Киһи бу орто дойдуга туох сыаллаах-соруктаах төрүүрүй? Кини бу олоҕор, бастатан туран, туохха болҕомтотун ууруохтааҕый? Киһи муҥутуур дьоло туохха сытарый?
Бу курдук “бөлүһүөктүү хабааннаах” ыйытыыга бэйэлэрин кэмнэригэр элбэҕи үлэлээбит-хамсаабыт, өрөспүүбүлүкэбитигэр балай эмэ киэҥник биллэр, олох муудараһын толору баһылаабыттара сылыктанар дьон хоруйдууллар. Ким да кинилэри “төрөөбүт дойдуларын уонна норуоттарын туһугар толору арыллан үлэлээбэтэхтэрэ буолуо” диэн уорбалыыр кыаҕа суох.
“Баҕар, кинилэр санааларын билэн баран эдэр дьон кэлин оҥоһуллуохтаах алҕастары тумнуохтара, олохторун уот хара бастааҥҥыттан саамай сөптөөх суолунан салайыахтара”, – диэн эрэнэбит.
“Кырдьаҕаһы хааһахха хаайа сылдьан сүбэлэт” дииллэр.
Екатерина Васильева, СӨ н/х-тын үтүөлээх үлэһитэ, Таатта улууһун бочуоттаах олохтооҕо, бэйэтин кэмигэр СӨ Верховнай Сэбиэтин отделын салайааччы, СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы:
– Биһиги үлэни өрө тутан улааппыт көлүөнэбит. Ол эрээри, билигин сааһыран баран санаатахха, киһи, бастатан туран, бэйэтин чугас дьонугар улахан болҕомтотун ууруохтаах эбит. Атыннык эттэххэ, бэйэтин тус олоҕун туһунан эмиэ умнуо суохтаах. Холобур, мин олоҕум үтүө сылларын барытын наар үлэҕэ эрэ анаабытым, үлэнэн эрэ олорбутум. Атын туохха да аралдьыйбакка. Төгүрүк сылы быһа уоппуска ылбакка, биирдэ да куруорка-сонотуоруйга сылдьыбакка, дьиэм-уотум уонна чугас дьонум туһугар улаханнык долгуйбакка... Наар үлэ да үлэ.
Биһиги бу орто дойдуга олох олороору кэлэбит, онон бэйэбит уонна чугас дьоммут туһугар хайаан да долгуйуох-кыһаллыах, ол туһугар олоруох тустаах эбиппит, билигин кэлэн санаатахха. Ыкса дьоммутун кытта элбэхтик атах тэпсэн олорон кэпсэтэн, чугастык алтыһан-бодоруһан, хардарыта өйөсүһэн-көмөлөсүһэн... Маны тэҥэ, биһиги үксүбүт эһэбит-эбэбит анараа өттүнээҕи төрүттэрбитин билбэппит. Дьиҥинэн, хос-хос-хос эһэлэрбитигэр-эбэлэрбитигэр диэри барыларын олохторун сиһилии билэр, оҕолорбутугар-сиэннэрбитигэр ол туһунан кэпсиир кыахтаах буолуохтаах эбиппит. Билигин мин ону билбэппин тус бэйэм итэҕэһим курдук ылынабын.
Афанасий Федоров, РФ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ үтүөлээх артыыһа, Улуу Туймаада ыһыаҕын биир сүрүн идеолога, 80 саастаах:
– Бу орто туруу бараан дойдуга киһи мээнэ кэлбэт. Биһиги бука бары Аан Айылҕа туохха эрэ анаан, талан ылан ыыппыт дьонобут. Үрдүбүтүгэр Үрүҥ Күн баарын тухары тыыннаахпыт. Тус бэйэм Үрүҥ Күнү, Үрдүкү Айыылары, чугас дьоммун кытта бииргэ алтыһан олорорбунан дьоллоохпун. Биллэн турар, ыра-баҕа санаа, кыайтарбакка сылдьар үлэ-хамнас элбэх. Ону барытын хайдах саба тутуоҥуй? “Этэҥҥэ буоллахха, 90 сааспар диэри ол кыаллыбакка сылдьар соруктарбын барытын хайдах эмэ гынан ыпсарбыт киһи” диэн баҕалаахпын. Ол барыта үпкэ-харчыга тиийэн иҥнэн хаалара кыһыылаах. Дьикти баҕайы, сэбиэскэй кэмҥэ үп-харчы туһунан толкуй суох буолара да, үлэ-хамнас, былаан-сорук барыта этэҥҥэ бүтэн-оһон, оҥоруллан иһэр буолара. Уопсайынан, дьон булкуллуута олох уларыйбытын, харчы тиийбэт буолбутун кэннэ саҕаламмыта.
Быһата, алгыһынан арчыланан олоробут... Чугас дьоммут, оҕолорбут-урууларбыт эрэ этэҥҥэ буоллуннар!
