“ТЫА СИРЭ – ОМУК ДЬЫЛҔАТА” ПУОРУМ
“Тыа сирэ – норуот биһигэ” диэн мээнэҕэ эппэттэр. Норуот сүөгэйэ-сүмэтэ барыта тыа сиригэр баар. Тыа сирэ аһы-үөлү үрүлүтэр, хороҕор муостааҕы тэнитэр. Манна ийэ тыл иитиэхтэнэр, төрүппүт төлкөлөнөр. Тирээн турар кэмҥэ тыа сирин туруга, сайдыыта, инникитэ хайдаҕый? Туох куттал суоһууруй, туох кыһалҕа ситтэрбэтий? Ол туһунан “Тыа сирэ – омук дьылҕата” уопсастыбаннай пуорум кыттыылаахтара мустан кэпсэттилэр.
Пуорумҥа ыраах-чугас улуустартан 150-ча киһи, олор истэригэр нэһилиэк баһылыктара, олохтоох Сэбиэт дьокутааттара, араас тэрилтэ, производственнай, потребительскай кэпэрэтиип салайааччылара, уопсастыбанньыктар, исписэлиистэр, о.д.а. тыа сирин туһугар сүрэхтиин ыалдьар дьон кэлэн, от ыйын 1–2 күннэригэр ыытыллыбыт мунньахха кытыннылар. Ил Түмэн дьокутааттара, билим, бырайыактыыр тэрилтэлэр бэрэстэбиитэллэрэ кыттыбыттара мунньаҕы үрдүк таһымнаата. 4 сиэксийэ тухары араас санаа иһилиннэ. Туох сүрүн түгэннэри бэлиэтээн хаалыахха сөбүй?
Ульяна Винокурова, социология дуоктара, бэрэпиэссэр, СӨ Ытык сүбэтин чилиэнэ, “Дойдумсах буолуу уонна тыа сирин билиҥҥи уратылара” диэн сүрүн дакылаата дьон-сэргэ болҕомтотун тарта.
– “Федеральнай бэлиитикэ субъектарга туһааннаах туох саҥаны киллэрэ сатыырый? Онно биһиги хайдах олорсобутуй?” диэн ыйытыы турар. Киэҥ нэлэмэн Арассыыйабыт “пространственное развитие государства” диэн парадигманы тутуһар. Ол үчүгэй. Арассыыйа 1/5-нын сабардаан олорор субъекка, биһиэхэ, бу олус тоҕоостоох парадигма. Билиҥҥитэ уопсай барыл быһыытынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыта 2030 сылга диэри сааһыланан турар. Ол эрээри, онно анаан-минээн, кэлимник тыа сирин олоҕун сайдыытын көрүү суох. Ол Арассыыйаҕа “заявительный характер” диэнинэн эрэ ситиһиллиэн сөп, ол эбэтэр бэйэ туруорсан, биллэрэн, этии киллэрэн. Быраап-сокуон хонуута билиҥҥитэ оннук. Онон ытаабат оҕону ким да эмсэхтээбэт. Ханнык уратыларга тохтуохха сөбүй?
– Саха Өрөспүүбүлүкэтэ “регионы ресурсного типа” диэн бөлөххө киирсэр. Ол аата, биһиги “сайдыы эрэгийиэнэ” буолбатахпыт. Ону өйдүөхпүтүн наада;
– иккиһэ, РФ Бырабыыталыстыбата хамсык иннинэ “Концепция повышения эффективности бюджетного финансирования” киллэрэн, биһиэхэ хайдахтаах курдук охсууну оҥорбутун билэбит. Ордук, эмп тэрилтэлэрин сабыыта хамсыкка элбэх киһи суорума суолланыытыгар тиэрдибитин өйдүүбүт;
– “Схема оптимизации размещения социальных объектов” диэн докумуону билигин СӨ Бырабыыталыстыбата толкуйдуу сылдьар. Дьокутааттар итиннэ киирсэллэригэр дьоһуннаах уонна суолталаах этиилэри киллэрэрбит эрэйиллэр;
– “Программа социально-экономического развития АЗ РС(Я)” докумуон барыла эмиэ дьүүлгэ сылдьар. Арктика 13 оройуонугар анал бырагыраама барыла оҥоһулла сылдьар, ити үлэни ситэрэр наада. Итиннэ эмиэ этиилээх буолуохтаахпыт. Тыа сирин сайдыыта биһиэхэ даҕаны, Арассыыйаҕа даҕаны Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр сүктэриллэ сылдьар. Арассыыйа таһымыгар ол бөдөҥ агрохолдиннарынан ыытыллар. Оттон биһиэхэ оннук суох, онон кэнсиэпсийэбит атын буолуохтаах. Онуоха тугу өйдүөхтээхпитий?
