Саха бэрт булугас, мындыр толкуйдаах, үлэһит уонна дьоҕурдаах омук буоларын билигин тас дойдуларга үлэлии сылдьар ыччаттарбыт туоһулууллар. Олортон биирдэстэрэ – норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах урбаанньыт, инбиэстэр, 35 саастаах МИХАИЛ БУРНАШЕВ.
Саха омук уолаттара,
Дьиҥнээх саха хоhууттара,
Сайда туруҥ куруутун,
Инники буолуҥ өрүүтүн!
Рустам Хон тыллара,
“Саха омук уолаттара”
– Михаил, билсэн кэбиһиэххэ.
– Мэҥэ Хаҥалас улууһун Павловскайыттан төрүттээхпин. 7 саастаахпар төрөппүттэрим күн сириттэн күрэммиттэрэ. Бииргэ төрөөбүт иккиэбит. Дьонум суох буолбуттарын кэннэ ийэм бииргэ төрөөбүт балтыгар иитиллэн атахпытыгар турбуппут. Онон билигин кинилэри ийэлээх аҕабыт диибит. Кинилэр эмиэ икки оҕолоохторун быһыытынан, бииргэ төрөөбүт – төрдүөбүт.
Ийэм Екатерина Николаевна Прибылых 35-с сылын Павловскай орто оскуолатыгар математика учууталынан үлэлии-хамсыы сылдьар. Аҕам Михаил Гаврильевич Прибылых – суоппар. Дьиэ кэргэммэр мин улахан оҕобун. Оскуоланы төрөөбүт-үөскээбит Павловскайбар үөрэнэн бүтэрбитим. Ол кэнниттэн ЯГИТИ-га “бырамыысыланнай гражданскай тутуу” идэтигэр үөрэнэ киирбитим. Үөрэнэ сырыттахпытына, ЯГИТИ-ны сабан, ХИФУ-га көһөрбүттэрэ. Онон, университет инженернэй-тэхиниичэскэй институтун бүтэрэн, “тутуу инженерэ” идэни ылбытым.
– 18 сыл устата тутуу эйгэтигэр үлэлээн уопутурдаҕыҥ аҕай буолуо...
– Устудьуоннуу киириэхпиттэн өрөбүллэргэ, үөрэх кэнниттэн уонна сайыҥҥы каникулларга наар тутууга үлэлиир этим. Ол курдук, тутуу матырыйаалын оҥорор собуокка, тутуу оробуочайынан, каменщигынан, бетонщигынан, сыбаарсыгынан, болуотунньугунан, маастарынан, прорабынан, технадзорунан, уопсайынан, тутуу эйгэтин бары кэриэтэ идэлэригэр үлэлээн ааспыт уопуттаахпын. Ол барыта билигин үлэлиирбэр улахан төһүү күүс, көмө буолар.
ЭРЭЛЛЭЭХ ХАЙЫСХА – ХАМСААБАТ БААЙ-ДУОЛ
– Билигин тугу дьарыктанаҕыный?
– Дьиэ тутуутунан дьарыктанабын. Дьокуускайга чааһынай мас уонна таас дьиэлэри тутар тэрилтэлээхпин. 7-с сылын ситиһиилээхтик үлэлии сылдьабыт. Маны тэҥэ билигин Индонезия судаарыстыбатын Бали арыытыгар эмиэ тутуу тэрилтэтин арыйан үлэлиибин. Туризм саамай сайдыбыт Убудка диэн оройуонугар улахан комплекс тутабыт. Виллалар уонна таунхаустар, уопсайа 9 дьиэлээх. Ону тэҥэ бассыайыннаах, успуорт-саалалаах, сауналаах уонна эрэстэрээннээх отель бырайыактыы сылдьабын.
– Сылаас дойду буолан, дьиэни-уоту тутуу улахан уустуга, биһиги курдук сыбаайалары туруоруу суоҕа буолуо?
