Саха тылын таба суруйуутугар бэрт элбэх мунаах баар. Ону хаһыакка-сурунаалга өр эрэдээктэрдээбит буолан быһаччы билэбин. Аны, төһө эмэ кинигэҕэ эрэдээктэрдээтим. Инньэ гынан, эҥин-эҥин идэлээх, үөрэхтээх да, үөрэҕэ да суох элбэх киһи суруйуутун хайдах суруллубуттарынан ааҕабын. Эдэр да, кырдьаҕас да суруйар. Элбэх улуус дьоно. Онно тылы туттууга, этиини оҥорууга урукку да, аныгы да таба суруйуу тылдьыттара, ыйынньыктар сүрүннээбэтэх эбэтэр букатын да табыла суохтук быһаарбыт чахчылара баар буолаллар.
Манна диэн эттэххэ, таба суруйууга баар итэҕэс-быһаҕас, сыыһа-халты туһунан хас да төгүл хаһыакка-сурунаалга суруйан турабын. Онно ыйыллыбыт сорох итэҕэстэр билиҥҥи таба суруйуу тылдьытыгар сол даҕаны киирэн сылдьаллар. Уонна, туһалыылларын оннугар, дьону бутуйаллар-булкуйаллар, инньэ гынан, тылбыт төрүт айылҕатын алдьаталлар, айгыраталлар.
Ол оннук биир мунаах төрдүн-төбөтүн быһаараары ситим нөҥүө балай да киэҥ ыйытык оҥордум.
Ыйытыым маннык:
“1. Ньургун убайынЫЫн тустар.
2. Ньургун убайынААн тустар.
Хайа этии таба суруллубутуй? Уонна тоҕо оннук суруллуохтааҕый?”
Ыйытыыбын хас даҕаны бассаап бөлөҕөр ыыттым. Тыл үөрэхтээхтэрэ, саха тылын учууталлара, суруйааччылар, суруналыыстар, эрэдээктэрдэр, атын да идэлээх дьон хоруйдаатылар. Барыларыгар барҕа махтал!
Мантан аллара кинилэр хоруйдарын билсиҥ.
‒ Тылдьыкка “убайыныын” диэн сылдьар. Кыhыл тылдьыкка.
‒ Убайыныын. “Убайынаан” литературнайа суох вариант.
‒ Кимниин? Убайын кытары, убайыныын.
‒ Холбуу түһүккэ (падежка) турар аат тыл. Сөптөөҕө: “убайыныын”. Бу литературнай нуорма диэн ааҕыллар. “Убайынаан” түөлбэ тылыгар туттуллар.
‒ “Убайыныын” ордук курдук. Оттон -наан сыһыарыы эбиллэрэ эбитэ буоллар, “убайыныын” буолбакка, “убайанаан” диэн [а] дорҕоон хаалыа этэ.
‒ Иккиэн да барсаллар эрээри, “убайыныын” курдук.
‒ Убайынаан тустар.
‒ Убайынаан. Киһини (урууну, аймаҕы) этэргэ -наан сыһыарыы туттуллар.
‒ Мин “убайынаан” диэхпин баҕарабын. Кэлэҕэйдиир буоламмын дуу, “убайыныын” диирбэр тылым тардар курдук.
‒ Ньургун эмиэ тустар дуо? Убайын кытта бииргэ тусталлар дуо? Атын киһи Ньургун убайыныын тустар дуу?
‒ Тус-туһунан өйдөбүлү биэрэллэр. “Убайыныын тустар” ‒ кимниин да буолбакка, убайыныын тустар диэн өйдөбүлгэ. Оттон “убайынаан” диэн Ньургун убайынаан хамаандаҕа киирэн күрэхтэһиигэ тустар диэн өйдөбүллээх.
‒ Иккиэн сөптөр, ис хоһоонноро тус-туһунан: убайыныын биир хамаандаҕа тустар, убайынаан утарыта тустар.
‒ “Убайынаан” диэни, хайдах эрэ, иккиэн кими эрэ көмөлүүллэрин курдук өйдүүбүн.
‒ Убайыныын тусталлар. Оттон убайынаан кыттыһан, холобура, оттууллар.
‒ “Убайынаан” диэн арыый киэҥ өйдөбүллээх курдук. Баҕар, миэхэ оннук иһиллэрэ дуу. “Убайыныын” диэн бу субу тустан хачыктаһа сылдьар. Оттон “убайынаан” диэн, холобур, тустуу сиэксийэтигэр убайынаан сылдьалларын эппит буолуохтарын сөп курдук.
Көстөрүн курдук, биир сүрүннээх хоруй суох.
Сүнньүнэн, үс аҥыы хоруйдууллар: а) “убайыныын” диэн сөп; б) “убайынаан” диэн сөп; в) иккиэннэрэ сөп.
Ол быһыытынан сорох маарыннаһар хоруйдары холбоон киллэрдим.
Быһаарыы даҕаны эҥин-эҥин. Чиэскилэрэ чуо бааччы өйдөнөр быһаарыылары сыыйдым, маарыннаһаллары холбоотум.
