Соторутааҕыта куйаар ситимигэр, тулаайах кыыс бииргэ төрөөбүт кыра балтын атын итэҕэллээх омук аҕатыгар биэрээри гыналларын туһунан ыксаабыт аһаҕас суруга тахсыбыта. Ол кэннэ сурук “ыҥырыа уйатын тоҕо тарпыта”, араас санаа этиллбитэ. Мэлдьи буоларын курдук, эпиэкэлэрбит оҕо докумуонугар аҕатын аата суруллубут эрэ диэн, кэлии киһиэхэ биэрээри тииһэллэр эбит. Бу киһи, биллэн турар, манна дьиэтэ-уота суох, быстах түбэһиэх үлэҕэ үлэлии сылдьар. Өскөтүн кыракый кыысчааны “сокуонунан” бу киһиэхэ биэрэр түгэннэригэр, “аҕата” дойдутугар бэйэтин дьиэ кэргэнигэр илдьэр эрэ кыахтаах. Онно тиийэн саха оҕото хайдах-туох дьылҕаланарын бары да өйдөөбүккүт буолуо...
Туох буолбута
Туох буолбутун санатар буоллахха, 42 саастаах саха дьахтара барахсан, бу билигин дойдубутун бүрүүкээн турар хамсыкка хаптаран, атырдьах ыйыгар бу дойдуттан букатынныы барбыт. Кинини кытары кинилэр дьиэ кэргэннэригэр күүс-көмө буола сылдьыбыт убайдара эмиэ өлөөхтөөбүттэр. Ийэ барахсан икки кыыстаах эбит. Бастакыта – сокуоннай сааһын сиппит улахан кыыс. Иккиһэ – аҕыс эрэ саастаах кыысчаан. Бу кыыс аҕата быстах кэмҥэ кэлэн үлэлии сылдьар кэлии омук киһитэ эбит. В. суруйбутунан, бу киһи кыргыттар ийэлэрин кытары биир дьиэ кэргэн быһыытынан бииргэ олорботох. Дойдутугар ойохтоох, оҕолордоох киһи. Эбиитин манна эмиэ атын дьахтардыын олорор эбит. Инньэ гынан аҕыс саастаах тулаайах балтын кэлии омук ылаары гынарын туһунан бииргэ төрөөбүт эдьиийэ В. куйаар ситимигэр суруйарга күһэллибит.
ДууҺа кыланыыта
Бүгүн В. суруналыыска маннык диэн кэпсээтэ:
“Биһиги ийэбит бу дьыл от ыйын бүтэһигэр ыалдьыбыта, атырдьах ыйыгар “ковид” диэн бигэргэтэн балыыһаҕа укпуттара. Сотору буолан баран, ыарыы ийэбит тыҥатын хайыы үйэ 70 % сиэбит этэ. “Актемра” диэн 120 т. солк. эмп наада буолбута. Мин бэйэм Москубаттан нэһиилэ булбутум. Дьокуускайга ол эмп олох суох этэ. Балтым ол кэмҥэ миигин уонна эбэбитин кытары сылдьыбыта. Ол эмпит үс эрэ күн арыычча бэттэх аҕалбыта, ол кэннэ эмиэ туруга биллэ мөлтөөбүтэ. Мөлтөөн барбытыгар эмиэ ол эми көрдүүр аакка түспүппүт. Хата, иккис эмпитин балыыһалар уйуммуттара. Хомойуох иһин, ийэбит барахсан син биир сырдык тыына быстаахтаабыта. Сыаналаах эмп да, туох да быыһаабатаҕа. Көмүүнэн биһиги бэйэбит дьарыгырбыппыт.
