Пуорумҥа сир, оҥорон таһаарыы, нэһилиэк тутулун, олоҕу-дьаһаҕы дьаһаныы, ыал буолуу туһунан сэргэх кэпсэтии буолла. Тыын суолталаах биир боппуруоска – бэйэни салайыныыга киирээри турар уларыйыыга – санаа атастаһыыта буолла. Сиэксийэлэргэ бу туһунан дьоһун кэпсэтии таҕыста. Онтон кылгастык сүрүннэрин билиһиннэриим.
ОХСУУЛААХ БУОЛУОН СӨП...
Бу сиэксийэни салайан ыыппыт Николай Кириллин, геология-минералогия билимин хандьыдаата, уопсастыбанньык:
– “Уларыйыы буолаары турар, ол биһиэхэ охсуулаах буолуон сөп” диэн сэрэйэн олоробут. Бастаан киириитигэр “Ил саха” диэн өрөспүүбүлүкэ баартыйатын аатыттан биһиги улууһунан барыыны утарбыппыт, ол саҕана сокуону көҕүлээн киллэрэр кыах баар буолан, нэһилиэгинэн барыахтаахпыт диэн сокуон барылын киллэрбиппит да, ол ааспатаҕа. Онтон улууһунан киирэн баран, балтараа сыл нэһилиэгинэн барыы буолбута. Биллэн турар, биһиги ону сөбүлээбиппит, ол баччааҥҥа диэри үлэлээн кэллэ. Билигин ити уларытыылар сүрдээх күүскэ турдулар, биһиги онно бэйэбит этиилээх буолуохтаахпыт, пуорум онно этиилэри киллэриэхтээх.
ДЬҮҮЛЛЭҺИИНИ МИЭСТЭТИГЭР ТЭРИЙИЭХХЭ
Муниципальнай тэриллии, улуус баһылыгынан, миниистиринэн да үлэлии сылдьыбыт улахан уопуттаах Михаил Донской: “Олохтоох бэйэни салайыныы хайдах барбытын билэбин. Билигин чыҥха атын балаһыанньа, – диэтэ. – Урут дьон бэртикээлгэ олоро үөрэммит буоллаҕа. Онон үөһэттэн тугу этэллэрин, дьаһайалларын кэтэһии баара. Билигин дьон өйүгэр-санаатыгар бу хамсааһын дьэ саҥа киирэн эрэр, онон даҕаны биирдиилээн көҕүлээһин тахсар буолла”.
Кини онон бу тэриллэн эрэр Сүбэ сокуоҥҥа уларыйыы туһунан дьүүллэһиини миэстэтигэр тэрийэрэ наадатын ыйда: “Аллараттан киирбит этиилэри, көҕүлээһини үөһээ былааска тиэрдиэхтээхпит. Мин өйдөөн олорорбунан, биһиги нэһилиэктэрбитигэр уруккулуу, “чаччыыналар” диэн баар буолуохтара (ыстаарысталар). “Оройуон” диэн өйдөбүл суох буолуо, “уокурук” диэн буолуо. Сокуон барыла иккис ааҕыыга киирэригэр Федерация Сэбиэтигэр, Госдума дьокутааттарыгар Сүбэ этиилэрэ тиийэн, кинилэртэн күүскэ ирдиэхпитин, кинилэринэн ыйытык туруоруохпутун наада. 2015 с. Саха сирэ утаран, тохтотуллан, үлэ барбыта, онтон чуумпурбута. Ити күөрэйии нэһилиэнньэттэн тахсыбыта, өйдүүгүт дии, “биһиги нэһилиэкпит эстииһи, быстыыһы, онон нэһилиэккэ быыбардаамыахха” эҥин диэн этиилэр киирбиттэрин. Онон ити сокуон ылылларыгар бэйэбит төрүөт буолбуппут.
Билигин биһиги нэһилиэк, улуус уонна судаарыстыбаннай былаас тэҥҥэ баар буолуохтааҕын туһунан көҕүлээн, туруорсан киллэриэхпитин наада. Ити хайаан да баар буоллаҕына, 3 мөл. кв. км иэннээх сири тутан олорор 1 мөл. нэһилиэнньэҕэ абырал буолуо этэ. Итиннэ юристары кытта күүскэ үлэлиэххэ наада. Мантан тахсан баран, дьону-сэргэни кытта көрсөн, “территориальные органы самоуправления” диэн баар, онон бу сокуон барылын миэстэтигэр нэһилиэнньэҕэ өйдөтөн, быһааралларыгар, олоххо киллэриигэ үлэлэһэллэригэр соруктуохха.