– Ханнык баҕарар дойдуга дьиэ тутуута уратылаах, туспа уустуктардаах буолар. Манна тропическай килиимэт, ол эбэтэр салгына олус сииктээх. Элбэхтик ардыыр буолан, сирэ инчэҕэй. Онон дьиэ-уот тутуутугар үксүн гидроизоляцияҕа улахан болҕомтону ууруохха наада, үөн-көйүүр киирбэтин курдук. Сайдыылаах дойду дьонугар анаан тутар буоламмыт, виллалар дизайннарыгар улахан болҕомтобутун уурабыт.
– Ол дойдуга хамсаабат баайынан-дуолунан дьарыктаныы төһө дохуоттаах хайысханый?
– Балига хамсаабат баай-дуол – аан дойду үрдүнэн саамай үрдүк дохуоттаах хайысха. Нууччалыы эттэххэ, “Возврат инвестиций (ROI)” манна 15–25 %-ҥа тэҥнэһэр. Маннык көрдөрүү аан дойдуга ханна да суох. Холобур, Дональд Трамп, Сергей Солонин, Андре Фрей уонна да атын миллионердар, сүрүннээн, маннык тутуунан дьарыктаналлар, инбэстииссийэлииллэр. Ол аата, бу хайысхаҕа үбү-харчыны угуу – улахан барыстаах салаа.
“САРСЫҤҤЫНЫ ТЫМТЫКТАНАН КӨРБҮТ СУОХ”
– Дойдуҥ дьонун тас дойдуларга, холобур Балига, хамсаабат баай-дуол, коттедж-вилла атыылаһалларыгар угуйан эрдэҕиҥ?..
– Дойдум дьоно инбэстииссийэлээн, “пассивнай дохуот” оҥостуохтарын баҕарабын. “Пассивнай дохуот” диэн тугуй? Бу – туох да сырата-сылбата, үлэтэ суох, бэйэтэ үбү-харчыны тарда турар хайысха. Холобур, Балига мин тэрилтэм туппут виллатын атыылаһаҕыт. Тутуута бүппүтүн кэннэ, ону тэрилтэм салайар-дьаһайар, күнүнэн куортамҥа биэрэр, туристары көрсөр, сууйар-сотор, хомунаалынай төлөбүрдэри төлүүр, кэтиир-маныыр. Бэйэҕит ханна да кэлэн-баран эрэйдэммэккит. Виллаҕыт бэйэтэ “үлэлиир”, үбү-харчыны киллэрэ турар.
Тас дойдуга вилла атыылаһыытын биир үтүө өрүтэ – үп-харчы “диверсификацията”. “Сымыыты барытын биир иһиккэ тутума” дииллэригэр дылы суолталаах. Сарсыҥҥыны тымтыктанан көрбүт суох... Холобур, кириисис буолан, биэнсийэҕэ тахсаҥҥын, ыалдьаҥҥын, о.д.а. төрүөтүнэн бэйэҥ сүрүн дьарыккыттан тохтуур, дохуотуҥ быстан хаалар түгэнигэр – иккиһиҥ баар. Харчы тиһигин быспакка кэлэ турар. Оччоҕуна бэйэҕин быдан харысхаллаах курдук сананаҕын, сарсыҥҥы күҥҥэр эрэллээххин, көҥүлүҥ кэҥиир. Биир дойдулаахтарбар оннук олоҕу ис сүрэхпиттэн баҕарабын.
– Атын дойду гражданнара Балига дьиэ атыылаһаллара, олохсуйаллара судургу дуо? Тылы билии наада буолуо?
– Дьиэ атыылаһар, олохсуйар олус судургу. Манна загран-пааспар эрэ наада. Дьоно-сэргэтэ олус аламаҕай, үөрүнньэҥ, барытыгар көмөлөһө сатыыллар. Олорорго сыана Таиланнааҕар быдан чэпчэки. Аангылыйалыы “бар-кэл” диэни сатаан быһаарсар буоллаххына, ыарырҕаппакка сылдьаҕын. Бэйэлэрин тыллара “бахаса” диэн, латыынныы суруктаах. Үөрэтэргэ судургу, аангылыйа тылынааҕар чэпчэки.