Аҕыс саастаах балтылаахпын. Кини аҕата – манна быстах кэлэн үлэлии сылдьар Таджикистан олохтооҕо. Бастаан балтым докумуонугар “аҕата суох” диэн кураанах этэ, онтон кэлин ол киһи ийэбэр “дойдубар утаараары гыннылар” диэн үҥэн-сүктэн, сымыйанан ону-маны эрэннэрэн, докумуоҥҥа аҕатын быһыытынан суруйтарбыта. Бу киһи биһиги ийэбитин кытары хаһан даҕаны бииргэ олорботохторо. Көннөрү биирдэ эмэ кэлэн барар этэ. Хаһан даҕаны хоммотоҕо, тугунан да көмөлөспөтөҕө. Кыайан көмөлөспөтүн туһуттан этиһэллэрэ, ийэбитигэр соччото суох сыһыаннаах, атаҕастыыр этэ. Төлөпүөнүнэн мэлдьи этиһэн тахсаллар этэ. Ону балтым кытары билэр, барытын истэ сырыттаҕа дии. Миигин кытары хамаандалыах курдук туттара. Биирдэ ийэбит суоҕар миигин охсуох курдук туттубута, хата оруобуна, ыалбыт дьахтар киирэн кэлбитэ. Ийэбит өлбүтүн кэннэ, эпиэкэҕэ биэрбит сайабылыанньатыгар ийэбитин куһаҕаннык суруйбут этэ. Бэл, иэс ылбыт харчытын, ийэбит өлбүтүн кэннэ нэһиилэ атырдьах ыйын 20 күнүгэр төнүннэрбитэ. Ийэбэр 17 чыыһылаҕа төнүннэриэх буолан эппит этэ. Бохоруонаҕа тугунан даҕаны көмөлөспөтөҕө.
Билигин кэлэн ийэбит өлбүтүн кэннэ, бэйэтин сыалын ситиһээри балтыбын былдьаһар. Кини дойдутугар ойохтоох, икки оҕолоох. Манна эмиэ атын дьахтары кытары олорор. Уонна балтыбын бэйэтин дойдутугар илдьэ бараары тииһэ сылдьар. Биһиги 75 саастаах эбэлээхпит. Кини элбэх сиэнин көрбүтэ-харайбыта. Балтыбын аҕатыгар биэрээри гыналлар. Бу киһи балтыбын дойдутугар илдьэ бардаҕына, биһиги сибээспитин сүтэрэбит. Санаан көрүҥ, сахалыы эйгэҕэ улааппыт саха оҕото хайдах туора омук сиригэр баран хаһан даҕаны харахтаан көрбөтөх дьонугар тиийэн олоруой?! Сатаан санаабаппын. Балтым, биллэн турар, биһигиттэн арахсан аҕатын кытары барсыан баҕарбат. Ону, эпиэкэ үлэһиттэрэ омук киһитин диэки буолаллар. “Сокуон аҕа диэки!” диэн этиинэн сылдьаллар. Өскөтүн бу киһи балтыбын дойдутугар илдьэ бардаҕына, балтым Сахатын сиригэр хаһан даҕаны төннүбэт, онно баран хамначчыт эрэ буолуон сөп. Халыым ылаары күүстэринэн эрдэ ойох биэриэхтэрэ. Ити дойдуга дьахтарга наһаа куһаҕан сыһыаннаахтар, киһинэн да аахпаттар. Мин балтым оннук дьылҕаланыан баҕарбаппын!
Ити омук көрдөһүүтүнэн, балтыбын көрүүтэ-истиитэ суох сылдьар оҕолору чөлүгэр түһэрэр кииҥҥэ сытыараллар. Баччааҥҥа диэри таһаара иликтэр. Төһө эмэ бэйэтин дьиэтигэр балтым утуйар хостооҕун, усулуобуйалааҕын үрдүнэн. Аҕата, биллэн турар, манна олохтоон олорор дьиэтэ-уота, түптээх үлэтэ суох, быстах онно-манна үлэлиир. Анал хамыыһыйалар кини дьиэтин-уотун көрөн баран, услуобуйата суоҕун билбиттэрэ. Оҕо утуйар ороно да, уруок ааҕар остуола да суох. Биһиги дьиэбитин былдьаһаары, киирэн олорунан кэбиһээри кыыһын былдьаһар дии саныыбын.
Үс оҔотун сҮтэрбит ийэ, эбэ санаата
Кыргыттар эбэлэрэ Светлана Николаевна ПЕТРОВА :
– Мин бэйэм муора анныгар сытар Туой Хайа олохтооҕобун. Урут өссө 60-с сылларга манна кэлэн олохсуйбутум. Уопсайа сэттэ оҕолоохпуттан билигин үс эрэ оҕом баар. Биир оҕом урут кыратыгар төннүбүтэ. Үс оҕом бу абааһы ыарыытыттан былырыын, быйыл бараахтаатылар. Быйыл барбыт оҕолорум, уолум да, кыыһым да, доруобай дьон этилэр. Мин санаабар, балыыһаҕа үлүбүөй эмп бөҕөтүн сиэтэн өлөрдүлэр. Атын уолум мээнэ үрдэ суох эмп бөҕө биэрэллэриттэн балыыһаттан “аккаас” суруйан тахсыбыта. Хата, онтум дьиэтигэр тахсан түргэнник үтүөрбүтэ. Оттон кыыстаах уолум ол эмтэриттэн эбитэ дуу, эмискэ саахардара үрдээн тулуйбакка бараахтаатылар быһыылаах. Кыыһым өлбүтүн кэннэ, ити омук киһитэ сиэммин былдьаһан, илдьэ бараары тиниктэһэ сылдьар. Баҕайы кыыһым дьиэтин былдьаһан сордонор быһыылаах. Кыыспын кытары хаһан даҕаны бииргэ олорботохторо. Кинини билбитим үс эрэ сыл буолла, сураҕын эрэ истэбин. Манна эмиэ атын дьахтары кытары олорор үһү.
