Госдуумаҕа көс үөрэхтээһин туһунан сокуон барыла киирдэ. Ааҕыыны барытын аастаҕына, 2023 сыл балаҕан ыйыттан олоххо киириэҕэ диэбиттэр. Сокуону ямаллар көҕүлээн киллэрдилэр диэн аатырыы бөҕө. Биһиги дьыала ис дьиҥин санатан ааһаары гынабыт.
Устуоруйаттан
Көс оскуолалар Арассыыйаҕа өссө ааспыт үйэ 20-30-с сс. үөскээбиттэр. Ол эрээри өр кэм устата “сүтэ” сылдьыбыттар. Били, “интэринээт ордук” диэн санааттан. 90-с сс. хос арыллан, үлэлээн барбыттар. Бастакы көс оскуолалар Саха сиригэр (!), Өлөөн уонна Муома оройуоннарыгар арыллыбыттар диэн, киэн тутта кэпсэниэхпитин сөп. Эбиитин 2005 сыллаахха Саха сирэ киллэрбит бырайыага ЮНЕСКО-ҕа бигэргэнэн, грант ылбыт. Онтон салгыы баран, 2008 сыллаахха “Көс оскуола туһунан” СӨ сокуона ылыллыбыт! Дьэ, хайдаҕый, биһиги эмиэ наар инники эбиппит. Саха сирин холобурунан, көс оскуолалар Ямало-Ненецкэй, Ненецкэй, Чукотка, Таймыыр автономнай уокуруктарыгар, Долган-Ненец оройуонугар, Красноярскай кыраайга уонна Амыр уобалаһыгар тэриллэн үлэлии сылдьаллар.
Арассыыйа 8 хотугу уонна Уһук Илиҥҥи субъегар 4657 дьиэ кэргэн төрүт хаһаайыстыбатыгар дьарыктаах. Ити дьиэ кэргэҥҥэ барыта – 6569 оҕо, онтон оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах – 2203, оскуолаҕа үөрэнэр саастаах 4366 оҕо баар. Бу дьиэ кэргэттэргэ муниципальнай тэриллиилэргэ субвенция көрүллэн, социальнай көмө, өйөбүл оҥоһуллар.
Иилэ хабан ылбыттар
“Көс оскуола” идиэйэтин кыахтаах, баай Ямало-Ненецкэй автономнай уокурук иилэ хабан ылбытыттан киһи соһуйбат. Тоҕо диэтэххэ, онно табаһытын, көс дьарыктаах төрүт омугун, кинилэр оҕолорун ахсаана ордук элбэх. Онон киэн туттубуттуу “сокуон төрдүгэр Ямал үлэтин уопута киирдэ, биһиги эрэгийиэммит өссө уон сыллааҕыта көс үөрэхтээһини киллэрбит эрэгийиэн буолбута, манна саамай элбэх – 10,5 тыһыынча көс дьарыктаах үлэһит баар”, – диэн Ямал парламенын бэрэссэдээтэлэ Эдуард Яунга аһаҕастык кэпсээбит.
Ямалга 2012 сыллаахха анал бырайыак оҥорбуттар. 2016 сыллаахха ону ХНТ-га сүрэхтээбиттэр, Ямал пилотнай эрэгийиэн буолбут. ЯНАУо-ҕа 22 көс үөрэх тэрилтэтэ баар: 17 көс оҕо саада, 5 оскуола. “Көс үөрэхтээһин” бырайыакка 200 оҕо хабыллан үөрэнэр, сайдар. ЯНАУо “Арктика оҕолоро, оскуола иннинээҕи үөрэх” бырайыакка эмиэ пилотнай эрэгийиэн буолбут. Итиннэ барытыгар, биллэн турар, Госдуумаҕа Арктика кэмитиэтин салайар дьокутаат Григорий Ледков Ямалтан төрүттээҕэ, арааһа, онно эмиэ оруоллаах буолара саарбахтаммат.
Саха сирин көс оскуолалара
“Көс омуктар олохторун усулуобуйатыгар сөптөөх оскуоланы тэрийиэххэ сөп дуо?” диэн ыйытыы Саха сиригэр ааспыт үйэ 30-с сылларыттан турбута. Оччолорго бөһүөлэктэргэ, култуурунай базаларга ордук интэринээт-оскуолалар бааллара. 1991 сыллаахха Национальнай оскуоланы саҥардан сайыннарыы кэнсиэпсийэтэ киирэн, төрүт култууралары уонна тыллары көмүскүүр, харыстыыр сорук турбутугар оннук оскуолалар наадалара өйдөммүтэ. Төрөппүттэр уонна уопсастыбаннас көҕүлээн, көс оскуолалар тэриллибиттэрэ. Педагогтар, учуонайдар саба түһэн, анал бырагыраамалары, үөрэх босуобуйаларын оҥорууга ылсыбыттара. 1990 сыллаахха СӨ Үөрэҕин министиэристибэтин от ыйын 13 күнүнээҕи бирикээһинэн балаҕан ыйын 1 күнүттэн кыра кэмпилиэктээх көс оскуолалар тэриллибиттэр. Билигин Саха сиригэр барыта 100 оҕону хабар уонча көс оскуола баар.
