстэрэ сахалар Саха сиригэр Монголия истиэптэриттэн кэлбиттэрин ыйаллара. Академик В.Радлов саха тылыгар монгуолтан киирии тыллар лиэксикэ 26 %-нын ылалларын дакаастаабыта. XX үйэҕэ поляк учуонайа С.Калужинскай сахаҕа монгуолу кытта ситимнээх – 2000, кэлин улахан учуонай В.Рассадин 2500 тылы булбуттара. “Бу тыллар дорҕооннорун тутулларынан XII-XIV үйэтээҕи суругунан монгуол тылын кытта дьүөрэлэһэллэр” диэн өйдөбүл баар. Хомойуох иһин, урукку өттүгэр бу боппуруоһунан саха учуонайдара анаан-минээн дьарыктамматахтарын тэҥэ. Быстах бэлиэтээһиннэр эрэ бааллар. Бу боппуруос тыл үөрэхтээхтэрин эрэ буолбакка, устуоруктары, этнографтары эмиэ улаханнык долгутар. Онон саха уонна монгуол тылларын тэҥнээн үөрэтии норуоппут устуоруйатыгар улахан суолталаах боппуруос буолуон сөп.
– Бу санаа туохха олоҕуран уонна хаһан үөскээбитэй?
– 2016 с. Монголияҕа 40-тан тахса сыл олорбут, Монгуол университетыгар үлэлээбит Р.И. Антонова диэн биир дойдулаахпыт институппутугар кэлэн көрсүһүү тэрийбитэ. Ол кэпсэтии кэнниттэн, монгуол учуонайдарын кытта сибээстэһэн, көрсүһэр кэми болдьоһон баран, институт дириэктэрэ, устуоруйа дуоктара А.Н. Алексеев, дириэктэри солбуйааччы, филология хандьыдаата Н.И. Попова уонна мин буолан, Монголияҕа көппүппүт. Онно тиийэн Монгуол билимин академиятын Тылга уонна литэрэтиирэҕэ институтун дириэктэрэ академик Лувсандорж Болду уо.д.а. кэпсэтэн баран, икки институт дириэктэрдэрэ бииргэ үлэлиир туһунан докумуоҥҥа илии баттаспыттара.
Ол сырыы кэнниттэн тылдьыты оҥоруу саҕаламмыта.
– Тылдьыт тутула хайдах буоларый?
– Эппитим курдук, үс тыллаах тылбаас тылдьыта. Ол эбэтэр, “элбэх тыллаах тылдьыт” ахсааныгар киирсэр. Судургутук эттэххэ, монгуол тыла инники турар буолан, “монгуолларга анаммыт тылдьыт” курдук көстөр. Биһиги монгуол тылын билбэт буолан, хайдах да төттөрү тыллаах тылдьыты оҥорор кыахпыт суох. Онон нуучча тылын “посредник” курдук туһанан эрэ оҥорор кыахтаахпыт.
Тылдьыты 2001-2002 сс. академик А.Лувсандэндэв уопсай эрэдээксийэтинэн тахсыбыт 70 тыһ. тыллаах Улахан академическай монгуол-нуучча тылдьытыгар олоҕуран оҥоробут. Бу – монгуол тылын саамай толору тылдьыта. Биһиги манна уопсайынан да тылбаас тылдьыттарын оҥорууга билигин киэҥник туттуллан эрэр, тылбаастанар тыл семантикатын тутулуттан сиэттэрэн тыл суолтатын таһаарыы буолбакка, тылбаас хайа тылга оҥоһулларыттан, ол тыл уратытыттан эмиэ таһаарыыны сүрүн бириинсип оҥостон үлэлии сылдьабыт. Ол эбэтэр, боростуойдук өйдөөтөххө, саха тыла хайдах ылынарынан. Онон, лексикография тиэрмининэн эттэххэ, тыл словнига монгуол уонна саха тыллара туохха ханыылаһалларын, майгыннаһалларын, ол өттүн хото көрдөрө сатыахтаах.
Хас биирдии тылбаастанар монгуол тылын сэргэ “быа суругунан” суруллар былыргы монгуоллуу барыйаана, ол латыын буукубатынан хайдах ааҕыллара бэриллэр. Онтон нууччалыыта уонна сахалыы тылбааһа, ол кэнниттэн анал бэлиэнэн холбуу тыллар уонна сомоҕо тыллар бэриллэллэр. Словарнай ыстатыйа кэннигэр саха тылын кытта ханыылаһар тыллара баар буоллаҕына, суолталара ыйыллан бэриллиэхтэрэ. Билигин бырайыак сүрүн чааһын – тылдьыты оҥоруу бара турар. Тылдьыт сүрүннээн тылбаас тылдьыта буолуоҕа. Ол гынан баран, сорох түбэлтэлэрэ, биир тылынан кыайан тылбааһа бэриллибэт тылларга быһааран биэрэр ньыманы эмиэ туһаныахпыт.
– Билигин үлэ ханнык таһымҥа тиийдэ?