ҮЛЭЛИИР ДЬУЛУУР, БАҔА БААР БУОЛУОХТААХ
– Үлэһиттэргин араас дойдунан босхо сырытыннарар, күүлэйдэтэр эбиккин.
– Быйыл кыһын кэллиэгэлэрбиниин Казахстан уонна Кыргызстан дойдуларынан күүлэйдээн кэлбиппит. Барар-кэлэр билиэттэрин, олорор көстүүнэйдэрин, экскурсияларын барытын бэйэм уйунабын. Кинилэр ис сүрэхтэриттэн бэриниилээхтик үлэлииллэр. Онон, түгэни туһанан, улахан махталбын биллэрэбин.
– Хампаанньаҕар хайдах үлэлии киириэхтэрин сөбүй? Онно туох ирдэнэрий?
– Тэрилтэбэр үлэлии киирэргэ бэйэбэр суруйуохтарын эбэтэр офиспытыгар тиийэ сылдьыахтарын сөп. Тутуу тэрилтэтэ буоламмыт, прораб, снабженец мэлдьи наада. Дьокуускайдааҕы тэрилтэбэр үлэлээн бэйэтин үчүгэйдик көрдөрбүт дьону Балига үлэҕэ ылыахпын сөп. Сүрүнэ – үлэлиир дьулуур, баҕа баар буолуохтаах. Үлэттэн-хамнастан толлубат дьон наадалар. Билигин олохпутугар арҕааҥҥы култуура аһара күүскэ киирэн, дьайан, ыччаппытын сүрэҕэ суох оҥорон эрэрэ мэлдьэх буолбатах.
Индонезия – Соҕуруулуу-Илин Азияҕа сытар элбэх булкааннаах арыыга баар судаарыстыба. Индонезия киин куората – Джакарта. Ява арыыга баар. Официальнай тыллара – индонезиялыы. Нэһилиэнньэтин ахсаана – 270 мөл.киһи.
БАЛИ – ТУРИЗМ САЙДЫБЫТ ДОЙДУТА
– Михаил, Балига сахалар бааллар дуу?
– 20-чэ киһи баар. Олор истэригэр олохсуйан олорооччулар да бааллар. Билигин аан дойду “тэйиччиттэн” үлэ хайысхатынан сайдан иһэр. Онон тэйиччиттэн үлэлиир идэ элбээн, көһө сылдьан үлэлиир дьон баар буоллулар. Мин манна олорбутум 1,5 сыл буолла. Омук тылын билиим олох мөлтөх. Арай “технарь” эбиппин диэн уоскутунабын.
– Дьэ, хайдах-туох дойдунуй? Виза, көҥүл чааһа...
– Бали олус үчүгэй сир эбит. Туризм өттүн ылан көрдөххө, ириис хонуулара, ириистээх террасалар, булкааннар, хайалар, икки акыйаан, клифтэр, джунгли, күрүлгэннэр, ферфинг, храмнар, хайкинг, духуобунас, бич клабтар, дельфиннэр, снорклинг, дайвинг, гольф уо.д.а. курдук өйдөбүллэри ааҕан да сиппэккин. Барыта чугас турар, 1–2 чаас иһинэн айаннаан тиийэҕин. Килиимэтэ сымнаҕас, Таиланд, Дубай курдук итии буолбатах. Манна хас да саха ыала олохсуйан олороллор. Оҕолоро оскуолаҕа үөрэнэллэр. Арааһынай визалар: туристыыттан саҕалаан оробуочай визатыгар тиийэ бааллар.
– Дьоно-сэргэтэ, итэҕэллэрэ?
