Ржев-Вязьма плацдармын кырыктаах кыргыһыылара Аҕа дойду сэриитин историятыгар ситэтэ суохтук сырдатыллыбыттара дииллэр.
Дойдубут тэбэр сүрэҕин Москва куораты ылаары, Адольф Гитлер 48 дивизияттан, ол иһигэр 7 моторизованнай, 9 танковай дивизияттан турар Группа армий “Центр” дэнэр саамай сүрүн күүстэрин үс гыммыт иккитин Ржев хайысхатыгар кимэн киллэрбит эбит.
Бу плацдармҥа 14 ый устата хаан тохтуулаах хардарыта кимэн киириилээх кыдыйсыылар буолбуттара. Ньиэмэстэр «Зейдлиц» диэн, биһиэннэрэ “Марс” диэн улахан далааһыннаах операциялары ыыппыттар. «Марс» операцияҕа аҥаардас биһиги өттүбүтүттэн 3300 таанка кыттыбыта үһү.
Ити кыргыһыылары салайсыбыт Советскай Союз маршала В.Г. Куликов этэринэн, Ржев-Вязьма кыргыс хонууларыгар 2 мөлүйүөн 60 тыһыынча Кыһыл Армия саллааттарын, сержаннарын, офицердарын сүтэрбит.
Олор истэригэр 2 тыһыынчаттан тахса саха буойуна охтубут. Сэрии устуоруйатын ити кэрчигэ саха норуотугар биллибэтин кэриэтэ эбит...
Нам улууһугар Шараповтар дьиэ кэргэҥҥэ 1942 сыллаахха кэргэнин Ржев куорат анныгар өллө диэн похоронка кэлбит.
Иван Серофимович, аҕатын уҥуоҕун көрдөөн, Ржевкэ сөп-сөп суруйар эбит. Онтон дьэ уһун күүтүүлээх эппиэт кэлбит:
«Сообщаем: Шарапов Серафим Николаевич 1905 г.р., рядовой, захоронен в г. Ржев на смоленском кладбище в братской могиле, где покоятся воины 2 гв. дивизии, 13, 93, 215, 274, 369, 380 стрелковых дивизий; 2, 85, 192 стрелковых бригад. С уважением член горштаба «Летопись ВОВ»; ветеран войны и труда Анна Федосеевна Виноградова 24.02.1985 год».
Ити Виноградова А.Ф. суруга намнар, сахалар Ржев историятын ыкса ылсан үөрэтиилэрин саҕаланыытынан буолбут.
Суруйсуу түмүгэр кыайыы 40 сылын саҕана өссө 37 буойуттар ааттара биллибит. Онтон Намнааҕы партия райкома (II секретарь Габышева М.Н.) тэрийиитинэн 6 киһилээх делегация көтөр: И.С. Шарапов – салайааччы, сэрии ветераннара Дураев Д.Г., Кутуков С.И., Федоров А.М., аҕата онно өлбүт Павлов Н.Л., биллиилээх журналист Халыев Т.Т.
Делегация Ржевка кыайыы 40 сыллаах үбүлүөйүгэр кыттыбыт. Эҕэрдэ туттараллар, мас олордоллор, дойдуларын буорун илдьэн куталлар, уонна Ржевка саха буойуттарын кэриэстэригэр памятник тутуутун сөбүлэсиһэллэр.
Намнааҕы райком проекка конкурс биллэрэр. Кыайыылааҕынан 10-тан тахса проектан Намнааҕы Захар Винокуров аатынан оҕо музыкальнай оскуолатын художественнай кылааһын учуутала Петухов Михаил Романович тахсар. Киниэхэ проеккын олоххо киллэр диэн сорудах биэрэллэр.
Дьэ, Михаил Романович 1985 сылтан 1994 сылга диэри 9 сыл Нам-Ржев икки ардыгар тиэстэр.
Президент М.Е. Николаев, республика, москватааҕы постпредство, Ржев, Нам оройуоннарын көмөлөрүнэн, Ржев анныгар охтубут саха буойуттарын кэриэстэригэр мемориал 1994 сылаахха тутуллан бүтэн үлэҕэ киирэр.
Үөрүүлээх аһыллыыта правительствоттан, постпредствоттан, намтан салайааччылар, ветераннар, биллиилээх артыыстар, үлэһиттэр, ыччат састааптаах улахан делегация кыттар.
Мемориалга 346 буойуттар ааттара дюраль панноҕа суруллаллар. Саха сириттэн, Москваттан элбэх делегациялар, дьиэ кэргэттэр, биирдиилэн дьон кэлэн кэриэстээн барар, Ржевтан, Филькино дэриэбинэттэн оскуола оҕолоро, сыбаайбалаахтар кортежтара сылдьан венок, сибэкки уурар, хаартыскаҕа түһэр, мероприятие ыытар Ытык сирдэрэ буолар.