СОКУОН БИЛИГИН ДА ҮЛЭЛИИР
Андрей Находкин, Ил Түмэн дьокутаата, сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа баайыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ.
– Пуорум ис хоһооно тус бэйэбэр дириҥ уонна олус суолталаах. Ил Дархан, бырабыыталыстыба бу боппуруостарга үлэлииллэр, ону мэлдьэһиэ суохтаахпыт. Реформа туһунан этэр буоллахха, икки таһымнаах бэйэни салайыныы сокуона билигин даҕаны үлэлиир, 131-с №-дээх ФС-ҥа олоҕуран. Нэһилиэк баһылыга икки эрэ боломуочуйалаах буолбатах, 29 боломуочуйалаах. Биһиги нэһилиэктэрбит хайдах буолуохтаахтарыгар, тутуу өттүгэр, ититиигэ, гаастааһыҥҥа бырабыыталыстыба эбэһээтэлистибэтин толорор, дьон аҕыйаабатын туһугар үлэ сүрүн бэбиэскэҕэ сылдьар. Биир гектар, “Земскэй учуутал”, “Земскэй быраас” диэн бырайыактар үлэлииллэр, тыа хаһаайыстыбатын исписэлиистэрэ тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга үлэлии бардаҕына, Т/х министиэристибэтиттэн хамнастарыгар эбии баар, “Благоустройство территорий” диэн үчүгэй бырагыраама баар. Ону кытта “Комплексное развитие сельских территорий” диэн. В.В. Путин эмиэ этэр, хас биирдии тыа сирэ, дэриэбинэ туспа суоллаах-иистээх сайдыахтаах, туспа бырагыраамалаах. Ол эрээри биһиги баҕарарбыт курдук түргэн буолбатах.
“НЭҺИЛИЭКТЭР УОКУРУК БУОЛУОХТАРЫН СӨП”
Пётр Захаров, чох хостуур тэрилтэ дириэктэрэ, улуус Сэбиэтин дьокутаата, Таатта. Пётр Егорович Дьохсоҕон нэһилиэгин баһылыга буола сылдьыбыта. Кини бу бэйэни салайыныы учараттаах реформатын дьүүллэһиигэ улуус Сэбиэтин дьокутааттарын кыттыыта мөлтөх диэтэ.
– Саҥа сокуон оҥоһуллуор диэри 199 уларыйыы олоххо киирбитэ. Ол иһигэр 131-с №-дээх сокуоҥҥа 87 Федеральнай сокуон быһыытынан “муниципальнай уокуруктар” диэн олоххо киирбитэ. Эһиил, дьиҥ-дьиҥэ, 2025 сылга, биһиги муниципальнай уокуруктарга көһүөхтээх этибит. Клишас-Крашенинниковы кэтэспэккэ эрэ. Бу сокуоҥҥа этиллэр, административнай-территориальнай тутулу, хамыыһыйа быһаарыахтаах диэн. Бу сокуонунан үс нэһилиэнньэлээх пууннаах мунциальнай тэриллии уокурук буолуон сөп. Бу маннык Кириэс Халдьаайыга Арыы Толоон, Ударник диэн нэһилиэнньэлээх пууннар, Чурапчыга Сылаҥ диэн бааллар, олору ити АТУ диэн хамыыһыйа төрүт “саахар да манньаҕа”, уокурук буолалларыгар көҥүллээбэт. Бастаан нэһилиэк таһымыгар муниципальнай салайыныы киирэригэр Маймаҕа, Нуораҕана, Павловскай нэһилиэктэрэ, бастакы “хараҥаччы” буолан, бэйэни салайыныыга киирбит эбит буоллахтарына, билигин бырабыыталыстыба итинник көҕүлээһини хам баттаан олорор. Дьиҥинэн, сууттаһаллара буоллар, кинилэр күн бүгүн даҕаны туспа барар кыахтаах этилэр.