– Таһымын билигин чопчу ыйар ыарахан. Адьас саҥа бырайыак буолан, оннубутун дьэ булан эрэр курдукпут. Дьүүллэһии кэмигэр саҥаттан саҥа ыйытыылар үөскээн тахса тураллар. Тылдьыт үлэтигэр буспут-хаппыт буолан, хардарыта өйдөһөн, тулуйсан, араас сыыһаны-халтыны кэмигэр туоратан иһэбит. Билигин матырыйаалбытын үллэстэн, хас биирдии ааптар былаан быһыытынан үлэлиибит. Онон туох да түмүк, таһым туһунан этэр эрдэ. Матырыйаалбытын эрэ монгуоллартан ылабыт. Араас тылдьыттарынан хааччынныбыт. Тылдьыт үлэтигэр уһуннук үлэлээбит буоламмыт, тылдьыт тэхиниичэскэй өттүн бэйэбит оҥорбут улахан тылдьыппытыттан ылабыт.
Күн бүгүн 6 буолан үлэлии сылдьабыт. Бэйэбит испититтэн икки лабарааны ылан, магистратураҕа үөрэттэрэн, тылдьыт оҥоруутугар сыһыаран эрэбит. Монгуоллартан билим дуоктара, профессор Самбуудорж Очирбатын үлэлэһэр. Муус устар ыйга кэлэн үлэлэһэн, ыстатыйаларбытын көрөн, сүбэ-ама биэрэн барбыта. Сылга биирдэ кэлэн барыаҕа. От ыйыгар суруйбут ыстатыйаларбытын Монголияҕа ыытан турабыт, оннук кэпсэтиилээхпит.
– Бастакы түмүктэр оҥоһуллан эрдэхтэрэ. Туох диэн санаа-оноо үөскээтэ? Монгуоллары кытта ханыылаһар саха тыллара сүрүннээн туохха сыһыаннаах эбиттэрий, суолталарынан?
– Үөһэ “тылдьыкка, сүрүннээн, саха тыла хайдах ылынарынан тыллары киллэрэ сатыахтаахпыт” диэбитим. Ол курдук, тулалыыр эйгэни, айылҕа көстүүлэрин бэлиэтиир (быдаан, дьэргэлгэн, салгын, чаҕылҕан, долгун, дабаан), туттар сэп-сэбиргэл (баҕадьы, дэйбиир, кыһа, сүгэ, сүүр, саадах, хотуур), итэҕэлгэ сыһыаннаах (адьарай, албас, ап, дэлбиргэ, илбис), сүөһү иитиитигэр (сүөһү, кунан, субан, ходуһа, мэччирэҥ, адаҕа, о.д.а.) аска-үөлгэ сыһыаннаах (чөчөгөй, сүөгэй, иэдьэгэй, умдаан, хоргун) курдук тыллары төһө көстөрүнэн толорутук көрдөрүөхтээхпит. Маны таһынан, түүр тылларыттан уратыта диэн, саха тылын биир ураты көстүүтэ – ойуулуур-дьүһүннүүр тыллар. Бу лиэксикэ эмиэ монгуол тылын кытта олус чугас. Балары эмиэ хото көрдөрүөхтээхпит. Дьиҥинэн, туохтуурдар атын омук тылыгар киирэллэрэ олус сэдэх көстүү. Холобур, билиҥҥи саха тылыгар нууччаттан киирбит туохтуурдар суохтарын кэриэтэ. Онон монгуоллары кытта дьүһүннүүр туохтуурдарбыт хото ханыылаһыылара – биһиги өбүгэлэрбит уһуннук алтыһан олорбуттарын туоһута. Холобур, саха уонна бүрээт дьүһүннүүр тыллара олус маарыннаһаллар: арбай, ардьай, былҕай, лаглай, маадьай, мардьай... Саха тыла монгуоллуу тыллары кытта сыһыаннаһыыта уһун уонна уустук устуоруйалаах. Сорох ааптардар сылыктыылларын курдук, сахалар төрүттэрэ тус-туһунан кэмнэргэ атын-атын монгуоллуу тыллары кытта алтыһа сылдьыбыт буолуохтарын эмиэ сөп.
Монгуоллуу лиэксикэ саха тылын синонимнарын тиһигин байыппыта эмиэ элбэх, холобур: сир – дойду, сирэй – ньуур, тыа – ойуур, өҥ – дьүһүн, үгүс – элбэх, аччыктаа – хоргуй, о.д.а. Онон тылдьыт, бастатан туран, маннык лиэксикэни көрдөрө сатыахтаах. Билигин биллэринэн, саха тыла Кытайга баар Ис Монголия монгуолларын тылыгар чугас диэн буолар. Онтон кинилэргэ литэрэтиирэ тылынан “былыргы монгуоллуу сурук тыла” туттуллар. Онон тылдьыкка быһаарыллар тыллары былыргы монгуоллуу барыйааннарын уонна хайдах ааҕыллыыларын латынныы тылынан монгуол учуонайдара оҥороллор.