Таарыйа бэлиэтээн эттэххэ, сорох киһи, чопчу хоруйдаабакка, “Ньургун убайын кытта тустар” диэн үһүс этиини оҥорор уонна ону “талар”, итиэннэ “литературнай” диир эбит. Ити ‒ биллэн турар, бэриллибит ыйытыыттан халыйыы.
Дьэ, уонна ырытыыга киирэбит.
Тута эттэххэ, бу көрүллэр чахчы урукку да, аныгы да таба суруйуу тылдьыттарыгар сүрүннэммэтэх. “Кыһылга” да, “хараҕа” да, ол иннинээҕигэ даҕаны.
Арай, ханнык эрэ үөрэх кинигэтигэр “холбуу тардыылаах түһүккэ ыйытыыта “киминиин?” диэн буолар, ол быһыытынан түһүк сыһыарыытын кыараҕас аһаҕастаах ([ыы], [ии], [уу], [үү]) көрүҥэ сөптөөх” диэн ис хоһоонноох быһаарыы баара.
Аны, “Саха тыла. Тыл баайа. Саҥа дорҕооно. Тыл тутула” диэн грамматика ыйынньыга баар (Дьокуускай. ‒ 1996). СӨ үөрэҕин министиэристибэтигэр бигэргэтиллибит ыйынньык. Тыл үөрэхтээхтэрэ, билим дуоктара Г.Г. Филиппов, билим кандидата И.П. Винокуров бэлэмнээбиттэр.
Онно аат тыл тардыылаах түһүктэниитин туһунан түһүмэххэ баар таблицаҕа холбуу тардыылаах түһүк сыһыарыыта -ныын (-ниин, -нуун, -нүүн) буолара ыйыллар. Туһааннаах таблицаҕа -наан (-нээн, -ноон, -нөөн) диэн көрүҥ ыйыллыбатах. Ол эрэн, эбии бэлиэтээһиҥҥэ маннык суруллар: “Кэпсэтии тылыгар холбуу түһүк сыһыарыыта уруулуу сыһыаны бэлиэтиир тылга икки араастанар (-наан): оҕотунуун ‒ оҕотунаан, ийэтиниин ‒ ийэтинээн”.
Сэрэйдэххэ, үөрэххэ итинник быһаарыылар баар буоланнар, ол сабыдыалынан, сорох хоруйдаабыт дьон -ныын диэннээх этии “сөп”, “литературнай нуорма”, “тылдьыкка оннук” эҥин дииллэр эбит. Уонна итинник санаанан салайтаран бэйэлэрэ суруйаллар, оҕону-ыччаты үөрэтэллэр, дьон суруйуутун көннөрөллөр, ону бэчээккэ таһаараллар.
Оттон “убайынаан” диэни ордорбуттар ‒ үөрэх сабыдыалыгар соччо-бачча оҕустарбатах дьон. Кинилэр саҥарыы үгэһин сүрүн оҥостоллор. Ол иһин “кэпсэтии тылыгар баар”, “түөлбэ тыл көстүүтэ” дэнэр -наан диэн сыһыарыылаах көрүҥү ордорбуттар. Итини биир хоруйдааччы ““убайыныын” диирбэр тылым тардар курдук” диэн чуо бааччы эппит, быһаарбыт.
Ол да иһин, итинник “тыллара тардар курдук” суруйааччылар, суруналыыстар, эрэдээктэрдэр, үөрэх-билим үлэһиттэрэ баар буоланнар, -наан (-нээн, -ноон, -нөөн) диэн көрүҥнээн туттуу бэчээккэ тахса турар. Онон саха тылын быһаарыылаах тылдьытыгар итинник суруйуу холобурдара эмиэ киирбиттэр: “Миитээ убайынаан атахтастылар” (СТБТ. I том. ‒ С.648, 1-кы колонка. Хантан ылыллыбыта ыйыллыбатах); “Соторутааҕыта убайынаан иирсибиттэрэ” (СТБТ. III том. ‒ С.579, 2-с колонка. Николай Лугиновтан).
Грамматика ыйынньыгар этиллэр “кэпсэтии тылыгар холбуу түһүк сыһыарыыта уруулуу сыһыаны бэлиэтиир тылга икки араастанар: оҕотунуун ‒ оҕотунаан, ийэтиниин ‒ ийэтинээн” диэни ыллахха, бу быһаарыы ‒ тутах. Ол курдук, киэҥ аһаҕастаах көрүҥү туттуу аҥаардас уруулуу сыһыаны эрэ бэлиэтиир тылынан муҥурдаммат. Холобур, улахан тылдьыкка Реас Кулаковскайтан маннык этиини киллэрбиттэр: “... куобаҕын буһаран, ытынаан үллэстэн мииннэри-оттору сиэн дуоһуччу утуйан турда” (СТБТ. I том. ‒ С.639, 1-кы колонка). Эбэтэр Ykt.ru портал булт-алт туһунан түһүлгэтигэр биир кыттааччы “Киһим суол былаһын тухары саатынаан үөхсэр” диэн суруйбут. Эмиэ аан ситимҥэ (инстаграмҥа) Айаан Чакыр диэн хоһоонньут маннык этэр:
Ийэ тылым ‒ сайар кутум,
Иҥпит эбит сүмэ буолан,
Ийэм үүтүн сылааһынаан,
Иэйэ таптаан, ымманыйар
Истиҥ биһик ырыатынаан.