УЛУУС ДЬОКУТААТТАРА КЫТТЫСПАТТАР. ТОҔО?
– Клишас-Крашенинников сокуонун барылыгар хото үлэлэспит Ил Түмэн дьокутаата Байбал Ксенофонтов этэ. Мэлдьи сылдьыспыта, биһигини кытта элбэх кэпсэтиигэ кыттыбыта. Саамай сүрүнэ, ити үлэҕэ нэһилиэк баһылыктара эрэ күүскэ туруммуттара. Оттон биир саамай суолталаах, саамай быһаарар оруоллаах буолуохтаах институт төрүт кыттыбатаҕа. Ол – улуус дьокутааттара. Онон бу мустууга улуус дьокутаата элбэх. Масаханы, Данил диэн Чурапчы улууһун дьокутаатын ылыахха, мин Таатта улууһун дьокутаатабын. Бу дьон киирэн үлэлэһэн, үс барыйаантан талыа этибит буоллаҕа. Аан бастаан Ил Түмэн Саха сирин киэнин талар, онтон улуус таһымыгар улуус баһылыгын уопсай куоластааһынынан талабыт дуу, улуус дьокутааттарын иһиттэн талабыт дуу, эбэтэр атын барыйаанынан талабыт дуу – ону быһаараллар. Дьэ, онон бу улуус дьокутааттарын түргэнник туруора охсор наада. Аны күһүн, алтынньыга, сокуону дьэ көрө олорор курдук буолбакка, Саха сирин нэһилиэктэригэр хайа өттө туһалааҕын ону бэлэмнээн олорор гына. “Сүгэ түһүөр диэри дүлүҥ сынньанар” диэн буолуо суохтаах, икки хардыы иннигэр үктээн иһиэхтээхпит.Клишас уонна Крашенинников сокуона, хайдах да гыммыт иһин, син биир киириэ. Билигин Арассыыйаҕа икки эрэ эрэгийиэҥҥэ нэһилиэк баһылыктарын бэйэлэрэ куоластаан талаллар, ол иһигэр Саха сирэ киирсэр. Биһиги маннык тутулга дьэ үөрэнэн, дьэ хоннохпут аһыллан үлэлээн истэхпитинэ, үчүгэйин-куһаҕанын өйдөөн, сүмэтин талан, дьиҥнээхтик үлэлиир услуобуйаҕа киирэн эрдэхпитинэ, бу сокуон барыла эмиэ бүөлээн кэбистэ.Арассыыйа сокуоннара уларыйа турар буолан, аҥаардас Дьохсоҕон нэһилиэгин ген-былаанын биэстэ оҥортордо. Саҥа уларыйыы киирэн, оҥорторбут генбылааммыт сотуллан хаалан, бырагыраамаҕа киирбэт буолла. Сокуон итинник уларыйан истэҕин аайы, биһиги атахтанан иһэрбит наһаа элбэх. Онон сүрүн этии – улуус дьокутааттарын булгу кыттыһыннарыахха, Сүбэҕэ киллэриэххэ.
УЛУУСТАР ХААЛЫАХТАРА
Байбал Ксенофонтов, инженер, уопсастыбанньык, “үс-түөрт нэһилиэк холбоһон, биир уокурук тэриниэн сөп” диэн санаалаах. Ол тыа сирэ сайдарыгар, төттөрүтүн, төһүү буолуоҕа диэн эрэллээх.