Филипп Пестряков, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, бэчээт, үөрэх туйгуна, Амма, Уус Алдан улуустарын бочуоттаах олохтооҕо, өр кэм устата СӨ Бэчээтин департаменын салайааччы, 72 саастаах:
– Ити мин букатын толкуйдаабатах, төбөбүн сынньыбатах боппуруоһум. Биһиги саҕана ону толкуйдуу сатыыр кыһалҕа, бокуой да суох курдуга. Оттон, уопсайынан, “олохпун табатык олордум ини” дии саныыбын.
Биһиги көлүөнэ барыта эрдэттэн биллэр, былыр үйэҕэ оҥоһуллан-тордонон бүппүт “суол устун” айаннаан кэлбиппит: өктүбүрүөнэк, пионер, хомсомуол, баартыйа... 10 оҕолоох ыалга төрөөбүт буоламмын, кыһын – үөрэх, сайын – бүппэт үлэ, кирпииччэ үктээһинэ, от... Карьерам да оннук: университет, аармыйа, учуутал, саабыс, оскуола дириэктэрэ, с/сэбиэт бэрэссэдээтэлэ, хомсомуол райкома, баартыйа райкома, “Саха” НКИХ, СӨ Бэчээтин департамена... Ити курдук олох тохтообот кирилиэһин устун, биир да үктэли көтүппэккэ ыттан баран испитим.
Ол эрээри, үлэ – үлэнэн, соло – солонон... Дьиҥинэн ыллахха, ама, киһи хайдах үлэлиэ суоҕай, үлэлиэхтээх буоллаҕа... Билигин кэлэн санаатахха, киһи, бастатан туран, чугас дьонун, кэргэнин, оҕолорун-сиэннэрин туһугар олоруохтаах эбит. Мин чугас дьонум этэҥҥэ сылдьаллара, тус бэйэм удьуорбун салгыыр 20-ччэ сиэннээҕим – улахан дьолум. Онтон ордук туох баар буолуой, киһиэхэ? Кинилэринэн олоробун.
Онон, “киһи бу орто дойдуга олох олорор саамай, саамай, саамай сүрүн төрүөтэ...” диэн ыйыттахтарына, туох да саарбахтааһына суох ону ааттыыбын.
Климент Иванов, СӨ н/х-тын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ Бочуоттаах олохтооҕо, 1991 с. ССРС Верховнай Сэбиэтин дьокутаата, 1902 сылтан СӨ Верховнай Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, 85 саастаах:
– Киһиэхэ олох биирдэ эрэ бэриллэр. Ону киһи эрэ барыта, бука, эриэ-дэхси олорбото буолуо. Нуучча норуотун өйдөбүлүнэн, “киһи олоҕор үс суолу оҥоруохтаах” диэн: дьиэ туттуохтаах, мас олордуохтаах, оҕо төрөтүөхтээх... Биһиэхэ сахаларга да, сүнньүнэн, ол курдук.
Мин хаһан да бэйэбэр ити курдук ыйытыгы туруорумматаҕым эрээри, толкуйдуубун... Суруйааччы Николай Островскай “Ыстаал хайдах хатарыллыбыта” айымньытын дьоруойа “...кэлин кырдьан баран “туох да туһата суох олоҕу олорбуппун” диэн кэмсинэ-кэмиринэ сылдьыбат курдук олоруллуохтаах...” диир этэ дии. Биллэн турар, кинилэр олорон кэлбит кэмнэрэ, идеологиялара букатын атына өйдөнөр, ол эрээри “кэлин кэмсинэ сылдьыбат курдук олоруллуохтаах” диэн этии хаһан даҕаны “актуальноһын” сүтэрбэт.
Киһи бу орто дойдуга төрөөн дойдута, олорор уопсастыбата сайдарын-тупсарын туһугар күүскэ үлэлиэхтээх, оҕо-уруу төрөтөн тэнитиэхтээх, тус бэйэтэ уонна чугас дьоно сэнэхтик-сэргэхтик, үчүгэйдик олороллорун хааччыйыахтаах.
Егор Шишигин, устуорук, РФ култууратын – үтүөлээх, СӨ култууратын Бочуоттаах үлэһитэ, 74 саастаах:
– Киһи, биллэн турар, дойдутугар, дьонугар-сэргэтигэр туһалаахтык олорон, оҕолонон-урууланан удьуорун ууһатыахтаах. Сөбүлүүр идэтин таба талан, таһаарыылаахтык уонна чиэһинэйдик үлэлээн, оҕолонон-сиэннэнэн, бар дьонун ытыктабылын ылан... Холобурга, тус бэйэм сахалар сүрэхтэниилэрин туһунан суруйбут үлэм саха историографиятыгар букатыннаахтык хаалан, өссө да туһалыы сылдьарыттан үөрэбин. Ити – мин норуотум устуоруйатын хаалларбыт кылаатым.