– Индонезия киһитин ахсаанынан Индия, Кытай уонна АХШ кэнниттэн 4-с миэстэҕэ сылдьар улахан дойду. Төрүт олохтоохтор таҥаралаахтар, иччилээхтэр, өбүгэлэригэр үҥэллэр, күҥҥэ үстэ сирдэрин-уоттарын, Үөһээ уонна Аллараа дойдуну айах туталлар, күндүлүүллэр. Хас дэриэбинэ аайы хастыы да храмнаахтар. 2000 кэриҥэ храм баар дойдута. Ол да иһин Балины “Остров тысячи храмов” диэн ааттыыллар. Храмнарыгар нэдиэлэ аайы сиэр-туом ыыталлар. Омугуттан, итэҕэлиттэн тутулуга суох, храмнарга киирэн, ханнык баҕарар сиэргэ-туомҥа кыттыһыаххын сөп. Итэҕэллэрин тула олохторун оҥостон олороллор. Ыал дохуота 30 % курдуга итэҕэллэригэр барар эбит. Айах тутар астарыгар, ол астарын сэбирдэхтэринэн оҥоһуллубут иһиккэ, араас дьикти сыты таһаарарга...
– Килиимэтэ хайдаҕый?
– Манна төгүрүк сыл – сайын. Күнүһүн – +27, +32, түүнүн +23 кыраадыс сылаас. Биһиги өҥүрүк куйаас сайыммытынааҕар быдан сөрүүн. Мэлдьи тыаллаах-куустаах буолан, салгыннаах. “Манна кэлэн хааным баттааһынын, иһим-үөһүм эмэ ханна сытарын кытта умуннум”, – диэн Саха сириттэн кэлэн кыстаабыт, 69 саастаах Раиса Захаровна миигин кытта күлэ-үөрэ санаатын үллэстибиттээҕэ. Бу курдук төрөппүттэри, дьиэ кэргэни сымнаҕас килиимэттээх сиргэ кыстатыахха сөп эбит.
“ИЧЧИЛЭР ОЛОРОЛЛОР” ДИЭН ОЛОХТООХТОР ГИДРОСТАНЦИЯ ТУТТАРБАТТАР
– Олохторун таһыма хайдаҕый?
– Олохторо-дьаһахтара судургу соҕус. Билигин, дьэ, күүскэ сайдан эрэр судаарыстыба. Баайдар бааллар эрээри, син биир судургутук олороллор. Уопсайынан, манна кими кытта кэпсэтэ тураргын билимиэххин сөп – ириис олордооччу эбэтэр миллиардер, миниистир эбэтэр үрдүк дуоһунастаах чунуобунньук. Ол курдук бары ис киирбэхтик, үөрэ-көтө сылдьар норуот.
– Ас-үөл чааһыгар киирдэххэ...
– Бали аан дойду биир саамай туристыыр дойдута буолан, араас омук куукуната толору. Олох үчүгэй эрэстэрээҥҥэ бүлүүдэ сыаната 450–500 солкуобай курдук буолар. Ыгыллыбытынан сибиэһэй суок 140–160 солкуобай. Олохтоох дьон үлэлэтэр кафеларыгар сыана удамыр. Ол курдук, ириис, окорочка, салаат, соус сыаната 80–120 солкуобай, чэй 30 солкуобай. Астарын тумата аҕыйах. Бэйэҥ аһыыта суох астары сакаастыаххын сөп.
– Бэйэлэрэ тугу эмэ оҥорон таһаарар дьарыктаахтар дуо?
– Ньиэби, гааһы, кыһыл, үрүҥ көмүһү, сиртэн хостоон; арааһынай тимир, мас, кофе, электрооборудование, паньыара, каучук уо.д.а оҥорон, атын судаарыстыбаларга атыылыыллар. Аан дойдутааҕы улахан финансовай-аналитическай ааҕыныстыбалар, холобура, Bloomberg 2050 сылга Индонезияны Кытай, Индия, АХШ кэнниттэн 4-с миэстэҕэ турар экэниэмикэлээх буолуо диэн суоттаан таһаарбыттара. Кинилэр сиртэн хостонор баайдарыгар, дьонун ахсааныгар (270 мөл. киһи) уонна бэлитиичэскэй бигэ туруктааҕар олоҕуран суоттууллар.