– Дьиҥэ, бу сокуон туга үчүгэйий? Олоххо киирдэҕинэ, биһиги үстүү-түөртүү нэһилиэктэри холбооммут, уокуруктары тэрийиэхпитин сөп. Улуус таһымыгар Ил дьаһалтата, судаарыстыбаннай уорганнар баар буолаллар, ол саарбаҕа суох. Ил Дархан боломуочунай бэрэстэбиитэлэ улууһу салайдын. Тоҕо диэтэххэ, үөрэҕирии, эмтээһин, уот – бу барыта Ил таһымыгар сылдьар. Онон улуус баһылыга боломуочунай бэрэстэбиитэл буолуон сөп.Биһиги үстүү-түөртүү нэһилиэктэри холбоон, онно баһылыктары талан, дьокутааттары талан үлэлиэхтээхпит дии саныыбын. Ол аата, бу сокуон олоххо киириэҕиттэн улуус бэйэтин оҥорорун оҥордо, оттон биһиги улахан болҕомтону нэһилиэктэргэ ууруохтаахпыт диэн. Үбүлээһин нэһилиэккэ барыахтаах, ону дьокутааттар быһаарыахтаахтар. Онон уокуруктар тэриллэллэрэ ордук диэн эппитим.Ол эрээри Ил Түмэн уонна Ил дьаһалтатын санаата атын буолбута. Кинилэр улууһу муниципальнай уокурук гынан хаалларыахтарын баҕараллар. Онтон нэһилиэктэргэ анаммыт дьону олордоору гыналлар. Чөкө тутан хаалар курдук. Мин сөбүлэспэппин. Нэһилиэкпитин өйүөхпүтүн баҕарар буоллахпытына, нэһилиэк ханна турарынан, суолун-ииһин көрөн, экэниэмикэтэ хайдаҕын, суола-ииһэ хайдах баран иһэрин – барытын ырытыахтаахпыт. Бэйэ-бэйэлэрин кытта чөкө, өйөһөн олорор нэһилиэктэр бааллар ээ.“Итиннэ улуустар суох буолуохтара” диэн долгуйуу баар. Дьиҥэ, “Административно-территориальные единицы” диэн сокуоннаахпыт. Төрүт сокуоҥҥа “улуус” диэн эмиэ сурулла сылдьар. Онон улуустар суох буолуохтара диир оруна суох. Арай, ол иһигэр үс-түөрт уокурук баар буолуон сөп. Ону сокуон көҥүллүүр. Билигин үлэлии сылдьар 131-с №-дээх сокуоҥҥа ити барыта баар”, – диэтэ кини.
ИЛ ТҮМЭН БЫҺААРЫНЫЫТА
Ил Түмэн дьокутаата Андрей Находкин түмүккэ улуустар баар буолуохтара диэн уоскутта: “Ил Түмэн позицията маннык. Бу син биир уруккуга төннүү курдук, нэһилиэк баһылыктара диэн суох буолуохтара. Уруккулуу сельсовет курдук баар буолуо. Улуус баһылыга диэн баар буолар, оттон нэһилиэктэр бары биир уокурук буолаллар диэн. Ол гынан баран хас биирдии нэһилиэккэ дьаһалта баар буолуохтаах. Аһара баран, хамнастарын эбиэххэ уонна ыстаат эбии көрүөххэ диибит. Аата баһылык диэн буолбата буолуо, “боломуочуйалаах бэрэстэбиитэл” диэн буолара дуу”, – диэтэ.
Онон улахан саҥа суолу көрдөөһүн оннугар сөбүлэһэн олоруу позицията баар эбит дуу дии саныыгын. Билигин да бириэмэ баар, онон ити киирбит этиилэргэ олоҕуран, бу уопсастыбаннас Сүбэтэ, этиилэри киллэрэрэ буоллар диэн баҕара саныахха. Өссө да этиилэр киирдилэр, ону кэлин “Кыым” хаһыакка бэчээттии туруохпут. Бу сиэксийэ түмүктэниитэ бары даҕаны анал бөлөх, түмсүү тэриллэрин биһирээтилэр, үлэни сүрүннүөх бырабылыанньа талыллыа диэтилэр.
НЭҺИЛИЭК ТЫЫННААХ БУОЛУО!
Пуорум икки күннээх үлэтэ түмүктэннэ. Кырдьык да, тыа сирин бары өрүтүн хабар дириҥ ис хоһоонноох кэпсэтиилэр, санаа атастаһыылар, ырытыһыылар буоллулар. Араас араҥа, хаһаайыстыба, салалта, бэрэстэбиитэллээх былаас дьоно кэлэн кыттыыны ылбыттара, дьүүллэһиигэ кыттыбыттара, санааларын этиммиттэрэ тыа сирин билиҥҥи балаһыанньата, кини кэскилэ тыҥаан турар кыһалҕа буолбутун, маны быһаарарга саҥалыы суоллар наада буолбуттарын, ону бииргэ көрдүүр кэм кэлбитин туоһута буолла.
