Казахстан билимэ саха сылгытыгар интэриэстээх

 

 

 

– Кэлиҥҥи 4–5 сылга сылгыбыт күүскэ элбээн, быйыл 4 мөл. буолла. Барыта 14 боруода баар. Киэҥник тарҕаммыттара джабэ, мугалджар уонна кушум боруодалар.

 

 

 

 

– Суох, норуот өйө уустук кэм иһэрин өтө сэрэйэр, онон үйэлэргэ эрэллээҕин көрдөрбүт, күүскэ сайдар кыахтаах салаалары ылсарын сылгы эволюциятын устуоруйата көрдөрөр. Кэлин норуот бырабыыталыстыбаҕа найылаабакка, кириисискэ бэйэтэ бэлэмнэнэн, сылгы иитиитин курдук элбэх үп угуутун эрэйбэт салаалары сайыннаран барда. Ол түмүгэр төрүт дьарыктар сайдар төрүттэрэ үөскээтэ, мэччирэҥнэр оҥоһулуннулар.

 

Сылгыны иитии улахан барыстааҕын Арассыыйа Астраханскай уобалаһын Аксарайскай хаһаайыстыбатын холобура көрдөрөр. Кинилэр “Роснефть”, “Газпром” үптэригэр кушум боруода племенной атыырдарын барытын атыылаһан ылбыттар. Ити биир хаһаайыстыбаҕа Казахстаннааҕар элбэх племенной атыыр түмүлүннэ. Племенной тэбиэннэрбитин эмиэ ылбыттар. Мин ону көрөн баран ытыы сыспытым. Сылгыны үөрдээн иитиини толкуйдаан үбүлээтэххэ, селекционердар үлэлэрэ уонунан төгүл элбэх барыһы биэрэр.

 

 

– Сылгы иитиитигэр билим хандьыдаатын дьиссэртээссийэтин сэбиэскэй кэмҥэ Рязаҥҥа, онтон 2006 с. Оренбург университетыгар Казахстан биоресурсаларыгар дуоктар истиэпэнин көмүскээбитим. 1988 с. Мангыстау тумул арыытыгар үөскээбит адай сылгытын саҥа боруодаларын таһаарыынан дьарыктанабын. Бу – Араал муоратын кумах куйаардарыгар үөскээбит, күүскэ тууһурбут сиргэ үүммүт аҕыйах ксерофит үүнээйилэри, туустаах ууну иһэн тыыннаах сылдьар кыахтаах, ураты оҥоһуулаах сылгы.

 

 

 

Билигин глобальнай сылыйыынан тууһуруу бүтүн Азияны хапта. Араал муоратын тууһа куосумастан Эмиэрикэ кытылыгар тиийбитэ көстөр. Ити кэлэр кэм усулуобуйатыгар аан дойду дьоно туустаах сир аһын сии үөрүйэх сылгы экотииптэригэр күүскэ наадыйыахтара. Быйыл бэрэсидьиэммит Касым-Жомарт Токаев икки сыллаах соруга туолан, Адай сылгыта Казахстан бренд боруодата буолла. Адай атын уратыта – тулуурдаах сүүрүк. Астанаттан Туркестан куоракка диэри 2 тыһ. км усталаах күрэхтэһиигэ Мангыстау уобалаһын адай аттара 16 уобалас хамаандаларын хотон бастаабыттара.

 

 

– Биһиги сойууспут улахан сорук туруорунан үлэлиир. Сотору Казахстан аан дойдуга сылгытын ахсаанынан үһүс миэстэҕэ тахсыахтаах. Онтон 2050 с. 8 мөл. тиэрдэн, АХШы, Мексиканы куотаммыт, аан дойдуга саамай элбэх сылгылаах дойду буолуохтаахпыт. Ити кураанах тыл буолбатах, манна дойдубут мэччирэҥин итиччэ сылгыны иитэр кыаҕа, сылгыны элбэтии үлэтэ барыта учуоттанар.