Сиэним кыра эрдэҕинэ олох даҕаны суох этэ. Кыргыттар этэллэринэн, биирдэ даҕаны харчынан көмөлөспөтөҕө, кыыһын иитиитинэн даҕаны дьарыгырбатаҕа. Кыыһым урут балыыһа аттыгар баар кыбартыыратын сыыһын куортамнаан харчыланар этэ. Сиэним оскуолаҕа киириэр диэри миэхэ олорбуттара. Оскуолаҕа киирбитин кэннэ, бэйэлэрин дьиэлэригэр барбыттара. Улахан сиэним (В.) баара-суоҕа 18 саастаах, Жатайдааҕы мэдиссиинэ кэллиэһигэр үһүс кууруска үөрэнэр. Үөрэҕин таһынан быстах үлэлиир. Үс оҕобун сүтэрбитим кэннэ, өссө ити бэйэм харайбыт, илдьэ олорбут сиэммин былдьаары гыннылар.
Наар аанньа...
Былырыын, быйыл үс оҕотун эмискэ сүтэрбит ийэ барахсан кыһалҕатын харах уулаах кэпсээтэ. Аны, билигин бэйэтэ кыһылыттан кыттыһан көрсүбүт сиэниттэн матаары ыксаан олорор. Эбэ тапталын, сүрэҕин чопчутун кэлии омук киһитэ былдьаатаҕына, сааһырбыт киһи барахсан хайдах буолуоҕун сатаан санаабаппыт. Саамай иэдээнэ диэн, сахалыы эйгэҕэ иитиллибит кыракый кыысчаан туора дойдуга тиийэн хайдах-туох дьылҕаланыаҕын санаатахха, дьэ, ыарахан. Хайдах барыта наар аанньа буоларый?! Эбээ барахсан сэбиэскэй кэмҥэ өрөспүүбүлүкэбит салалтата сыыһа быһаарыныытыттан төрөөбүт дойдутуттан, дьиэтиттэн ытыс соттон хаалар. Туой Хайа олохтоохторугар эрэннэрбиттэрин курдук, дьиэлиэхтэрин оннугар, кыс хаар ортото дьиэтэ-уота суох сир-халлаан ортотугар хааллартаан кэбиспиттэрэ. Оттон бу аан дойдуну атыйахтаах уу курдук аймаабыт абааһы ыарыыта Светлана Николаевна үс оҕотун аҕыйах хонугунан быысаһыннаран сырдык тыыннарын быһар. Оҕолорун сүтэрэн аһыытыгар аймана сылдьар ийэҕэ төһөлөөх ыарахан турук буолуой?! Онно эбии, ханнык эрэ кэлии омук киһитэ аҕыйах миэтирэлээх кыбартыыраны былдьаһаары, үйэ тухары Арассыыйа олохтооҕо аатыраары албаһыран, хаһан да көрсүбэтэх, харайсыбатах кыыһын былдьаһан туран кэлбит. Бу саастаах киһиэхэ төһөлөөх ыарахан турук, сүгэһэр буолуой?!