* * *
Биллэн турар, “ээ, мэлдьи кэпсэтэн-кэпсэтэн кэлбит кыһалҕабыт, син биир туох да уларыйбат” диэччилэр, “скептиктэр” суох буолбатахтар, бааллар. Ол эрээри, пуорум иһигэр инньэ диэччилэр суохтар, тастан көрөөччүлэр, өҥөйөн көрөөччүлэр эрэ инньэ дииллэр. Син тугу эрэ уларытан, ситиһэн, туруктаахтык олорор нэһилиэктэр, тэрилтэлэр, хаһаайыстабалар суох буолбатахтар ээ – бааллар. Кинилэргэ ол кыаллар буоллаҕына, атыттарга тоҕо кыаллыа суохтааҕый?
Дьэ, ол уларыйбата туохтан, кимтэн тутулуктааҕый? Ону уларытарга туох хааччахтар, мэһэйдэр баалларый? Онтон төһөтүн биһиги бэйэбит быһаарар кыахтаахпытый? Итини барытын куолаан бииргэ тобулуохха, саҥа суоллары бииргэ көрдүөххэ диэн буолла, пуорум биир саамай сүрүн түмүгэ. Эн чааһынайгын, эн кээпэрэтиипкин, мин учууталбын, оттон эн баһылыккын, мин ыанньыксыппын, оттон кини дьокутаат диэн арахса барбакка, эппиэтинэһи көлбөрүтүммэккэ.
Пуорум түмүгүнэн, “Нэһилиэк” диэн уопсастыбаннай түмсүү тэрилиннэ. Манна бу пуорумҥа кыттыбыт дьон бары киирдилэр, үлэтин үмүрүтэргэ тэрийсибит дьон үлэлэһиэхтэрэ диэн буолла.
ПУОРУМ ТУҺУНАН САНААЛАРТАН
Уйбаан Пономарев, уопсастыбаннай кэрэспэдьиэн:
– “Тыа сирэ – омук дьылҕата” диэн олус үчүгэй ааттаах уопсастыбаннас пуорума буолан, сүрдээх улахан проблемалары туруорда. Мин онтон астынным, тоҕо диэтэххэ, кырдьык даҕаны, кэнники тыа сирин кыһалҕалара сүрдээх дириҥээн, нэһилиэктэр, учаастактар букатын эстэр кутталлара үөскээтэ. Бу манна биһиги бииргэ сомоҕолоһон күтүөннээх дьаһаллары ылымматахпытына, бу бырасыас өссө күүһүрэн, тыҥаан эрэ иһиэҕэ. Онон бу пуорумҥа сүрдээх үчүгэй үчүгэй кэпсэтии таҕыста дии саныыбын.
Яков Сивцев, уопсастыбанньык:
– Икки күннээх пуоруммут түмүктэннэ. Бэҕэһээ 9 чаастан буолар сиэксийэҕэ эрдэ тиийэбин диэн чаас аҥаара эрдэ тиийбитим, хайы сах дьон бөҕө кэлэн кэпсэтии-сэһэргэһии бөҕө эбит. Дьон саха кыһалҕата буолбут тыабыт сирин кыһалҕатын улуустартан, нэһилиэктэртэн кэлэн кэпсэтии бөҕө ыыттылар, билистибит. Нэһилиэк кыһалҕаларын уопсастыбаннас истиитигэр таһааран кэпсээбиттэрэ – саамай сүрүнэ ити буолар. Ол кыһалҕалары биһиги билигин барытын быһаарбаппыт, ону чөмөхтөөн, туһааннаах этиилэри бэлэмнээн, үөһэ турар былаас уорганнарыгар тиэрдиэхпитин наада. Мунньахха бэрэстэбиитэллээх да, ситэриилээх да былаас өттүттэн кэлэн сырыттылар, онон туох эрэ түмүгү ылыныахтара. Саха сирин саамай сүрүн тутула – биһиги нэһилиэктэрбит, онон кыахтаах, тирэхтээх буолалларыгар биһиги хамсааһыммыт туох эрэ көмөнү оҥоруоҕа диэн эрэниэххэ.
Алексей Тихонов, “Арыылаах” тэрилтэ салайааччыта, Ньурба:
– Маннык мунньах буолара, Сүбэ тэриллэрэ олус үчүгэй. Бастатан туран, Сүбэ туох ыстаатыстааҕый, хантан саҕаланан, ситимнэнэн, сокуон оҥорооччуларга биһиги пуоруммут эрэкэмэндээссийэлэрэ тиийиэхтэрэй, ханнык хардыынан этиилэрбитин үөһэ былааска тиэрдэрбитин толкуйдуохтаахпыт.