 

Саҥа биир кыһалҕа үөскээтэ. Хамсык кэмигэр, куосумаска көтүү тохтообутун кэннэ, улаханнык аҕыйыы сылдьыбыт биир бренд кыылбыт сайгак сиэрэ суох элбээн (2,5 мөл.), сылгыны кытта мэччирэҥи үллэстэр буоллулар. Онон соторутааҕыта бэрэсидьиэн сорудаҕынан сайгактары салгыы сайыннарыы кэнсиэпсийэтин оҥордубут. Сайгак фармацевтическай бырамыысыланнаспыт сайдарыгар улахан суолталаах. Биһиги БАД-тары сайгактан оҥорорбутугар Саха сириттэн кэллиэгэлэрбит көмөлөһүөхтэрэ диэн эрэнэбит. Соторутааҕыта Саха сирин күннэригэр сахалар элбэх туһалаах БАД-тары аҕалан көрдөрбүттэрэ. Казахстаҥҥа орто саас – ортотунан 70 сыл. Биһиги 80–90 сааска диэри киһи үйэтин уһатыахпытын баҕарабыт. Онуоха магний, калий уо.д.а. минерааллаах БАД-тар олус наадалар. Ону таһынан сыалаах сылгы этигэр баар омега-3,6,9 дьон сиэхтээх. Итиннэ үлэлиибит.

 

Казахстан саха норуотугар ураты сылаас сыһыаннаах. Майгыннаһарбыт элбэх, сөҕүмэр киэҥ сири туһаҕа таһаарабыт, сылгы иитэбит, менталитеппыт ситимниир. Икки ардыбыт ыраах да, аныгы кэмҥэ сибээстэһии чэпчэки. Быйылгы Саха сирин күннэрин премьер миниистирбит солбуйааччыта С.М. Жумангарин тус бэйэтэ салайан ыыппыта.

 

 

 

 

– Суох этилэр. Ол да буоллар мин сылгынан дьарыктаммыт элбэх саха учуонайы билэбин. Бары Рязаҥҥа сылгы иитиитин институтугар көмүскэммиттэрэ. Миигин кытта Н.Д. Алексеев көмүскээбитэ. Кини саха сылгытын түүтүн иһэ көҥдөй, онно баар сылаас салгын тымныыны тулуйарыгар көмөлөһөр диэн үлэтэ үрдүк сыанабылы ылбыта. Алексеев кэнниттэн көмүскүүр чэпчэки этэ. Мин дьиссэртээссийэм туһунан Сибиир сылгытын иитиитин корифейа, 83 саастаах А.Н. Буйновскай “сылгы көлөһүнүн сыта иҥмит үлэ” диэбитэ. Чахчы, ити кэмҥэ мин адай сылгытын үс саҥа тиибин таһаарбытым. Кини “бу эдэр дьон үлэлэрин көрөн баран, биһиги чинчийиилэрбитин салгыыр көлүөнэ үүммүт диэн үөрдүм” диэн хайҕаабыта, уйадыйан ылбыта. Саха, казах бэйэ-бэйэбитин итинник өйөһүүбүт уруккуттан баар.

 

Саха хорсун норуот, биһиги панфиловецтарбытын кытта 1941 с. Москубаны быыһыырга улахан үтүөлээхтэр. Итинэн бэйэ-бэйэбитин ытыктаһабыт, аҕаларбыт, эһэлэрбит дьоруойдуу быһыылара биир ситимниир.

 

Биһиги өссө ханнык баҕарар боппуруоһу дириҥник толкуйдаан быһаарарбытынан биирбит. Тымныы тайҕаҕа, киэҥ истиэпкэ өйгүн, күүскүн таба туһанан тыыннаах хаалаҕын. Араал муоратын кумах куйаар аҥаардаах сирдэригэр ыарахан усулуобуйаҕа үлэлиир сылгыһыттарга элбэхтэ сылдьыбытым, кинилэри олус убаастыыбын. Дьылҕабар олохпун сылгыны иитиини кытта сибээстээбитигэр олус махтанабын. Сылгыны иитии улахан суолталаах, хайа да норуот сылгыта суох сатаммат.