Бастакылар
Муомаҕа табаһыттары кытта Нэгэйин диэн эбээннэр көс оскуолалара көһө сылдьыбыта. Бу табаһыттар тохтоон ааһар сирдэрэ 1983–1984 сс. тутуллубута, 1990 сыллаахха нэһилиэк салалтата манна эспэримиэнниир көс оскуолалары көҕүлээбитэ. Онон, Нэгэйин уонна Буркатымнан диэн бастакы начаалынай оскуолалар арыллар кыахтаммыттара. Үөрэх хаамыытын онно РСФСР үөрэҕириитин туйгуна Татьяна Слепцова тэрийэрэ, А.А. Тарабукина, А.Е. Тарабукина үлэлээбиттэрэ. Билигин Улахан Чыыстай орто оскуолатын иһинэн көс оскуолаҕа Оксана Громова ситиһиилээхтик үлэлии сылдьар.
Өлөөн, Харыйалаах көс оскуолата
Өлөөн национальнай эбэҥки оройуонугар 5№-дээх ыстаадаҕа Харыйалаахтааҕы орто оскуола иһинэн эбэҥки “Күөнэлэкээн” көс оскуолата аһыллыбыта быйыл 30 сылын туолла. Бу оскуола тэриллэрин саҕана саабыһынан, дириэктэринэн үлэлээбит Клара Васильевна Кириллова маннык ахтар:
– Национальнай кэнсиэпсийэ киирэн, үөрэх ситимигэр араас сэминээр бөҕөтө ыытыллан барбыта. Тааттаҕа 1990 сыллаахха тэриллибит улахан сэминээргэ сылдьан, оскуолалар араас бырайыактарын кэпсииллэрин көрөн-истэн, биһиги эмиэ оннук тэриниэхпитин сөп диэбиппит. Оройуон үөрэҕин салаатын мэтэдьииһэ Л.Николаеваны кытта бырайыак бэлэмнээбиппит, ону 1991 сыллаахха Бүлүүгэ буолбут сэминээргэ көмүскээбиппит.
Оройуоннааҕы сэбиэт, үөрэх управлениета өйөөн, үп-харчы көрөн, ыстаат тыыран, Харыйалаах орто оскуолатын иһинэн көс оскуола быһыытынан үлэлээн барбыппыт. Бастаан ыстаакка 1 иитээччи, 1 учуутал, 1 оробуочай баара. 30 сыл үлэлээбиппит тухары көс оскуоланы барыта 27 оҕо ааста. Биһиги бырайыакпыт уратыта, начаалынай оскуола эрэ буолбатах, 2-8 кылаас оҕолорун хабар. Орто кылаастары биирдиилээн биридимиэттэргэ “кейс” ньыматынан үөрэтэбит. Ол эбэтэр, биридимиэттээх учууталтан сорудах ылан, көс учуутал ону толорторор уонна кэлин ол учууталга аҕалан бэрэбиэркэлэтэр, сыаналатар.
27 бүтэрбит оҕоттон кыргыттар өттүлэрэ – чуум үлэһиттэрэ, уолаттар –табаһыттар, биир бэтэринээр, биир зоотехник баар, быһата, идэтэ, дьарыга суох оҕо диэн суох. Уустугу, хамнаһы өр ылбакка, таҥас балааккаҕа олорбут кэмнэри ааһан кэллибит. Билигин сайдыы баран, базалар тэриллэн, судаарыстыба өттүттэн өйөбүл көрүллэн, бырайыакпыт салгыы сайда туруо диэн эрэллээхпин. Федеральнай сокуон киирдэҕинэ, өссө улахан өйөбүл баар буолуо диэн эрэнэбит.
Маны тэҥэ Алдан оройуонугар Хатыстыыр уонна Кутана орто оскуолаларын чэрчитинэн көс оскуолалар бааллар. Анаабыр туундаратыгар табаһыттар, булчуттар уонна балыксыттар базаларыгар Улахан Күөллээҕи 10 оҕолоох долган кыра кэмпилиэктээх оскуолата үлэлиир. Муомаҕа, Аллараа Халымаҕа эмиэ көс оскуолалар, лааҕырдар бааллар.