Биллэрин курдук, билиҥҥи кэмҥэ саха омук урбанизация үһүс долгунугар күүскэ оҕустара турар кэрдиис кэмэ.
2024 с. тохсунньу 1 күнүнээҕи көрдөрүүнэн Саха сиригэр 1 001 664 киһи олорор эбит буоллаҕына, куорат сиригэр – 677004, тыа сиригэр – 334 660, Дьокуускай куоракка 384 979 киһи олорор буолла.
Улахан уларыйыылар тахса тураллар. Тыа сирин саха омук уутуйан олорор түөлбэтинэн көрөр эбит буоллахпытына, билиҥҥи туругунан 586 дэриэбинэлээхпит. Ордук элбэх тыа сирин олохтооҕо 7 улууска тарҕанан олорор:
– Мэҥэ Хаҥаласка – 27632;
– Намҥа – 25069;
– Сунтаарга – 22228;
– Уус Алдаҥҥа – 22012;
– Чурапчыга – 21087;
– Үөһээ Бүлүүгэ – 20721;
– Аммаҕа – 16057.
Көрөргүт курдук, бу сэттэ улуус быйылгы сыыппаралара. Мин бүгүн “Дойдумсах буолуу уонна тыа сирин дьылҕата” диэн икки боппуруоһу холбуурга баҕатыйан кэлэн турабын. Онно тугу этиэххэ сөбүй?
Бастакы кутталлаах көстүү: тыа сириттэн киин сиргэ, ордук Дьокуускайга, ол эбэтэр урбанизация – куораттыы олох оҥкулугар тардыһыы, көһөн киирии – күүһүрэ турар. Ол курдук, 2015 сылтан 2020 сылга диэри, 5 сыл иһигэр, куорат олохтооҕун ахсаана 18 тыһыынча киһинэн элбээтэ, оттон тыа сирэ 2,9 тыһыынча киһинэн көҕүрээтэ.
Иккис көстүү – Саха сирин дэриэбинэлэригэр олох хаачыстыбата Арассыыйаҕа тэҥнээтэххэ, ырааҕынан хаалан иһэр. Өссө сэбиэскэй былаас бүтэһик кэмнэригэр Арассыыйа кыра дэриэбинэлэрэ эстибиттэрин түмүгэр, билигин бөдөҥ эрэ дэриэбинэлэр хаалан, куораттыы социальнай ыстандаартарыгар олохторун хаачыстыбата балай эмэ чугаһаата. Итини биһиги үүт сыанатынан эҥин тута сатыыбыт, ол эбэтэр аҥаардас өрөспүүбүлүкэ ыытар бэлиитикэтинэн. Хайдах хаалан иһэрий, тугунан?
Ханнык сүрүн көрдөрүүлэр, “индикатордар” ону туоһулууллар?
– Тыа сиригэр дьиэ-уот пуондатын сайдыыта. “Тыа сиригэр дьиэ-уот тутуута бөҕө барар” дииллэр.
Дьиҥинэн, хайдаҕый?
– тыа сирин гаастааһын таһыма;
– үөрэх уонна доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэрин ахсаана;
– атыы-эргиэн, суол-иис, айан-көлө ситимин таһыма;
– култуура тэрилтэлэрин ахсаана;
– иһитиннэрии тиийиитэ.
Биһиэхэ тыа сиригэр дьиэ пуондатын 90%-на – чааһынай тутуу. Онуоха толору хааччылыылаах дьиэнэн хааччыллыы (1985–2017)% хайдаҕый?
Уу турбата – Саха сирин тыатыгар 7,2 %гар баар, Арассыыйаҕа – 59%;
Канализация – Саха сирин тыатыгар 8,4, Арассыыйаҕа – 48;
Киин ититии – 54,8, Арассыыйаҕа – 68;
Баанна, дуус – 6,8, Арассыыйаҕа – 36;
Гаас – 21,6, Арассыыйаҕа – 73;
Итии уу – 5,3, Арассыыйаҕа – 35.