Онон, саҥарар саҥабытыгар, сурукпутугар тардыылаах холбуу түһүгү итинник көрүҥнээн туттуу баар. Уонна бу ‒ кэпсэтии тылыгар эрэ сыһыаннаах буолбакка, бүттүүн тылбыт тыыннаах чахчыта. Ити бэриллибит холобурдартан да көрдөххө, түөлбэ көстүү эмиэ буолбатах: Реас Кулаковскай ‒ Таатта, Николай Лугинов ‒ Кэбээйи, Айаан Чакыр ‒ Сунтаар. Аны туран, бу ‒ үһүөн тус-туһунан сүһүөх дьон. Отут-түөрт уон сыл арыттаах төрөөбүттэр. Оннук курдук тарҕаммыт, олоҕурбут, дириҥ силистээх-төрүттээх көстүү эбит. Арай, тылбыт үөрэҕэр аныаха диэри ситэ-хото ырытылла-ырыҥалана илик, ону ааһан, сыыһа даҕаны быһаарылла сылдьар.
Ону туһааннаах ыйытыкпар сорох дьон “иккиэннэрэ сөп, тус-туһунан суолталаах этиилэр” диэн ис хоһоонноохтук хоруйдаабыттара, санааларын быһаарарга холоммуттара эмиэ бигэргэтэр. Саастарынан эмиэ арыттаах уонна тус-туһунан улуус дьоно.
Чопчулаан быһаардахха маннык:
1. Ньургун убайынЫЫн тустар (ол аата, ким эрэ Ньургун убайын кытта тустар; холобур:
‒ Айдаар түмүк киирсиигэ кимниин тустарый?
‒ Ньургун убайыныын тустар);
2. Ньургун убайынААн тустар (ол аата, Ньургун бэйэтэ убайын кытта быһаччы тустар; эбэтэр хайа эрэ күрэхтэһиигэ иккиэн кытталларын эмиэ этиэххэ син, холобур:
‒ Биһиги нэһилиэктэн бу күрэхтэһиигэ ким тустар?
‒ Ньургун убайынаан тустар).
Аны туран, маннык киэптээх этии баар буолар: Ньургун ийэтинээн Дьэбдьиэйдиин бардылар (ол аата, Ньургун Дьэбдьиэй диэн ааттаах ийэтин кытта барбыттар). Бу этиини “кэпсэтии тылын көстүүтэ”, “литературнай нуорма буолбатах” диэн өйдөбүллэринэн салайтаран “сөпкө көннөрдөххө” маннык буолар: Ньургун ийэтиниин Дьэбдьиэйдиин бардылар. Бу этиини сурукка көрөн, ийэтиниин диэн кэнниттэн тарып (запятой) турбатаҕынан сирдэтэн суолтатын син удумаҕалатыахха сөп. Оттон итини ааҕан биэрдэххэ, эттэххэ сорох истээччи “Ньургун ийэтин кытта уонна ханнык эрэ Дьэбдьиэйдиин барбыттар” диэн өйдүөҕэ. Оччотугар бу түбэлтэҕэ ийэтинээн диэн саҥарыы-суруйуу толору оруннаах уонна чопчу төрүөттээх буолан тахсар.
Инньэ гынан, тылбыт бу уонна маннык курдук майгылаах атын чахчыларын иҥэн-тоҥон үөрэтии ирдэнэр. Сахабыт тылын үөрэҕэр Алтан Сарыннаах, Ойуунускайдаах садаҕаламмыттарын кэннэ сабардаабыт “наука” хааччаҕын, онтон 1990-с сылларга ол хааччахтан төлү көтөн тахсыбыт “номуука” ухханын охсууларынан ситэ-хото үөрэтиллэ, чинчийиллэ, олохтоохтук быһаарылла, сүрүннэнэ илик тылбыт-сурукпут чахчыта балай эмэ буолуоҕа.
Ол быһыытынан итинник түбэлтэлэргэ оҕону-ыччаты үөрэтээччилэр, бэчээт үлэһиттэрэ (эрэдээктэрдэр, көннөрөөччүлэр) мындырдык, өйдөөн-төйдөөн сыһыаннастахтарына табыллар. Тылбыт ийэ айылҕатын алдьаппат, төрүт утумун-ситимин быспат туһуттан.
Оттон билим үлэһиттэрэ саҥарар саҥабыт уонна сурукпут баар чахчыларын кэлимник көрөн, дириҥник түөрэн үөрэтэллэрэ, чинчийэллэрэ эрэйиллэр. Таба суруйуу тылдьыттарыгар, ыйынньыктарга, үөрэх кинигэлэригэр оруннаах, олоххо-дьаһахха дөбөҥнүк киирэр кыахтаах, кэскиллээх, саха тылын-суругун сайыннарар ис хоһоонноох ирдэбили, тосхолу олохтуур курдук.
АРЧЫЛАН