Биһиги кылааппыт
Биһиги бырайыакка ыкса ылсан үлэлэспит, СӨ Үөрэх министиэристибэтин уопсай орто үөрэххэ управлениетын салайбыт, билигин Көс оскуола киинин салайааччыта Н.В. Ситникованы кытта кэпсэттибит.
– Сокуон өрөспүүбүлүкэҕэ киирэригэр саамай ыарахан туох этэй?
– Лиссиэнсийэ кыаллыбатаҕа. Оскуола иһинэн структура курдук сылдьалларын ыарарҕаталлар этэ. Кэнники норматив киирэн, син сааһыланнылар, ол эрээри син биир бэрээдэктэниэн наада. Икки эрэ оскуола туспа лиссиэнсийэлээх, баһаар ирдэбилигэр сөп түбэһэр дьиэлээх. Аны учуутал булар уустук. Хамнас улахан уратыта суох, үксүн табаһыт кэргэннээх буоллаххына, табыллан үлэлиигин.
– Федеральнай таһымҥа көс оскуоланы туруорсан, чуолаан туох үлэни ыыппыккытый? Биһиги ханнык этиилэрбит итиннэ оҥкул буоллулар диэххэ сөбүй?
– Дьиҥинэн, туох баар үлэни биһиги бастаан саҕалаан, ыытан кэллэхпит. Улахан мунньахтарга мэлдьи туруорсар этиилэрдээх этибит. Көтөҕөр этиилэрбит манныктар этэ:
– надзор ирдэбилэ көһө сылдьар оскуолаларга, дьыссаат бөлөхтөрүгэр туттуллуо суохтаах;
– үбү-харчыны тыырыыга маннык оскуола уратылара учуоттаныахтаах;
– оскуола ураты малынан-салынан, учуобунньугунан, интэриниэт ситиминэн, айан тэрилинэн уо. д. а. хаччыллыахтаах;
– учуутал хамнаһа анал кээписиэннээх буолуохтаах.
Кэнники 2019, 2021 сыллаахха буолбут мунньахтарга РФ Үөрэҕириитин министиэристибэтин өттүттэн көс үөрэхтээһини быраап өттүнэн хааччыйыыга этиилэри көрөр мунньах буолбута. Ити мунньахха анал оробуочай бөлөх тэриллибитэ, этиилэри сүүмэрдиир үлэ саҕаламмытын туһунан эппиттэрэ. Этиилэри ямаллар, РФ Үөрэҕириитин министиэристибэтэ уонна биһиги киллэрбиппит.
2021 сыллаахха муус устарга Салехардка РФ Федерация Сэбиэтин үөрэх, билим уонна култуура кэмитиэтин мунньаҕар “Көс оскуолаларга уопсай үөрэх бырагырааматын олоххо киллэрии уратылара” диэн тиэмэ көрүллүбүтэ. Онно Ф.В. Габышева тыл эппитэ.
2021 сыл олунньуга РФ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ М.Мишустин “Арктика оҕолоро” бырагыраама үбүлээһинин боппуруостарын быһаарар сорудаҕы министиэристибэлэргэ туруорбута, РФ Арктика зонатын “Социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын” судаарыстыбаннай бырагырааматыгар киллэрэр туһунан эппитэ. Бу – улахан быһаарыылаах мунньахтар этэ.
– Биһиэхэ көс оскуолалар 1992 сыллаахха тэриллибиттэр, бэйэбит сокуоммут 2008 сыллаахха ылыллыбыт, оччотугар биһиги тоҕо көҕүлээччи буолбатыбыт?
– Биһиги аан дойду, ЮНЕСКО таһымыгыр таһаардахпыт. Сокуон бу бырайыак иһинэн тахсыбыта. ЮНЕСКО хас да кэмпириэнсийэтигэр кыттан, онно “бастыҥ быраактыка” диэн, эрэкэмэндээссийэлэргэ киирбиппит. Билим уонна мэтиэдьикэ өттүнэн хааччыйбыппыт. Бырайыак быһыытынан хас сыл аайы үп-харчы көрөн кэллибит. «Арктика оҕолоро” диэн федеральнай бырайыакка киллэрдибит. Бу барыта – биһиги өрөспүүбүлүкэбит үлэтэ.
– Бу оскуолалар уопсай кыһалҕалара тугуй, федеральнай сокуонтан тугу күүтэллэрий?