Үлэлии олордоххо араас санаа-оноо үөскүүр. Холобур, “арай, былыргы монгуоллуу барыйааннарга суолталарын эмиэ биэрдэххэ туох тахсыа эбитэ буолла?” диэн. Баҕар онно сөп түбэсиһиилэр баар буолуохтарын эмиэ сөп этэ. Урукку өттүгэр сахалыы-монгуоллуу ханыылаһыылары сахалыы саҥарбат-суруйбат учуонайдар, сурукка киирбит матырыйаалларынан эрэ сирдэтэн, үөрэппиттэрэ, “2500 тыһ. дьүөрэлэһэр тыл баар эбит” диэн быһаарбыттара. Билигин сахалыы тыллаах ааптардар монгуол толору тылдьытын бэрийэ олорон, өссө эбии ханыылаһыылары булуохпутун сөп. Оччоҕо өссө элбээн тахсыан сөп курдук. Булабыт даҕаны. Тута тэҥнэбилгэ биэрэн иһэбит. Ол гынан баран, билигин бырайыакпыт тылдьытыгар эрэ улахан болҕомтобутун уурабыт. Тэҥниир матырыйаалы биэрии – үлэбит атын кэрдииһэ. Манна анаан-минээн, атын идэлээх кэллиэгэлэрбитин, Арассыыйа монголистарын, түүр уонна монгуол тылларын исписэлиистэрин кытыннарар баҕалаахпыт, үлэлэһиэхтэрин баҕаралларын биллэрэн тураллар. Билимҥэ, чуолаан тыллары тэҥнээн үөрэтиигэ, олус улахан, туһалаах бырайыак буоларын ыйаллар. Биһигини кытта үлэлэһэр монгуол учуонайа Ис Монголия учуонайдарын эмиэ кыттыннарыан баҕарар. Онон ити бэйэтэ, туспа эмиэ улахан үлэ буолуоҕа.
– Быһа холоон, төһө элбэх тыл буолууһунуй, хаһан бүтэрэр былааннааххыт?
– Билигин тугу да чуолкай этэр кыаҕым суох. 70 тыһ. тыллаах тылдьыкка олоҕуран оҥоро сылдьабыт. Онтон тэҥнэбилин туһунан этэр эмиэ ыарахан. Көстөн иһиэ. Тылдьыт олох толору көрүҥүнэн бэлэм буолуо өссө да ыраах. Инники өттүгэр олус элбэх, уустук үлэ күүтэр.
– Бу тылдьыт оҥоһуллан таҕыстаҕына, туохха туһалыан сөбүй?
– Инники өттүгэр биһиги тылдьыппыт тыл үөрэҕэр эрэ буолбакка, саха-монгуол норуоттарын устуоруйаларыгар, баҕар, туох эмэ саҥаны этээрэй диэн баҕа санаалаах үлэлиибит. Аҥаардас саха эрэ тылыгар буолбакка, түүр, монгуол тыллаахтарга эмиэ туһалаах тылдьыт буолуо диэн эрэнэбит.
– Бу бырайыагынан сибээстээн уонна туох былааннар баалларый?
– “Бу улахан бырайыакпытын этэҥҥэ, үчүгэй түмүктэрдээх гына бүтэрбит киһи”, “өссө биирдэ эмэ монгуолларга баран, сүтэн эрэр чахардары (чахар монголы) кытта кэпсэппит, көрсүбүт киһи, тылларын устан, баҕар, тылдьыкка киллэрбит киһи” диэн ыралана саныыбын. 2010 с. биэрэпис түмүгүнэн Арҕаа Монголияҕа чахардар ахсааннара 200 эрэ киһи хаалбыт диэн суруйаллар. Бастакы илиҥҥи тыллары үөрэппит тыл үөрэхтээҕэ С.А. Новгородов “саха тылын монгуолга дьүөрэлэһэр тыллара чахардар тылларыгар ордук чугас” диэн суруйан турар. Ол гынан баран, бу ханнык да чинчийиилэринэн бигэргэтиллэ илик интэриэһинэй тиэмэ.
Монголияны кытта Сэбиэскэй кэмҥэ тылга билим сибээһэ сайыннарыллыбатаҕын сөҕө саныыбын. Хардарыта кэлсии-барсыы, “найрамдал” бөҕө буолар этибит дии. Били Монголия Академиятын Тылга уонна литэрэтиирэҕэ институтун дириэктэрэ академик Болд биһигини көрөн баран: «Где вы были до сих пор, якуты?!» – диэбитэ даҕаны киһини сөхтөрөр.
Онон Улахан саха тылын быһаарыылаах тылдьытын бүтэрэн, эмиэ биир улахан бырайыакка ылыстыбыт. Ону билимҥэ улахан суолталаах тылдьыт буолуо диэн бүк эрэллээхпит. Билигин үлэлиибит эрэ. Түмүктэрэ инникитин көстөн иһиэхтэрэ.
Бэй. кэр.