2002 сыл муус устар ыйыгар Президеммит М.Е. Николаев Нам улууһугар мемориал реконструкциятын тэрийиҥ диэн сорудах биэрэр. Улуус баһылыга Дьяконов А.Н. солбуйааччытын, миигин Ржевка командировкалыыр. Биһиги мемориал автора Петухов М.Р. кытта Москваҕа көтөбүт. Оччолордооҕу «Алроса» АК салалтатыттан Тимофеев Нь. С., постпред Ермолаев Н.Н., Ржев баһылыга Стрекалов В.И., солбуйааччыта Ерохин А.В., Правительства (Е.А. Борисов), минстрой (Дереповскай С.Я.) көмөлөрүнэн реконструкция 2005 сыллаахха Кыайыы 60 сылыгар ыытыллан бүтэр.
364 буойуттар ааттара 656-ҕа тиэрдиллэн гранит плитаҕа суруллан туруоруллар. Николай Чудотворец Храм – чочуобуната тутуллар.
Ити реконструкцияны илиилэринэн тутан-хабан оҥорбут дьон: Нестеров С.И. – Ньургун Семенович көмөлөһөөччүтэ, Лабазанов А.М. – «Ржевская» ПМК начальнига, Ерохин А.В., Мешкова Г. А.- баһылык солбуйааччылара буолаллар.
Буойуттар ааттарын көрдөөһүн, түмүү үлэтин «Память» кинигэ редакцията Габышев М.П., Павлов К.Е. кинигэ ааттара Павлов Н.М. оҥорбуттара.
2020 сыллаахха Улуу Кыайыы 75 сылыгар Нам улууһун дьаhалтата (баһылык Слепцов Ю.И.) мемориал гранитыгар эбии 518 буойуттар ааттарын киллэрбиттэр. Онон күн бүгүн Мемориалга 1174 ааттар үйэтитиллэн сыталлар.
Эбии ааттары быһаарыыга Тверь олохтооҕо урут саха сиригэр олорбут үлэлээбит Сантуев В.Н. – сэрии историятын чинчийээччи, Нам сэлиэнньэтин 2-с нүөмэрдээх оскуолатын учуутала Григорьева Н.А. уонна үөрэнээччилэр, волонтердар буолаллар.
Нам улууһуттан 1985-2020 сс. 26 делегация Ржевкэ сылдьыбыт, онно 236 киһи, ол иһигэр 67 оскуола үөрэнээччилэрэ кыттыбыттар. Лааҕырга сынньаналлар, раскопкаларга, архивка үлэҕэ кытталлар.
Чурапчы 2-с оскуолатыттан, Алдан политехникумыттан, ГУ «Победа» тэрийиитинэн, куорат студьуоннара сылдьыбыттара биллэр. 2020 с. Кыайыы күнүгэр Горохов Д.Н. салайааччылаах «Факел Победы» дьахталлар бөлөхтөрө (7 киһи) Ржевь-Тверь-Вязьма-Брянск, 700 км пробег оҥорбуттара.
СВФУ студьуоннара «Yргэл” туркулууп бу проекка эмиэ кытталлар.
Оттон биһи билбэппитинэн төһө саха норуотун дьоно бу мемориалга чиэстээн, кэриэстээн, курутуйан, махтанан, эҕэрдэлээн ааспыттара буолуой...
Быйыл кулун тутар 3 күнүгэр, Ржев куорат ньиэмэс халабырдьыттарыттан босхоломмута 80 сылын туолуутунан сибээстээн, мемориалга саха сэргэтин туруоруу былааннанар. Сэргэ туруоруутун постпред Федотов А.С., Нам улууьун баһылыга Слепцов Ю.И., «Мост памяти Ржев-Саха (Якутия)» НКО тэрийэллэр. Сэргэни биллиилээх саха сэргэтин араас континеннарга туруорааччы Палов А.К. оҥороро былааннанар.
Ржев туһунан киинэ үһүс чааһын биллиилээх драматург, режиссер оператор Ермолаев С.Н.- Сиэн Өкөр устуохтаах.
1174 ааттартан 194 буойун Дьокуускай куорат военкоматынан ыҥырыллыбыт дьон. Ол иһин биһиги Дьокуускай куоракка Ржев скверын оҥоруохха уонна биир уулуссаҕа “Ржевская” диэн аат биэриэххэ диэн туруорсабыт. И.М. Павлов «Якутяне в ржевско-вяземских сражениях» диэн кинигэтин Ил Дархан А.С. Николаев көмөтүнэн үсүһүн таһаартардыбыт.
Ржев оҕолоро мемориалга сылдьаллар
Онон аҕаларбыт, эһэлэрбит ааттарын үйэтитии ситимэ салҕанар, эдэр ыччакка тиэрдиллэр.