– Көс оскуола көрүнньүк буолуо суохтаах, ыалы аймаабакка, оҕо уонна төрөппүт баҕатын учуоттаан, кыаҕынан көрөн тэриллиэхтээх. Биридимиэт барыта баар буолара ордук. Онон учуутал таһыма үрдүк ирдэбилгэ эппиэттиэхтээх. Ол аата, интэриниэти, ыраахтан үлэлиир электроннай ньымалары туттар усулуобуйа тэриллиэхтээх. Ону тэҥэ төрүт тылларын, ыстандаарт ирдиир уонна олоххо наадалаах сатабылларын баһылыахтаахтар. Бары табаһыт буолбакка, атын идэҕэ эмиэ бэлэм буолуохтаахтар. Сокуон федеральнай таһымҥа киирдэҕинэ, хааччыйыы өссө тупсуо, көһө сылдьарга анал (мобильнай) дьиэ-уот, аныгы матырыйаал, эниэргийэ, сибээс, айан көлөтө учуоттаныа, учууталлар хамнастара тупсуо, куурустар ыытыллыахтара, ноутбугунан, электроннай учуобунньугунан хааччыллыы тупсуо, мэтиэдьикэ уонна технология өттүнэн сайдыы тэтимнэниэ дии саныыбыт.
Ити курдук, көс оскуола өйдөбүлүн бастаан биһиги олохсуппут, ону тэрийэн, олоххо киллэрбит эбиппит. Ол эрээри “федеральнай сокуону көҕүлээччи Ямал” буолбут. Итини, баҕар, ол эрэгийиэн дьокутааттара Госдуумаҕа ордук актыыбынайдар, көхтөөхтөр диэххэ сөбө буолуо дуо? Баҕар, атын да төрүөт баара буолуо. Хайдаҕын да иһин, туһалаах сокуон буоларынан, ким киллэрбитэ улахан оруола суох дииргэ тиийэбит.
Норуот тутулун көмүскүүр
Елена Голомарева, Ил Түмэн Арктика норуоттарын кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ:
– “Көс оскуола” туһунан сокуон ис суолтата олус киэҥ, норуот ис тутулун хараанныыр. Бастакы көс оскуола бырайыагын Национальнай оскуола кэнсиэпсийэтин чэрчитинэн оччолорго үөрэх управлениетын мэтэдьииһэ Любовь Николаева тула мустан оҥорбуппут. 1995 с. Өлөөҥҥө үөрэх салаатын начаалынньыгынан аныылларыгар ыһыллыы-тоҕуллуу кэмэ этэ. Көс оскуола эрэ, туох эрэ, ким да кыһаммат, сабыллыах да туруктааҕа. Күһүн оҕолору ыла бөртөлүөтүнэн тиийбиппит, табаһыттар балааккалара, астара-үөллэрэ, таҥастара мөлтөөбүтэ харахха быраҕыллара. Оҕо сааһым таба ыстаадатыгар ааспыт киһини араас санаа үүйэ-хаайа туппута. Үп-харчы көрүүтүгэр суһал миэрэлэри ылбыппыт. Учууталларга, табаһыттарга, оҕолор аһыыр астарыгар, ГСМ-ҥа эбии үбү көрдөөбүппүт. Онон эстэр суолга тиэрпэккэ, инники сайдыы суолугар үктэнэллэригэр үлэлэспиппит.
2004 с. Өлөөҥҥө СӨ Үөрэх министиэристибэтин күннэригэр, ханнык хайысхаларынан үлэлии олорорбутун көрдөрбүппүт. “Көс оскуола”, “Арктика оҕолоро”, “Эдэр учууталлар” бырайыактарбытын, оскуолалар үлэлиир хайысхаларын ис хоһоонун. Дьэлиҥдэлэр – бырамыысыланнаһы, Харыйалаах – көс оскуоланы, Ээйик – агро-оскуола быһыытынан, Өлөөн саҥа технологиялар ситимнэринэн үөрэтиини көрдөрбүттэрэ. 20-чэ сыл ааста, ити оскуолалар билигин даҕаны итинник үлэлии сылдьаллар. Көс оскуола наадатын миниистир Ф.В. Габышева күүскэ өйөөбүтэ. Онтон 2004 с. норуот дьокутааттара А.Н. Жирков, А.В. Кривошапкин өйөөн, көс оскуола сокуон барыла бастакы ааҕыыны ааһан, 2008 сыллаахха Ил Түмэҥҥэ ылыллыбыта. “Көс оскуола” өйдөбүлэ олоххо киириитин учуутал, салайааччы, норуот дьокутаатын быһыытынан үлэлээбит үлэм биир түмүгэ диэн үөрэбин. Ол өссө үрдээн, ямаллар федеральнай сокуоҥҥа киллэрэн эрэллэрэ олус үчүгэй.
Нина ГЕРАСИМОВА.