– Дьиэҕэ-уокка хомунаалынай өҥө сыаната хайдаҕый (уот, гаас)? Валюталара ханныгый?
– Уоттара Балига сыаналаах. Тоҕо диэтэххэ, уоттарын аттынааҕы арыыттан (остров) муора аннынан лииньийэнэн аҕалаллар. Бу арыыга дьиҥинэн үрэх бөҕөтө баар. “Онно иччилэр олороллор” диэн санааттан гидростанция туталларын олохтоохтор утаран, туттарбаттар эбит. Онон уоттара биһиэхэ тэҥнээтэххэ, арыый да сыаналаах. Гаастара олох чэпчэки, ас эрэ астыырга туттаҕын, боллуонунан аҕалан биэрэллэр. Харчылара – Индонезия рупийа.
– Дойдугар төһө элбэхтик кэлэн бараҕыный?
– Дойдубар сылга иккитэ сылдьа сатыыбын. Бу кыһын уоппускабар 3 ый буолан кэлбитим. Аймахтарбын, чугас дьоммун, дойдубун, булпун-алпын сүрдээҕин ахтабын.
ИПЭТИЭКЭ, ИНБЭСТИИССИЙЭ...
– Хамсаабат баайы-дуолу кытта үлэлэһэр киһи ипэтиэкэҕэ санааҥ?
– “Чэпчэтиилээх ипэтиэкэни толору туһаныахха наада” дии саныыбын. Судургутук быһаарыым дуу... Билигин ипэтиэкэ бырыһыана 18–19 % курдук. Онтон Уһук Илин ипэтиэкэтэ (ДВИ) – 2 %-наах. Ол эбэтэр, эн бу ипэтиэкэни туһаннаххына, судаарыстыба сыана 16 %-наах араастаһыытын (18–2=16) эн оннугар бааҥҥа төлүүр. Ол эбэтэр, Уһук Илиҥҥи ипэтиэкэнэн 2 % төлөбүрдээх 6 мөл. солк. сууманы ыллаххына, ыйдааҕы төлөбүрүҥ 30 тыһ. буолар. Оттон боростуой ипэтиэкэнэн 6 мөлүйүөнү ыллаххына, ыйдааҕы төлөбүрүҥ 95 тыһ. солк. буолуо. Онон маннык үтүө бэлэҕи мүччү тутумуохха наада дии саныыбын.
Маны сэргэ, атын даҕаны чэпчэтиилээх ипэтиэкэ элбэх: дьиэ кэргэн – 6 %, тыа сирин – 3 % уо.д.а. Бу ипэтиэкэлэринэн дьиэ туттарыаххытын сөп. Уһук Илиҥҥи ипэтиэкэни дьон үксэ билэр эбит буоллаҕына, тыа сирин ипэтиэкэтэ баарын дьон үксэ билбэт. Тыа сирин 3 %-наах ипэтиэкэтин ким баҕарар ылан дьиэ туттарыан сөп. Ол эрээри бу ипэтиэкэ дэриэбинэҕэ олохсуйан олорор дьоҥҥо эрэ үлэлиирин өйдүөххэ наада. Бу туһунан уо.д.а. ыйытыктары биһиги хампаанньабытыттан ыйыталаһан билсиэххитин сөп, үөрэ-көтө кэпсээн сүбэлээн, көмөлөһөн биэриэхпит.
– Инбэстииссийэҕэ дьарыктаммытыҥ балай да кэм буолбут.
– Инбэстииссийэ диэн инникитин барыс, дохуот ылаары үбү-харчыны актыыпка угуу. Ол курдук, туохха баҕарар инбэстииссийэлиэххэ сөп: араас аахсыйаҕа, облигацияҕа, хамсаабат баайга-дуолга, биисинэскэ, баан кылааттарыгар... Билбэт киһи истэригэр бу олус уустук, мунаах өйдөбүллэр курдук буолуо эрээри, “хас биирдии киһи инбэстииссийэни билиэхтээх, баһылыахтаах” диэн өйдөбүллээхпин. Тоҕо диэтэххэ, бэйэҥ өлөрбүт харчыгын туһаммакка, уу харчынан эбэтэр каартаҕар мунньа эрэ сылдьар буоллаххына, ол харчыҥ сылын аайы сыаната түһэн иһэр.