 

Мин кинигэбэр суруйбуппунан, адай сылгыта суоҕа буоллар, биһиги өбүгэлэрбит элбэх өстөөҕү кыайан, Мангыстау курдук баай ньиэптээх, гаастаах Казахстаны муораҕа таһаарар тумул арыыны тутан хаалыа суох этилэр. Бу сылгынан сылдьан, өбүгэлэрбит киэҥ сири баһылаабыттара, кимиэхэ да былдьаппатахтара. Адай ата биһиги судаарыстыбаннаспыт туругурарыгар ити курдук улахан суолталаах.

 

Биһиги бу киэҥ сир биоресурсаларын баһылыыры саҥа өйдөөн эрэбит. Саастан күһүҥҥэ диэри үүнэр-төрүүр фаунабыт, флорабыт сыл аайы 18 дуоллар сыаналаах баайы биэрэрин ситэ туһана иликпит. Хомойуох иһин, мин Казахстаҥҥа биоресурсаларга соҕотох билим дуоктарабын. Хайа эрэ миниистир Казахстан аан дойдутааҕы университетын биоресурсаларга факультетыттан биоресурса идэтин сотон кэбиспит этэ. Биоресурсаларга идэлээх дьон тиийбэт буолан, экэниэмикэбит, тыабыт хаһаайыстыбатын диверсификацията бытаарда. Ол эрээри сотору ситиһиэхпит диэн эрэнэбин.

 

Сылгы иитиитигэр судаарыстыба болҕомтотун күүһүртэ. Быйыл Казахстаҥҥа сылгы иитиитин киинигэр Актюбинскай т/х ыстаансыйатын базатыгар сылгы института аһыллыахтаах, ыйаах сотору тахсыахтаах. Бу – улахан ситиһиибит.

 

 

– Быйыл сылгыга уустук кыстык буолла. Аан дойду үрдүнэн барар сылыйыы биһиги килиимэппитигэр эмиэ охсор. Ол түмүгэр Казахстан хоту өттүгэр сорох сылгы тулуйбат күүстээх тымныы кыһын кэлэр. Урут хаар үрдүгэр ардах түһэн тоҥорорун бульдозерынан астаран отун сылгы хаһарыгар таһаарарбыт. Сылгы тыраахтар кэннигэр сылдьан аһыыра. Билигин ол умнулунна, сөргүтэр наада. Быйыл олус тымныы буолан, 400 сылгыны сүтэрдибит. Төрүөх аҕыйаата. Биэлэр хаар оннугар оту кытта мууһу ыйыстан, тоҥон, элбэхтик кулуннаатылар. Эппитим курдук, туруоруммут үрдүк сыалбытын ситиһэрбитигэр сылгы өлүүтүн таһаарбат буолуохтаахпыт.

 

Сылгы хаһан аһыырын хааччыйбатахха, хаайан туран аһатар олус уустук. Сылгы хамбаайын (комбайн) курдук. Кыһын хронометраж ыыппыппытыгар, 9 чаас тохтообокко аһыыр этэ. Мөлүйүөнүнэн сылгыны тоторор элбэх аһылыгы бэлэмниир уустук. Онон төгүрүк сылы быһа хаһан аһыыр сылгы наада.

 

Сэбиэскэй былааска сылгы наада этэ. Кавалерияҕа күүстээх сылгы наада диэн, Буденнай маршал бэйэтинэн Казахстаҥҥа дьарыктаммыта. Дончактары, буденнай боруодатын аҕалбыттара. Уустук селекция үлэтин түмүгэр кушум боруодата тахсыбыта. Култуурунай боруода хааннаах буолан, сатаан хаһан аһаабата. Итинтэн салгыы үлэлээн, 1998 с. тохсунньу 31 күнүгэр саҥа мугалджар боруодата үөскээбитин билинэр ыйаах тахсыбыта. Бу Казахстаҥҥа билигин саамай киэҥник тарҕаммыт боруода.

 

 

 

 

– Сөпкө ыйытаҕын, бу боппуруоска Саха сирэ биһигини куоппута ыраатта. Эһиэхэ сылгыны иитиигэ болҕомто ууруллар, сылгыны иитиигэ сокуоннааххыт. Биһиэхэ ити саҥа саҕаланан эрэр. Субсидия көрүллэригэр элбэх үп үүтү-эти оҥорууга ынах сүөһү, сибиинньэ иитии бэриллэр. Сылгыга племенной атыыры атыылаһыыга кыра суума, 100 тыһ. теньге көрүллэрэ кыра диэн дьон элбэхтик үҥсэр, туруорсар.