Масаха Мэхээс, блогер, улуус сэбиэтин дьокутаата, Мэҥэ Хаҥалас:
– Дьокуускай куоракка уопсастыбаннас түмсэн, “Тыа сирэ – омук дьылҕата” диэн пуорум ыытта. Мин санаабар, олус таһаарыылаах. 150-чэ киһи тыа сириттэн араас улуустартан кэлбиттэр. Араас дьон тыл эттэ, тыллара боротокуолланна. Мунньахха уопсайа 20-тэн тахса ыччат киһи кэлбит, биһиги туспа бэйэбит түмсэн, эмиэ кэпсэттибит. Инньэ гынан, элбэҕи биллибит, хамсаныыларбытыгар уох эбиннибит. Сүрүнэ – атырдьах ыйын 17 күнүгэр ыччаттар Горнай улууһугар Маҕараска мустан бэйэбит киэҥ хабааннаахтык кэпсэтиэххэ диэн быһаарыы ылынныбыт.
Елизавета Софронеева, норуот маастара, Кэбээйи улууһа:
– “Тыа сирэ – омук дьылҕата” диэн пуорумҥа кэлэн, кыттыбыппыттан астынным. Бу икки күн тохтоло суох буолбут мунньахтарга, кэпсэтиилэргэ сылдьан, истибит информациябын дойдубар тиийэн, тиэрдиэм дии саныыбын.
Екатерина Ермолаева, Чурапчы:
– Мин сылдьыбыт 3 сиэксийэбэр, дьон өйүн-санаатын хайдах уһугуннарабыт, нэһилиэккэ төрүт үгэһи, өйү-санааны, тылы, култуураны, төрүт дьарыгы хайдах тутан хаалларабыт диэн бэртээхэй кэпсэтии таҕыста. Тыа сириттэн ыччат тэйиитэ, нэһилиэнньэ тэйиитэ барыбытын да долгутара буолуо. Онон мин этиилэрим:
- хас биирдии нэһилиэккэ Тирэх сүбэни тэрийэргэ. Онно бэйэ хаһаайыстыбатын тэриниэн баҕалаахтарга сүбэ, өйөбүл оҥоруута, барыта киирэр;
- оскуола саҕаттан хас биирдии нэһилиэк оҕото нэһилиэгин устуоруйатын билиэхтээх. Устуоруйаҕа нэһилиэк бырагыраамата диэн баар буолуохтаах. Кылаас чаастарын 20%-на нэһилиэк устуоруйатыгар сыһыаннаах буолуохтаах;
- хас биирдии нэһилиэккэ “Правовой ликбез” диэни тэрийэргэ. Дьон сокуон-быраап диэни олох билбэт;
- урут Полит-сырдатыы оскуолата диэн баара, тоҕо оннугу киллэрэр сатаммат буолуой? Билигин урукку уопуту сөргүтэн, өрөспүүбүлүкэҕэ лиидэрдэри уонна салайааччылары бэлэмниир киини тэрийиэххэ сөп;
- пуорум кэнниттэн, кыттыбыт дьон нэһилиэктэригэр тиийэн, көннөрү дьон санаатын истэн, бу пуорумҥа этиллибити тиэрдэллэрэ буоллар.
* * *
“Тыа сирэ – омук дьылҕата” пуорумҥа киирбит этиилэртэн сүүмэрдээн, 14 саамай тирээн турар кыһалҕаларга анаммыт этиилэри талан, онно олоҕуран, Туһаайыы сурук суруйарга диэн буолла. Ол дьүүллэһиитигэр, илдьиритииһитигэр бука бары кыттыыны ылыахха, дьэ ол чахчы уопсастыба бэйэтин үлэтэ буолуо этэ диэтилэр.
Пуорумҥа истибит туох баар тыл этиилэри, санаалары барытын биирдэ таһааран кэбиһэр уустук. Онон салгыыта бэчээттэнэ туруо диэн эрэннэрэбит.
Нина ГЕРАСИМОВА.