Чэ, өйдөнөр гына судургу холобуру аҕалыым... 2021 сыллаахха Дьокуускай Сайсары түөлбэтигэр биһиги килийиэннэрбитигэр дьиэ тутан биэрбиппит. Учаастагын сыаната оччолорго – 2 мөл. солк., дьиэтин сыаната 4 мөл. этэ. Ону таһынан дьиэлээхтэр 2 мөл. 300 тыһ. солк. гараас тутталлар, миэбэл атыылаһаллар... Манна барытыгар 8 мөл. 300 тыһ. солкуобайы барыыллар. Оттон бүгүҥҥү туругунан бу дьиэ сыаната 17 мөл. солк. тэҥнэстэ. Атыннык эттэххэ, бу дьон харчыларын туттубакка, дьиэлэригэр эбэтэр бааҥҥа хаһаанан уура сыппыттара буоллар, билигин ол 8 мөл. 300 тыһыынча солкуобайдарыгар дьиэлэрин аҥаарын эрэ атыылаһар кыахтаныахтар этэ. Харчы суолтата наһаа түргэнник түһэр. “Мөлүйүөнүнэн харчым суох, инбэстииссийэ миэхэ сыһыана суох” диэн сапсыйан кэбиһимэҥ. 10 000 солкуобайтан да саҕалаан инбэстииссийэлээн барыахха сөп. Ол эрээри, инбэстииссийэлиир салааҕытын үчүгэйдик сиһилии үөрэтэн эрэ баран, харчыгытын угуоххутун наада.
– Тас дойду – дуоллар эргийэр киинэ. “Бу сылга дуоллар кууруһа 115 солк. тиийиэ” диэн сабаҕалыыгын. Тоҕо?
– Өссө былырыын санаабытым, “2024 сылга дуоллар сыаната 105–115 солк. тиийиэн сөп” диэн. Онно төрүөтэ элбэх. Ол иһигэр, арҕааҥҥы сааҥсыйалар дьайыыларынан, тас дойдуга атыыланар сиртэн хостонор баайбыт кээмэйэ кыччыан, ньиэп-гаас сыаната түстэҕинэ дуоллар дойдубут иһигэр аҕыйыан сөп. Оччотугар экэниэмикэ судургу сокуонунан дуоллар сыаната тахсыан сөп.
– Дойдугар ситиһиилээхтик үлэлии олорон тоҕо тас дойдуга биисинэс тэринэргэ быһаарынныҥ?
– Эппитим курдук, бастатан туран, үбү-харчыны “диверсификациялааһын”. Биир судаарыстыба экэниэмикэтэ мөлтүүр түгэнигэр эн тугу да оҕустарбаккын, инникигэр эрэллээх буолаҕын. Иккиһинэн, Бали – улахан харчы эргийэр сирэ, киинэ. Ол иһин бу дойдуну талан үлэлии сылдьабын. Инникитин өссө даҕаны тас дойдуларынан сылдьан үлэлиир былааннаахпын. Үлэм-хамнаһым туһунан социальнай ситимнэрбэр мэлдьи сырдатабын. Манна мин Бали олоҕун-дьаһаҕын, урбаан эйгэтин, айан, инбэстииссийэ уонна экэниэмикэ туһунан кэпсиибин.
СИТИҺИИ ТӨРДӨ – ТОЛКУЙГА
у
– Олоххор, үлэҕэр ситиһииҥ төрдө туохха сытарый?