 

 

– Сылгы этин дьон хото ылар, ынах этинээҕэр сыаната үрдүк. Быйыл эт кыратык аҕыйаата, кыһын сүтэрбиттэрин ситиһээри пиэрмэрдэр төбө ахсаанын харыстыыллар. Биһиги сайгактартан улахан туһаны ыла иликпит. Муоһа эмтээҕинэн улахан сыаналаах, уҥуохтарыгар муоһугар баар элэмиэннэр баалларынан эмиэ сыаналанан фармацевтикаҕа туттуллуохтаах. Этэ экспортанар кыахтаах. Сайгак этэ элбэх дойдуга суох. Вакуумнай суулаах тоҥоруллан атыыланнаҕына, элбэх барыһы киллэрэр кыахтаах.

 

 

– Сиэккэнэн тутан бултуур ньыма баар. Токаев быйыл биһигини, учуонайдары, хомуйан сайгактары туһаныыга бары тэрилтэлэри, ол иһигэр хонтуруоллааччылары биир ситимниир кэнсиэпсийэ оҥортордо. Саанан бултуур бобуллар.

 

 

 

 

– Биэ үүтүгэр үс улахан туһалаах: арахидоновай, линолевай, линоленовай полиненасыщеннай сыа кислоталара бааллар. Арахидоновай 4 валентностааҕынан организмтан буспатах, буортулаах шлактары таһааран ыраастыыр, эдэрситэр. Пандемия кэмигэр биэ үүтэ, кымыс туһалаахтарын дьоҥҥо көрдөрбүттэрэ. Ол эрээри, дьон тугу аһыы үөрэммитинэн буолуо: сылгы бородууксуйата Соҕуруу Казахстаннааҕар киин, хоту эрэгийиэннэргэ ордук сыаналанар. Сылгы этигэр Япония, Кытай наадыйаллар да, сертификация, стандартизация ирдэнэринэн, инфрастуруктура саҥа тэриллэр, маркетинг ситэтэ суоҕунан, атыыланыыта кыалла илик.

 

Башкирдар кымыһы, биэ үүтүн сублимациялаан хатаран, олох инники бардылар. Кинилэр маркетины тэрийиини сатыыллар. 10–15 киһи итиннэ үлэлиир да, мүөттэрин аан дойдуга бастыҥ бастыҥ диэн эрэкэмээлээн таһааран, АХШ сенатордара, Англия королевата сакаастыыллар. Оттон дьиҥнээх хаачыстыбатынан Казахстан Алтаайын мүөтэ ордук. Мин Кытайга, Сиянь куоракка, “Солко суолун” биир тэрээһинигэр бара сылдьыбытым. Дьон икки уһун уочаракка: биһиги Алтаайбыт мүөтүгэр уонна мас арыытыгар тураллара. Биһиэхэ баар экологическай ыраас элбэх бородууксуйа маркетина кыалыннар, валютанан элбэх барыһы аҕалар кыахтаах.

 

 

– Урут биһиэхэ сылаас килиимэккэ аналлаах боруода сылгылары иитии барбыта. Билигин халлаан тымныйара элбээн иһэринэн, Казахстан селекционердара саха сылгы иитээччилэрин кытта сибээстэһэн, Казахстан усулуобуйатыгар тымныыны тулуйар сылгы боруодатын таһаарыыга үлэлиэхтээхпин дии саныыбын. Саха сылгыта үйэлэргэ тымныыны тулуйарга бэлэмнээх. Үбүлэнэрэ, экэниэмикэтэ уустук буолуо, ол эрээри баҕардахха, кыаллар дьыала. Саха сирин кытта сылгы боруодаларын тупсарыыга үлэлэһэрбит хайабытыгар даҕаны туһалаах буолуо этэ. 1960–70-с сылларга джабэ боруодатын илдьэн иитэ сылдьыбыттара куһаҕана суох түмүктээҕэ.