Мантан көстөрүн курдук, биһиги тыабыт сирэ дьиэ-уот толору хааччыллыытын ирдэбиллэриттэн олус күүскэ хаалан иһэр. Саха сиригэр 34 гаастаах сир баара биллэр, ол эрээри нэһилиэнньэлээх пууннар 16 %-ра эрэ гаас ситимигэр холбоммут. Онон бу пуорум биир сүрүн ирдэбилинэн, бу итэҕэһи туоратыыны күүскэ туруорсуу буолар.
3. Доруобуйа харыстыбалын тэрилтэлэринэн хааччыйыы. Өскөтүн 1990 с. 10 тыһ. нэһилиэнньэҕэ 148 куойка тиксэр эбит буоллаҕына, 2017 сылга 56 куойка буолбут. Эмтиир куойканан хааччыйыы куорат сиринээҕэр, тыаҕа 1,77 төгүл аҕыйах. Ол түмүгэр, тыа сиригэр өлүү ити кэмҥэ 8,75 төгүл элбээбит, оҕо төрөөһүнэ 2 төгүл аҕыйаабыт. Аны, өйдүүргүт курдук, биһиги салалтабыт хамсык иннинэ федеральнай социальнай ыстандаарды киллэрэргэ күүскэ туруна сылдьыбыта. Ол түмүгэр онто суох кыаммат доруобуйа харыстабылын ситимэ тыа сиригэр күүскэ алларыйбыта.
4.Үөрэх, иитии тэрилтэлэринэн хааччыйыы.
451 тыа оскуолатыгар 75,6 тыһ. оҕо үөрэнэр. Үөрэнэр оҕо ахсаана ити кэм иһигэр 28 %-нан аҕыйаата. Оттон Дьокуускай куоракка уһуйааннарга, оскуолаларга оҕо баппат. Дьокуускайга 54 оскуола баар, онно 55 тыһ. оҕо үөрэнэр. Дьиҥэ, тыа сиригэр оҕону үөрэтэр толору кыах баар, биһиги ону чуолкайдыахпытын наада. Тыаҕа уонна Дьокуускайга үөрэх уонна иитии дьиэлэрин тутуу кыһалҕатын демография уонна миграция уратыларын кытта дьүөрэлиир уолдьаста.
Итиннэ эбэн эттэххэ, мобильнай ситиминэн хааччыллыы балачча тарҕанна, ол гынан баран, “высокоскоростной, широкополостной” куйаар ситимнээх эрэ буоллахха, аныгы олох ирдэбилин ситиэххэ сөп.
Суол-иис, айан-көлө, Саха сирин 90%-гар төгүрүк сылы хааччыйар суола суох.
***
Онон Саха сирин тыата аныгы олох хаачыстыбатын ирдэбилиттэн ырааҕынан хаалан иһэр. Ол да иһин бу боппуруос бэлитиичэскэй таһымҥа тахсан, быыбар саҕана Павел Грудинины күүскэ өйөөһүҥҥэ көстүбүтэ. Кини аграрнай боппуруоска күүстээх туруорсуулара уонна ситиһиилэрэ саха тыатын дьонун кэрэхсэппитэ. Итинник бэлитиичэскэй күүстээх лиидэрдэри тыа дьоно күүтэрэ олох туругуттан быһаччы ситимнээх.
Арассыыйа Федерациятын үбүн бэлиитикэтэ эрэгийиэннэр уратыларын аахсыбат буолуута аһара түһэн эрэрэ көстөр. Барыта “единэй” буолан эрэр. Биһиги ону утарыах тустаахпыт. Тоҕо диэтэххэ, Арассыыйа 1/5 ылан олоробут. Хайа да тыаҕа үрдүк да, намыһах да мастаах буолар. Маны тутуһан тураммыт, саҥа суолга киириэхтээхпит. Сүрүн туруорсар уратыбыт биллэр – саамай киэҥ уонна киһи олороругар саамай уустук айылҕалаах сирэ-уокка олорор уратыбытын куоһур туттуу. Ол кыаллыбакка турар. Итиннэ эрэгийиэн социальнай ыстандаартын туруорсуу – күлүүс хайысха. Ону туруорса сатыыллар. Арассыыйаҕа да, Саха сиригэр эмиэ. Ол гынан баран, ону сатаан туһаныы эрэйиллэр.