– Дьадаҥы, кыаммат-түгэммэт толкуйтан тахсан, тус бэйэм, оҕолорум, төрөппүттэрим, аймахтарым уонна чугас дьонум инники олохторун тупсарар туһугар, ис куппар, дууһабар баар куттанар, саарбахтыыр санаалары барытын суох оҥоробун. Ханнык да түгэҥҥэ эппит тылбар булгуччу турабын, бэйэбин уонна дьону түһэн биэрбэппин. Мэлдьи үүнэ-сайда, үөрэнэ сатыыбын.
– “Аһымал пуондалары арыйан үлэлэтиэм” диэн санааҕын сэҥээрдим.
– Дьоммор-сэргэбэр, биир дойдулаахтарбар туһалаах буолар туһугар аһымал пуондалары арыйан үлэлэтэри былаанныыбын. Бэйэм тулаайах аҥаардаах улааппыт буолан, олох ыарахаттарын эппинэн-хааммынан билэбин. Онон маннык пуондалары арыйан, уустук балаһыанньаҕа түбэспит соҕотох ийэлэргэ, тулаайах оҕолорго, элбэх оҕолоох ыалларга, тыа сирин кырдьаҕастарыгар көмөлөһөр гына үлэлиэхпин баҕарабын. Билигин да кыралаан көмөлөһөбүн. Бүтэһигин Нам улууһа ууга барбытыгар көмөбүн тиксэрбитим.
– Киһи кырдьар сааһын бэйэтэ хааччыныахтаах дуо?
– Биһиги сахалар, атын омуктарга тэҥнээтэххэ, олус түмсүүлээхпит, биир сомоҕобут. Былыр-былыргыттан дьиэ кэргэн, утумнааһын үгэһэ дириҥ уонна күүстээх. Бырыһыанынан ылан көрдөххө, атын норуоттар курдук төрөппүттэрбитин кырдьаҕастар дьиэлэригэр илдьэн туттарбаппыт тэҥэ. Оҕо төрөппүттэрин кырдьар саастарыгар көрөр-истэр, ыарыылыыр ытык иэстээх. Ханнык баҕарар төрөппүт оҕотугар үчүгэйи эрэ баҕарар. Ол иһин эбэлэрбит, эһэлэрбит, кырдьан да баран, бэйэлэрин бэйэлэрэ көрүнэн туспа олоро сатыыллар. Ол олороллоругар сорохтор биэнсийэлэрин сыыһа аһара кыра буолар. Ол иһин кырдьар сааска бэйэни сөпкө көрүнэн-харанан олорор туһугар дьоҥҥо “пассивнай дохуот” баара туһалаах.
– Инники туох былааннааххын?
– Үлэ өттүнэн ылар буоллахха, “Соҕуруулуу-Илиҥҥи Азия судаарыстыбаларыгар үлэлии сылдьар хайысхабынан күүскэ сайдыбыт киһи” диэн баҕарабын. Маны тэҥэ, Казахстаҥҥа, Кыргызстаҥҥа кэккэ бырайыактары толкуйдуубун.
– Түмүккэ тугу этиэҥ этэй?
– Төһө кыалларынан бэйэҕитигэр саҥаттан саҥа, сонун иэйиини бэлэхтээҥ. Аан дойдуну кэрийиҥ, атын омуктар култуураларын үөрэтиҥ, атын дойду дьоно хайдах-туох олороллорун илэ хараххытынан көрүҥ-истиҥ, сайдыҥ, үүнүҥ. Оччоҕо киһи төрөөбүт дойдутугар, норуотугар таптала, ытыктабыла өссө күүһүрэр эбит. Аан дойдуну анааран көрөр киһи өйө-санаата сайдар, олоҕу көрүүтэ уларыйар. Бэйэҕитин мэлдьи сайыннарыҥ: өйгүтүн-санааҕытын, эккитин-сииҥҥитин, толкуйгутун, дохуоккутун, сайдыыгыт таһымын, оччоҕуна барыта табыллан, тупсан иһиэҕэ.
– Михаил, ханна да үлэлээтэргин эйиэхэ баарды, итэҕэли, эрэли баҕарабын.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