Олорбут олохпуттан букатын кэмсиммэппин. “Идэни таба талан...” диэбиккэ дылы, урут, сэбиэскэй кэмҥэ, ол баҕар оччотооҕу кэм ирдэбилигэр эппиэттэһэрэ буолуо, саха дьоно бука барылара оҕолорун үрдүк үөрэхтии сатыыр мөккүөрдээхтэрэ. Билигин кэлэн санаатахпына, ол өйбүт-санаабыт уларыйыан сөп этэ. Эдэр дьон билиҥҥи олоххо ирдэнэр араас тэхиниичэскэй идэлэри баһылаатахтарына, кимнээҕэр да бэркэ олохторун оҥостуохтарын сөп
Иван Пономарев, 83 саастаах, РФ үтүөлээх фермерэ, СӨ суруналыыстарын хас да куонкурустарын лауреата, СӨ т/х-тын сайыннарыы энтузиаһа:
– Ханнык баҕарар киһи сааһырдаҕына оҕотугар түһэр эбит, кыраттан үөрэр, кыраттан хомойор... Олорон ааспыт олоҕор тугу сыыспытын, тугу таппытын ырыҥалыыра-ырытара элбиир, сырдыкка тардыһар, олоҕун уһата сатыыр мөккүөрдэнэр.
Мин саныахпар, киһи саамай сүрүн дьоло – оҕото-уруута этэҥҥэ сылдьыыта. Ол барыта этэҥҥэ буоллаҕына, кини – дьоллоох. Киһи бу дойдуга олох олороору, оҕо төрөтөөрү, төрдүн-ууһун тэнитээри, дойдутун, өрөспүүбүлүкэтин туһугар үтүө үлэтинэн бар дьонун ытыктабылын ылаары кэлэр. Кыыл-сүөл курдук аҥаардас аһаары-сиэри эрэ буолбакка.
Ити мин тыа хаһаайыстыбатын туһугар тохтообокко-салгыбакка туруорсарым, мөккүһэрим, аахсарым – бэйэм эрэ туспар оҥоһуллубат ээ. “Бу туруорсуубуттан ким эрэ олоҕо чэпчээтин” диэн киирсэ сатыыбын. Таарыйа, ол мин олоххо дьулуурбун, интэриэспин күүһүрдэр, инним диэки сирдиир.
Уопсайынан, чугас дьонуҥ, оҕоҥ-урууҥ туһугар кыһамньыҥ уонна уопсастыба туһугар таһаарыылаах үлэҥ, түмүгэр тиийэн, бары биир сорукка үлэлииллэр. Эн бу үлэҕин көрө сылдьан, холобур оҥостон, оҕолоруҥ үлэҕэ-олоххо дьулуурдаах буоларга үөрэнэллэр, оттон уопастыбаҕа ылбыт аптарытыатыҥ, бар дьонуҥ ытыктабыла эн кэннигиттэн кэлэр оҕолоруҥ-урууларыҥ дьылҕатыгар үтүөтүк дьайар.
Максим Сибиряков, Уус Алдан Тандатыгар холкуос бэрэссэдээтэлиттэн саҕалаан, Тааттаҕа – райисполком салайааччытыгар, Чурапчыга, Аммаҕа райком I сэкирэтээригэр диэри үлэлээбит, 3 улуус бочуоттаах олохтооҕо, 5 уордьаннаах:
– “Олоххо саамай күндү уонна сүрүн суолталаах тугуй?” – диэбиккэ дылы, 1942-43 сыллардаахха, 10-чалаах оҕо эрдэхпинэ, дойдубар Мырылаҕа фермаҕа 13 киһи хоргуйан өлбүтүн илэ көрбүтүм ынырык этэ. Ити – биир дьиэҕэ кэриэтэ олорбут дьонум.
Олоҕу олорбут киһибин. Сааһым 89-м. Ол эрээри билигин кэлэн санаан көрдөхпүнэ, үлэ диэн улахан дьыала буолбатах эбит. Киһи барыта үлэлиир, хайдах үлэлиэҥ суоҕай... “Олох саамай сүрүн сыаннаһа үлэ да, былаас да, чыын-хаан да буолбатах” диэни адьас чахчы өйдөөбүт дьыалам. Мин биэнсийэҕэ тахсыбытым, үлэлээн бүппүтүм 30 сыл буолла. Ол былаһын тухары, тугу да интэриэһиргээбэккэ, тугунан да атынынан дьарыктаммакка, бэлиитикэни сэҥээрбэккэ, оҕолорум-сиэннэрим эрэ туһугар олорон кэллим. Киһи олоҕо оҕолорунан-сиэннэринэн салҕанар, удьуорун утума кинилэринэн барар.
Сааһырдахха, аат-суол, чыын-хаан туох да суолтата суох эбит. Урут эдэр сылдьан дьиэ-уот, матырыйаалынай баай-дуол диэҥҥэ букатын наадыйбакка, наар үлэбинэн эрэ олорбут киһибин. Оҕо иитиитинэн, кэтэх хаһаайыстыба боппуруоһунан эҥин букатын дьарыктамматаҕым. Билигин онтон хомойо саныыбын. Арыый атыннык тэриниэх-дьаһаныах хаалбыт...
Иван Гаврильев.