“Благо” – мэктиэлэнэр быраабы уонна харчы өлөрөр өҥөнү (услуга) булкуйа сылдьаллар. Ол түмүгэр “Рейтинг качества жизни” диэн сыанабылы оҥороллор. Ити сыанабыл үөһэ этиллибит “индикатордар” хайдах туруктаахтарын, дьон төһө астынарын быһаарар социология ырытыытын түмүгэ. Ол түмүгэр “индекс приверженности” (эбэтэр, “дойдумсах буолуу” диэн өйдүөххэ сөп) диэн тахсан кэлэр. Ону ылар буоллахха, 2023 с. Саха сирэ 44-с миэстэҕэ (85 субъект иһигэр). Ол эбэтэр, биһиги аҥаарбыт олорбут сиригэр астына олоруон баҕарар. Икки-үс сыллааҕыта, 57–60 миэстэлэри ылбыт эбиппит, ол аата “дойдумсах буолуубут” үрдээн иһэр чинчилээх. Онон бүгүҥҥү мунньахпыт биһиги этэр этиилээх, туруорсар туруорсуулаах буоларбыт туһугар улахан суолталаах буолуон сөп.
ТӨРҮТ ДЬАРЫК ЭСТИЭ – НОРУОТ СҮТҮӨ
“Чурапчы – сахалар “модельнай” улууспут. Кинилэр хайдах туруктаахтарыттан биһиги Сахабыт сирин тыата хайдах туруктааҕын уонна хайдах буолан иһиэҕин билгэлээн көрөбүт”, – диэтэ У.А. Винокурова.
Онон Уйбаан Пономарев пуорум биир сүрүн аксакаал кыттааччытын, сүбэһитин быһыытынан, кылгас киирии тылыгар тугу эттэ?
– Ханнык баҕарар омугу суох гыныаххын баҕарар буоллахха – тылын уонна төрүт дьарыгын суох гыныаххын наада. Онон бу олус улахан суолталаах пуорум тэрилиннэ. Мин тыа сирин, тыа хаһаайыстыбатын тиэмэтигэр 54 ыстатыйаны суруйан, тарҕаттым, бэйэм 70 бөлөххө баарбын, онно дьокутааттар, миниистирдэр, араас исписэлиистэр, о.д.а. бааллар.
Бүгүн тыа сиригэр улахан уларыйыылар бара тураллар. Холкуостааһын иннинэ сахалар биир да салайааччыта суох, 498 тыһ. ынах сүөһүлээхтэрэ. Сопхуостар ыһыллар кэмнэригэр 438 тыһ. ынах сүөһүлээх этибит. Кэнники сылларга ынах сүөһү олох аҕыйаата. Тоҕо биһиги төрүт дьарыкпыт маннык таҥнары түстэ? Онно үс төрүөт баар. Маҥнайгыта, үбүлээһинэ суох, үп тиийбэт буоллаҕына, өнүйбэккин. Онон, үбүлээһини улаатыннарыахха. Көрүллүбүт харчыны нэһилиэктэргэ биэриэххэ. Бэйэлэрэ быһааралларын курдук. Чааһынайдартан үүтү 80 солк. тутуохха сөп. Ынах сүөһү төбөтүгэр 20 тыһ. биэриэххэ, үүт сыанатын үрдэтиэххэ.
Аны, сири оҥордохпутуна, бүөбэйдээтэхпитинэ эрэ, биһиги өнүйүөхпүтүн сөп. Онон, сири оҥорорго турунуохха. Туһаныллыбат сирдэри үс сыл буолла да, ылар мэхэньиисимнэри толкуйдаан оҥоруохха.
Хоту сир үлэһиттэрин эрдэ биэнсийэҕэ таһаарыыны ситистилэр. Биир да күн өрөбүлэ суох үлэлиир хотон, хонуу үлэһиттэрин 50, 55 саастарыгар биэнсийэҕэ тахсалларын ситиһиэххэ.
Нина ГЕРАСИМОВА.