Босхо албакааттаах
Бу аҕаны олохтоох Сергей Романов диэн албакаат буор босхо көмүскүү сылдьар. Албакаат интэриниэт-хаһыакка маннык диэн кэмэнтээрий биэрбит: “Сокуон – мин көмүскүүр киһим диэки. Бу киһи, төһө даҕаны куортамнаһан олордор, олорор усулуобуйата быдан үчүгэй. Оҕо олороругар эппиэттэһэр. Бу киһи бэйэтин дойдутугар сокуоннай кэргэннээх, оҕолордоох. Кинилэр итэҕэллэринэн, бу омуктар эр дьоно хас даҕаны ойохтоноллоро көҥүл. Ойохторун барыларын иитэллэр. Арыгылаабаттар, дьиэ кэргэттэрин, оҕолорун иитэр туһуттан күнү быһа үлэлииллэр. Мин көмүскүүр киһим эмиэ харчынан көмөлөспүт, харчы ыыппыт чиэгэ кытары баар. Кыра кыыс эдьиийэ, ийэтэ өлбүтүн кэннэ, мин көмүскүүр киһибиттэн туох да быһаарыыта суох харчы көрдөөн барбыт. Мин бу киһини буор босхо көмүскүүбүн. Аҕа бырааба омугунан кээмэйдэниэ суохтаах. Бастатан туран, кини бу оҕоҕо аҕата буолар!”
Өссө кыысчаан эбэтэ аах кыракый кыыһы “Оҕо дьиэтигэр туттарабыт, оччотугар эрэ 18 сааһын туолуутугар кыбартыыра ылыаҕа диэбиттэр” диэн, эбэн эппит. Бу маннык этиини кыыс (В.) да, эбэтэ даҕаны бигэргэппэттэр. Ол аата, омукпут холуннара сылдьар буоллаҕа дуу?! Ийэлэрин быыкаа кыбартыырата билигин нэһилиэстибэ быһыытынан кыргыттарын аатыгар суруллубут. Ону бу киһи албакаатыгар: “Мин оҕом бу кыбартыыраны соҕотоҕун ылыаҕа!” – диэбит. Ол аата, “бу киһибит, чахчы, кыбартыыра сыыһын бас билэр сыалтан кыыһын былдьаһар эбит” диэн өйдөбүлгэ кэлэбит.
Эпиэкэлэр “аҔа” диэкилэр?!
Бу киһи билигин албакаат наймылаһан, хамсаныы бөҕө буола сылдьар. Эпиэкэлэр кыысчааны көрүүтэ-истиитэ суох хаалбыт оҕолору тутар реабилитациялыыр кииҥҥэ укпуттар. Мантан социальнай педагогу кытары оскуолатыгар барар, онтон төннөр. Эдьиийэ бастаан утаа балтын оскуолаҕа көрсөөрү гыммытын боппуттар. Билигин эбэтин балтыта баран көрсөөхтүүр. Ийэтин сүтэрбит кыракый кыыска төһөлөөх ыарахан охсуу буолуой?! Таптыыр эдьиийин да, иитиллибит эбэтин да кытары көрүһүннэрбэттэр?! Маннык сыһыан төһө сөп дии саныыгыт? Оҕо быраабын көмүскүөхтээх уоргаммыт ханна саста? Тоҕо эпиэкэ үлэһиттэрэ мэлдьи бу оҕону утары баралларый диэн өйдөбүл үөскүүр. Хаһан эрэ биһиги хаһыаппыт Сунтаар Хоротуттан төрүттээх үс оҕону күүстэринэн, суут-сокуону кэһэн туран, туора дьахтарга биэрбиттэр этэ. Онтулара оҕолору көҥүл атаҕастаан олорбута толору дакаастаммыта. Ол үрдүнэн эпиэкэ үлэһиттэрэ, оҕо быраабын көмүскүөхтээх үлэһит, төттөрүтүн, оҕолор утары хамсаныылары оҥоро олорбуттара. Хата, оҕолор эдьиийдэрэ уонна “Кыым” хаһыат туруорсан, оҕолор Сунтаар Хоротугар төрөөбүт эбэлэригэр, эһэлэригэр барбыттара.
Дьэ, бу сырыыга балаһыанньа хайдах буолар?! Уопсастыба бу дьыаланы кэтээн көрүөн, саха ыалын кыһалҕатын көмүскүөн, саха оҕотун харыстыан наада дии саныыбын. Биһиги эмиэ дьыаланы кэтээн көрүөхпүт. Албакаат интэриниэт-хаһыакка эппитин курдук, киһибит (аҕа), чахчы, кыысчаан нэһилиэстибэтигэр хараҕын хатаан, Арассыыйа олохтооҕо буолаары эрэ оҕотун былдьаһар эбит диэн өйдөбүлгэ кэллибит. Онон “бу ыалы, бу оҕону хайаан даҕаны көмүскүөхтээхпит” диэн бигэ санааланныбыт. Дьыала ханна тиийбитин, хайдах уларыйбытын кэлэр нүөмэрдэргэ сырдатыахпыт.
Туйаара СИККИЭР.
